مجله پژوهشی علوم پایه دانشگاه اصفهان
سال:1387 | دوره:32 | شماره:3 (ویژه نامه زمین شناسی) |تعداد مقالات:13

اربیتولین ها در زمره مهمترین گروه فرامینیفرها محسوب شده و در بایواستراتیگرافی رسوبات کرتاسه پیشین تا میانی از اهمیت زیادی برخوردارند. در مورد منشا اربیتولین ها و سیر تکاملی آنها نظریات مختلفی ارایه شده است. در مهمترین و جدیدترین نظریه ارایه شده توسط چرچی و شرودر چهار روند تکاملی مختلف برای این گروه در نظر گرفته شده است با مطالعه اربیتولین های سازند داریان شش گونه اربیتولین متعلق به دو جنس Mesorbitolina Schroeder و Praeorbitolina Schroeder در ناحیه دشتک شناسایی شدند با توجه به ظهور و گسترش چینه شناسی اربیتولین های شناسایی شده و مقایسه آن با مدل تکاملی چرچی و شرودر، سیر تکاملی Praeorbitolina wienandsi- Mesorbitolina ovalis-periva برای اربیتولین های بخش فوقانی سازند داریان در برش چینه شناسی منطقه مورد مطالعه پیشنهاد می شود این سیر تکاملی بخشی از سیر تکاملی Praeorbitolina cormyi-Mesorbitolina aperta, Cherchi & Schroeder را شامل می شود مهمترین تغییرات موجود در سیر تکاملی ارایه شده در این مقاله شامل تغییر در موقعیت دستگاه جنینی، شکل پروتوکونک، شکل ناحیه ساب آمبریونیک، افزایش اندازه دستگاه جنینی و پروتوکونک و افزایش در تعداد تقسیمات ناحیه ساب آمبریونیک و دوتروکونک می باشند.

توده نفوذی آیرکان در شمال شهر خور و شمال شرق عروسان کوره گز قرار دارد و در تقسیمات زمین شناسی ایران جزیی از ایران مرکزی است. توده نفوذی، دایک های آپلیتی و آنکلاوها دارای ترکیب آلکالی گرانیت می باشند. در آلکالی گرانیت های فوق، فلدسپار پتاسیم از نوع ارتوکلاز و میکروکلین، پلاژیوکلاز از نوع آلبیت و الیگوکلاز، کوارتز با خاموشی موجی، بیوتیت، مسکویت، زیرکن و آپاتیت وجود دارد. کلریت نیز از دگرسانی بیوتیت ها به وجود آمده است. توده نفوذی در بسیاری از بخش ها دارای برگوارگی و خردشدگی است که در نگاه اول شبیه گنایس های چشمی است. اما بررسی نشان می دهد که بخش هایی از این توده نفوذی میلونیتی شده است. بررسی های ژئوشیمیایی نشانگر ماهیت کالک آلکالن و طبیعت پرآلومین و S-Type بودن گرانیتوئیدهای مورد مطالعه است. همچنین نمونه های مورد مطالعه در محدوده همزمان با برخورد قرار گرفته اند. در بررسی های ژئوترمومتری دماهایی که با استفاده از ترکیب فلدسپارها به دست آمده بسیار کمتر از دماهایی است که بیانگر محیط های آذرین می باشد و می توان نتیجه گرفت که ترکیب فلدسپارها تحت تاثیر فرآیندهای ساب سولیدوس تغییر کرده است. بررسی بیوتیت های موجود در منطقه مورد بررسی دمای 6325-661°C را ارایه نموده است که بیانگر محیط آذرین می باشد. دماهای به دست آمده از ترمومتری کلریت ها در حدود 188°C می باشد که بیانگر دمای آلتراسیون بیوتیت ها است.

