مجله پژوهشی علوم پایه دانشگاه اصفهان
سال:1386 | دوره:27 | شماره:1 (ویژه نامه زمین شناسی) |تعداد مقالات:13

بخش های شمال- شمال شرق اصفهان (حواشی جنوبی کوهستان کرکس) که بخشی از نوار ماگمائی سنوزوئیک ایران مرکزی محسوب می شود در ترشیری (ائوسن) پهنه ولکانیکی وسیعی را شامل شده است. مشاهدات صحرایی نشان داده است که توده های نفوذی بعدی (الیگو- میوسن) سبب رخداد دگرسانی های گرمابی بطور پراکنده در منطقه کشه شده اند. مطالعات کانی شناسی و تعیین ترکیب ولکانیک های میزبان و پیروکلاستیک های دگرسان شده توسط روش های SEM, XRD, XRF انجام گرفت. با توجه به این مطالعات سنگ میزبان منطقه بیشتر دارای ترکیب تراکی آندزیتی تا آندزیتی می باشد. کائولینیت، آلونیت و ژاروسیت کانی های غالب دگرسانی در این سنگ ها بوده است. این دگرسانی از نوع اسید- سولفات یا آرژیلیک پیشرفته می باشد. با توجه به ژئوشیمی عناصر اصلی و کمیاب در منطقه کشه محیط تشکیل کائولن از نوع هیپوژن می باشد.

هدف از این پژوهش بررسی ویژگی های هیدروکربن زایی سازنده پابده (پالئوژن) در شمال غرب ایلام می باشد. سازنده پابده از تناوب سنگ آهک های نازک لایه نازک لایه تا ضخیم لایه و شیلهای خاکستری روشن تا تیره که غنی از فرامینیفرهای پلانکتونیک هستند، تشکیل شده است. این رخساره های سنگی در حوضه زاگرس به عنوان رخساره های پلاژیک مشهور هستند. افق های زغالدار در بخش بالایی سازنده پابده از نوع هومیک غنی از ویترینیت می باشد که از لحاظ محتوی ماسرالی و ترکیب شیمیایی ناهمگن هستند. بر پایه مطالعات پتروگرافی این نمونه ها از سه گروه ماسرالی ویترینیت، اینرتینیت و لیپتینیت تشکیل شده اند که ویترینیت نسبت به ماسرال های دیگر، فراوان تر است. نمونه های زغال سنگ شامل تا Tmax 448oC, Ro%0.65, HI445 (mg H c/org C), TOC %76.8 هستند. بر اساس میانگین (%0.6) Ro, (441.37oC) Tmax این نمونه ها در مرحله بالغ و در بالای پنجره تولید نفت قرار گرفته اند و دارای مخلوطی از کروژن های تیپ II و III هستند. بر اساس مطالعات مشابه صورت گرفته روی رخساره های بیتومین دار سازنده پابده این نمونه ها نیز بیشتر در مرحله بالغ (65% نمونه ها) و در بالای پنجره تولید نفت قرار گرفته اند و در برگیرنده کروژن های تیپ III, II, I هستند.

در بخش های جنوبی اردستان سنگ های آتشفشانی ائوسن دارای رخنمون خوبی هستند. بخش اندکی از این سنگ های آتشفشانی را سنگ های متعلق به سری ماگمایی شوشونیتی به خود اختصاص داده اند که بیشتر دارای ترکیب آبساروکیت و بخصوص شوشونیت هستند. کانی های سازنده سنگ های شوشونیتی، کلینوپیروکسین (اوژیت)، آنالسیم، پلاژیوکلاز (لابرادوریت)، سانیدین، الیوین های کلریتی شده، آپاتیت، سلادونیت، پرهنیت، پومپلئیت، کلسیت، اپیدوت، ایلمنیت و مگنتیت می باشند. آنالیسم ها کانی هایی ثانویه بوده و از متازوماتیسم لوسیت بدست آمده اند. تبدیل شدن بخش هایی از بلورهای سانیدین به آلبیت و آنورتوکلاز بخوبی مشخص است. برخی از بلورهای آنالیسم نیز تبدیل به آلبیت شده اند. بررسی های کانی شناسی نشان می دهد که ماگمای سازنده سنگ های شوشونیتی در حین عبور از پوسته ضخیم قاره ای با آن تبادلاتی را انجام داده است. بدین صورت که K2O از دست داده و H2O, SiO2, Na2O دریافت نموده است.