سازند تیرگان به سن کرتاسه پایینی (بارمین- آپتین)، در حوضه رسوبی کپه داغ بیشتر از سنگ آهکهای الیتی- اربیتولین دار تشکیل شده که به طور هم شیب بر روی سازند سیلیسی آواری شوریجه و در زیر سازند آهکی- مارنی سرچشمه قرار دارد. دو برش چینه شناسی در جنوب غرب روستاهای جوزک 315) متر) و چمن بید 242) متر) برداشت شده است. نتایج مطالعات نشان می دهد که این رسوبات در یک پلانفرم کربناته کم عمق از نوع رمپ، در 4 رخساره سنگی کربناته (شامل 12 زیررخساره) و در 4 زیر محیط دریای باز، پشته، لاگون و پهنه جزرومدی نهشته شده اند. آنالیز چینه نگاری سکانسی منجر به شناسایی 4 سکانس رسوبی رده سوم در برش های مورد مطالعه شده است. مرزهای سکانسی در هر دو برش از نوع SB2 هستند. مقایسه منحنی تفسیری تغییرات سطح دریا در این توالی ها با منحنی های 3 توالی در شرق حوضه از دیدگاه چینه نگاری سکانسی، موید کاهش عمق به طرف شرق و جنوب شرقی است.

مطالعه روزنبران پلانکتونیک سازند گورپی در ناحیه لار (کوه گچ) منجر به شناسایی 8 جنس و 16 گونه در قالب 4 بیوزون گردید، که شامل Globotruncana ventricosa zone (کامپانین میانی)، Globotruncanita calcarata zone (بخش بالای کامپانین میانی)، Globotruncanita stuarti zone (بخش زیرین کامپانین پسین)، Gansserina gansseri zone (بخش بالای کامپانین پسین- مائستریشتین میانی) می باشد. مطالعه گروه های مورفوتایپ فرامینیفرهای پلانکتونیک نشان دهنده رسوب گذاری سازند گورپی در بخش های نسبتا عمیق دریای باز برای برش مورد مطالعه می باشد.

محدوده اکتشافی طلای هیرد در 160 کیلومتری جنوب بیرجند (فاصله هوایی) و 80 کیلومتری شمال غرب نهبندان در استان خراسان جنوبی واقع شده است. کانی سازی در منطقه معدنی هیرد در چهار منطقه به نامهای منطقه اکتشافی (1) تا (4) مشاهده می شود. سنگهای نفوذی منطقه که مرتبط با کانی سازی هستند از نوع گرانیت، گرانودیوریت و مونزونیت سری ایلمنیت به سن بعد از ائوسن با مقدار پذیرفتاری مغناطیسی پایین می باشند. نوع کانی سازی هیرد به دلیل سنگ منشا احیایی و فراوانی کانیهایی مثل پیروتیت و آرسنوپیریت، طلای مرتبط با توده های نفوذی احیایی است. مطالعات تفصیلی کانی شناسی نشان می دهد که کانی سازی سولفیدی همراه طلا، فقط در بخش شرقی منطقه اکتشافی (1) دارای پیروتیت است. مطالعات کانی شناسی، اندازه گیری پذیرفتاری مغناطیسی از گمانه های حفاری شده و برداشت های مغناطیس زمینی وجود پیروتیت همراه کانی سازی در بخش شرقی منطقه اکتشافی (1) را تایید می کند. همبستگی نسبتا خوبی بین افزایش پیروتیت (تا 6 درصد) و مقدار طلا (تا 5 گرم در تن) در مطالعات تحت الارضی این بخش مشاهده می شود. پروفیل های مغناطیسی برداشت شده از این بخش کانی سازی و همچنین نقشه تغییرات شدت کل میدان مغناطیسی ناهنجاریهای واضحی را در بخش شرقی منطقه اکتشافی (1) نشان می دهند که منبع ایجاد کننده آن پیروتیت همراه با کانی سازی است. مطالعات کانی شناسی، اندازه گیری پذیرفتاری مغناطیسی از گمانه ها و برداشتهای مغناطیس سنجی در بخش غربی منطقه اکتشافی (1) و منطقه اکتشافی (3) عدم وجود پیروتیت را با کانی سازی نشان می دهد. مقدار طلا در این مناطق نیز به مراتب پایین تر از بخش شرقی منطقه اکتشافی (1) است. بنابراین به دلیل وجود پیروتیت همراه با کانی سازی طلا در بخش شرقی منطقه اکتشافی (1)، روش مغناطیس سنجی، روش ژئوفیزیکی مفیدی برای تعیین محل حفاری و دسترسی به کانی سازی طلا در این منطقه اکتشافی می باشد.

در رودنژیت های افیولیت شمال نایین، دو نوع رودنژیتیزاسیون استاتیک و دینامیک مشاهده می شود. همچنین در رودنژیت های استاتیک این منطقه، دو مرحله ابتدایی و پیشرفته قابل مشاهده می باشد. در مرحله ابتدایی، به ترتیب کانی های اپیدوت، پرهنیت و هیدروگراسولار به خرج پلاژیوکلاز هم زمان با افزایش میزان کلسیم سیال رودنژیت ساز تبلور یافته اند و در مرحله پیشرفته، کانی زنوتلیت به خرج پلاژیوکلاز و کلریت و کلریت منیزیم دار، ترمولیت، دیوپسید ثانویه به خرج پیروکسن هم زمان با افزایش میزان سیلیسیم سیال رودنژیت ساز تبلور یافته اند. در فرآیند رودنژیتی شدن دایک های گابروئی منطقه مورد مطالعه، میزان Ca و OH سنگ افزایش، میزان K، Al، Na کاهش چشمگیر، میزان Mg, Fe, Mn کاهش جزیی و میزان Si تقریبا ثابت باقی می ماند.

کمپلکس افیولیتی سیه چشمه (جنوب ماکو) مشتمل بر گدازه های بالشی و توده ای، دایک های بازالتی و دیابازی، متابازالت ها، آندزیت ها، متاآندزیت ها، گابروها، پگماتیت گابروها و دایک های داسیتی بوده و علاوه بر این، اپیک لاستیک ها، هیالوکلاستیت ها و برش های سرد با ترکیب بازالتی و تفریق یافته تر در سکانس پوسته ای این افیولیت ها دیده می شوند. سری های مختلف سنگی در منطقه سیه چشمه از لحاظ خصوصیات پتروگرافی و ژئوشیمیایی با همدیگر متفاوت بوده و با توجه به نمودارهای مرتبط با عناصر کمیاب و نمودارهای تکتونوماگمایی در محیط های تکتونیکی متفاوتی تشکیل شده اند، بطوری که گدازه های جریانی و بالشی به همراه متابازالتها، قلوه های بازالتی داخل اپی کلاستیت ها و دایک های بازالتی از لحاظ پتروگرافی و ژئوشیمیایی خصوصیات بازالت های آلکالن را نشان داده و با غنی شدگی در LREE, Nb, Ta مشخص می شوند. خصوصیات ژئوشیمیایی این دسته از سنگ های بازالتی مشابه با بازالتهای جزایر اقیانوسی (OIB) و همچنین حدواسط بین OIB و E-MORB می باشد. سری دیگر نمونه های مورد مطالعه شامل تعدادی از گدازه های جریانی، گدازه های بالشی، دایک های دیابازی، آندزیت ها، دایک های داسیتی، لاپیلی توف ها، پگماتیت گابروها و دایک های گابرویی با نسبت بالای LREE/HREE و همچنین تهی شدگی در Ta, Nb, Ti مشخص می گردند و خصوصیات تولئیت های جزایر قوسی و یا سری کالکوآلکالن را نشان می دهند. به نظر می رسد که تشکیل بازالت های OIB و E-MORB مرتبط با واکنش بین پلوم گوشته ای و مراکز در حال گسترش اقیانوسی می باشد. از طرف دیگر تشکیل سنگ هایی با گرایش کالکوآلکالن و تولئیت های جزایر قوسی می تواند در ارتباط با یک محیط فرورانش (SSZ) باشد.