منطقه مورد مطالعه بخشی از سرزمین های آتشفشانی کرتاسه است که در انتهای شمالی پهنه سنندج- سیرجان و در محدوده سقز قرار دارد. در این منطقه سنگ های آتشفشانی کرتاسه از لحاظ پتروگرافی و ژئوشیمی دو گروه هستند؛ گروه اول بازالت، بازالت آندزیتی و آندزیت و گروه دوم بیشتر تراکی آندزیت و داسیت می باشند. مطالعات ژئوشیمیایی عناصر نادر و خاک های کمیاب نشان می دهد که این سنگ ها بیشتر در قلمرو کالک آلکالن و تحولی که بیشتر شاخص حاشیه های فعال قاره ای هستند قرار می گیرند. در نمودارهای عنکبونی آنومالی منفی Nb, Ti و آنومالی مثبت U, P, Th در مقایسه با مورب و کندریت ها از متاسوماتیسم منشا گوشته ای حکایت می کنند. همچنین پایین بودن نسبت های Nb/U, Ce/Pb, Th/Pb بیانگر غنی شدگی گوشته اولیه این سنگ ها از عناصر Pb, U می باشد که خاص زون های فرورانش است.

متاسوماتیسم گسترده در حاشیه توده نفوذی منطقه مورد مطالعه و تاثیر آن بر سنگ های پلیتی میزبان پدیده تورمالین زایی را به صورت های گوناگون موجب گردیده است: (1) تورمالینیت های استراتی فرم درون هورنفلس های پلیتی، (2) رگه های پگماتیتی در رسوبات آرنیتی و (3) رگه های نازک کوارتز- تورمالین بر روی سطح رگه های پگماتیتی. نسبت Fe/(Fe+Mg) در تورمالین های نوع استراتی فرم، پگماتیتی و رگه ای به ترتیب 0.375-0.572, 0.484-0.553 و 0.357-0.509 متغیر است. این کانی ها محلول جامد شورلیت- دراویت می باشند. زوناسیون شیمیایی در این کانی ها نشانه شرایط بی ثبات محیط تشکیل این کانی و دال بر اختلاط سیال در سیستم های باز است. الگوی نسبتا تفریق یافته تورمالین های نوع استراتی فرم در نمودار عنکبوتی شاید به منشا رسوبی این کانی ها اشاره دارد. در تورمالین های نوع پگماتیتی و رگه ای، این الگو نسبتا مسطح بوده که بیانگر تحرک عناصر نادر خاکی سبک در نتیجه دگرسانی رسوبات آرنیتی سنگ میزبان بوده که باعث افزایش نسبت HREE/LREE در این دو نوع تورمالین شده است.

بوکسیت گوش کمر در ایران مرکزی شمال شرق عشق آباد و به فاصله 49 کیلومتر از بخش دستگردان و در محدوده شهرستان طبس واقع شده است. این بوکسیت بصورت ناودیسی منظم است که در جهت شمال- جنوب امتداد دارد. آهک های سازند بهرام سنگ بستر ماده معدنی را تشکیل می دهد. بوکسیت به صورت لایه ای، عدسی و یا حفرات پرشده کارست های کوچک در داخل سازند بهرام تجمع یافته است، بطوری که ضخات آن در برخی نقاط به 15 متر نیز می رسد. رنگ بوکسیت روی زمین و نمونه های دستی، به رنگ های قرمز- قرمز روشن تا تیره در تغییر است. این نهشته دارای همبری مشخص با سنگ های بستر و پوشش می باشد. هدف از این مطالعه درک کانی شناسی و محیط ژئوتکتونیکی بوکسیت گوش کمر است. بدین منظور بافت بوکسیت توسط مقطع نازک و شناخت کانی شناسی آن به وسیله اشعه ایکس صورت گرفته است. مطالعات مقاطع نازک بوکسیت گوش کمر بافت پلیتومورفیک، میکروگرانولار همراه با مقداری بافت های ثانویه در بعضی نمونه ها نشان می دهد. پیزولیت های متحدالمرکز خیلی محدود بوده و فقط در بعضی نمونه ها که مراحل پیشرفته تری از بوکسیت زایی را طی نموده اند، قابل مشاهده است. بر اساس نتایج حاصل از مطالعه پراش اشعه x، بوکسیت گوش کمر از نوع گیبسیتی Al(OH)3 می باشد که بعضی مواقع با کانی بوهمیت همراه است. دیگر کانی های همراه شامل کائولینیت (Al2Si2O5)، هماتیت (Fe2O3) همراه با مقداری گوتیت FeO(OH) و آناتاز (TiO2) به عنوان مهمترین کانی تیتانیم دار، که با مقداری روتیل (TiO2) همراه است، می باشد. از نظر طبقه بندی بوکسیت گوش کمر در محدوده رس بوکسیتی قرار می گیرد. مطالعات ژئوتکتونیکی نشان می دهد که بوکسیت گوش کمر در محیط حاشیه فعال قارهای تشکیل شده است و وجود کانی های محیط اکسیدی بیان کننده یک محیط نزدیک به ساحل می باشد.