سنگ های آتشفشانی با ترکیب داسیتی، آندزیتی تا آندزی بازالتی به سن ائوسن در شمال منطقه انارک به صورت توده های کوچک و پراکنده رخنمون دارند. رخنمون این سنگ ها عمدتا از روند گسل های منطقه تبعیت می کند. بررسی های زمین دماسنجی زوج فنوکریست های در تعادل آمفیبول و پلاژیوکلاز نشان می دهد که دمای تبلور این فنوکریست ها در حدود 835 تا 925 درجه سانتی گراد می باشد. نتایج بارومتری آمفیبول ها بر اساس مقدار Al موجود در آنها نشان می دهد که فنوکریست های آمفیبول در سنگ های آتشفشانی مورد مطالعه در محدوده فشار 6.19 تا 8.62 کیلو بار متبلور شده اند. بر اساس روند ژئوشیمی این سنگ ها در نمودارهای هارکر و همچنین نمودارهای عنکبوتی عناصر نادر خاکی ولکانیسم ائوسن در شمال منطقه انارک با دو سری متمایز مشخص می شود. بر اساس نمودارهای تفکیک سری های ماگمایی، این دو سری، ویژگی های سری های انتقالی را دارا می باشند و تمایل به سری شوشونیتی را نشان می دهند. ناهماهنگی و تغییرات زیاد در غلظت برخی عناصر نظیر K، Ce، Th و Ta نقش آلایش و اختلاط ماگمایی را در تکامل ولکانیسم ائوسن در شمال منطقه انارک مشخص می نماید.

گنبد بزرگ سورک بخشی از سنگ های پلیوکواترنر نوار ماگمایی ارومیه- دختر ایران مرکزی است که در غرب استان یزد قرار دارد. گنبد مزبور در منطقه با مورفولوژی برجسته رخنمون دارد. این گنبد از سنگ های ولکانیک و پیروکلاستیک تشکیل شده است. پختگی کنگلومرای نئوژن پیشین توسط این گنبد، تعلق آن را به پلیوکواترنر ثابت می کند. عمده سنگ های این توده ولکانیک از جنس ریولیت و داسیت می باشند. این سنگ های پیروکلاستیک دارای آنکلاوهای تیره رنگ و گرد شده اند. حضور پلاژیوکلازهای گرد شده، غبارآلود، تحلیل رفته و غربالی با نوسانات ترکیبی شدید، رشد فلدسپات جدید در حاشیه پلاژیوکلازهای غربالی و گردشدگی واضح کوارتزها در این سنگ ها، به عنوان شواهد پدیده اختلاط ماگمایی در نظر گرفته می شود. اوپاسیتی شدن بیوتیت ها و آمفیبول ها نشان از بالا بودن فوگاسیته اکسیژن و فشار بخار آب در زمان تشکیل سنگ دارد. بر اساس داده های ژئوشیمیایی، سرشت ماگمایی سازنده این سنگ ها اسیدی، کالکوآلکالن و اشباع از آلومین است.

سنجش اسیدیته چندین مورد از بارندگی های سال 84 و 85 در مناطق مجاور کارخانه ذوب مس سرچشمه کرمان، وقوع بارشهای اسیدی در این مناطق را نشان داد که به نظر می رسد علت آن خروج حجم زیاد گاز SO2 از دودکشهای کارخانه ذوب باشد. جهت بررسی اثر این بارش ها بر تحرک سه عنصر مغذی کلسیم، منیزیم و مس در خاک های منطقه که اغلب آنها از نوع خاک های نابالغ می باشند، عملیات آزمایشگاهی شبیه سازی باران اسیدی (SAR) بر روی ستونهای دست نخورده خاک 50) سانتیمتر طول و 6.1 سانتی متر قطر) با محلول های اسیدی با pH=5.6، 4.1 و 3.1 صورت گرفت. میانگین بارندگی منطقه (370 mm) به مدت 31 روز بر روی 12 ستون خاک برداشت شده از 4 ایستگاه اطراف کارخانه ریخته شد. محلول زهکش شده از انتهای ستون های خاک جمع آوری و مورد تجزیه شیمیایی قرار گرفت و مقدار عناصر مورد نظر در آن تعیین گردید. همچنین مقدار فلزات مذکور در فرم تبادلی، محلول و قابل جذب و نیز اسیدیته، ظرفیت تبادل کاتیونی و مقدار آهک خاکی در 3 عمق 0-15، 15-30 و 30-50 سانتیمتر مورد سنجش قرار گرفت و با مقدار این پارامترها قبل از عملیات شبیه سازی مقایسه گردید. نتایج حاصل نشان داد که مقدار نسبتا زیاد آهک موجود در خاکهای منطقه اثر بارشهای اسیدی را کاهش می دهد. با این وجود بارانهای اسیدی علاوه بر شستن بخشی از این عناصر، مقادیر کلسیم و منیزیم تبادلی را کاهش می دهند، در حالیکه موجب افزایش فرم محلول این فلزات می گردند. همچنین مشخص گردید که قابل جذب عنصر مس در خاکهای مورد آزمایش در نتیجه تاثیر بارانهای اسیدی افزایش می یابد. میزان افزایش یا کاهش فلزات بررسی شده با شدت اسیدیته بارشها نسبت مستقیم دارد.

در جنوب شرق انارک (استان اصفهان) در امتداد گسل ترکمنی- اوردیب، استوک ها (پلاگ) و گدازه های بالشی لمپروفیری دیده می شوند. کانی های تشکیل دهنده این سنگ ها آمفیبول (کرسوتیت)، پلاژیوکلاز (الیگوکلاز و آلبیت)، فلدسپات پتاسیم (سانیدین)، اسپینل های کروم و تیتان دار، ایلمنیت، آپاتیت و مقادیر کمتری مگنتیت، کلریت، پومپلئیت، اپیدوت، اسفن، لوکوکسن و کلسیت می باشند. بافت های موجود در گدازه های بالشی شامل میکرولیتی و واریولیتیک، و بافت های موجود در استوک ها اینترسرتال و پورفیری است. حفره های موجود در گدازه های بالشی نیز توسط کلسیت پرشده است. مقدار SiO2 این سنگ ها از 40 تا 52 درصد بوده و از نظر عناصر آلکالی، TiO2 و عناصر نادرخاکی سبک بسیار غنی هستند. در تقسیم بندی لمپروفیرها این سنگ ها جزو لمپروفیرهای آلکالن بوده و در محیط تکتونیکی درون صفحه قاره ای پدید آمده اند.

در سواحل جنوبی دریای خزر، در زون ساختاری گرگان- رشت، زنجیری از توده های گابرویی با روند شمال شرق- جنوب غرب، به داخل سنگ های افیولیتی جنوب دریای خزر به سن کرتاسه فوقانی تزریق شده است. این گابروها از لحاظ ژئوشیمیایی بر خلاف سنگ های افیولیتی میزبان خود که ماهیت تولئیتی نشان می دهند، در قلمرو سنگ های آلکالن قرار می گیرند 45.5:SiO2) تا 48.5 درصد وزنی 14.8 :Al2O3 تا 18.45، 3.2 :MgO تا 4.27، Fe2O3 (به صورت آهن کل) 10.45 تا 13.3، CaO: 8.2 تا 9.41 و TiO2: 2.79 تا 3.82، (Na2O+K2O): 5.2 تا 6 و Ti/V: 83 تا (103. از نظر سنی نیز علی رغم وابستگی و همراهی گابروهای آلکالی با مجموعه سنگ های افیولیتی به نظر می رسد که سنگ های آلکالی کمی پس از تشکیل واحدهای تولئیتی به داخل آن ها تزریق شده باشند ولی به هر حال چون اثری از آن ها در واحدهای جوانتر از سنوزوئیک یافت نمی شود نبایستی خیلی جوانتر از سنگ های میزبان خود باشند. ترکیب شیمیایی کانی ها سازنده آلکالی گابروها، دلالت بر تفریق بلوری آن ها از یک ماگمای بازالتی اولیه در فشار پایین دارد. شواهدی چون وجود کلینوپیروکسن های با Mg# پایین، وجود منطقه بندی در این کانی ها و حضور پلاژیوکلاز (با An% پایین) در آلکالی گابروها، موید تفریق بلوری فشار پایین آن ها از مذاب های بازالتی اولیه است. داده های شیمیایی و کانی شناسی نشان می دهند که گابروهای آلکالی دارای منشا مورب غنی شده می باشند.