بر پایه روابط صحرایی و پتروگرافی پلاژیوگرانیت های سکانس افیولیتی انارک، عشین- زوار و نایین دارای بافت های گرانولار، گرانولار برشی، گرانوفیریک و گرافیک می باشند. از لحاظ کانی شناسی کوارتز و پلاژیوکلاز و آمفیبول به عنوان کانی های اصلی و اسفن، آپاتیت، زیرکن به عنوان کانی های فرعی هستند. پلاژیوگرانیت های افیولیت انارک دگرگون بوده و برگ وارگی از خود نشان می دهند. پلاژیوگرانیت های افیولیت ملانژ عشین- زوار دو نسل می باشند. نسل اول پلاژیوگرانیت های قدیمی و دگرگون می باشند و بیشتر به صورت خردشده یافت می شوند. پلاژیوگرانیت های نسل دوم جوان ترین سنگ افیولیت عشین- زوار بوده و گدازه های بالشی را قطع کرده اند. پلاژیوگرانیت های افیولیت نایین توسط دایک های صفحه ای (با ترکیب ریولیتی تا داسیتی) قطع شده اند. نتایج آنالیز سنگ های اسیدی هر سه مجموعه افیولیتی نشان می دهد که فراوانی عناصر کمیاب و اصلی این سنگ ها دارای طیف ترکیبی محدودی بوده و ترکیب کوارتزدیوریت تا کوارتزولیت را به نمایش می گذارند. نوع پلاژیوکلازها نیز از آلبیت تا الیگوکلاز می باشد.

یکی از حوضه های رسوبی حاوی مواد هیدروکربوری که در بخش وسیعی از ترکمنستان، افغانستان و شمال شرقی ایران قرار دارد، حوضه درون قاره ای کپه داغ است. سازند آیتامیر در طی آلبین- سنومانین در این حوضه تشکیل گردیده است. این سازند از سه رخساره سنگی شامل ماسه سنگ گلاکونی دار، گل سنگ و سنگ آهک تشکیل شده است که بطور همشیب بر روی سازند سنگانه و در زیر سازند آب دراز قرار دارد. مطالعه سطح الارضی و تحت الارضی سازند آیتامیر نشان می دهد که سنگ های این سازند در یک شرایط لاگونی تا دریای کم عمق بر جای گذاشته شده اند. دسته رخساره های پیشروی (TST)، حالت سکون (HST) و افت سطح آب دریا (LST) با استفاده از تغییرات عمودی و جانبی رخساره های سنگی، فراوانی گلاکونی و نیز دانه های اسکلتی در برش های مورد مطالعه شناسایی شده است. تعداد سکانس های رسوبی شناسایی شده در برش های مورد مطالعه از 2 (برش سطحی الارضی شوریجه) تا 6 (برش چاه های شماره 35 و 40 خانگیران) در تغییر است. مرز سکانس ها در تمامی برش های مورد مطالعه به استثنای مرز فوقانی آخرین سکانس رسوبی که از نوع SB1 (مرز سازند آیتامیر با سازند آب دراز) می باشد، از نوع SB2 است. مقایسه منحنی تغییرات سطح آب دریا در ناحیه مورد مطالعه تا حدودی با منحنی تغییرات جهانی در هنگام افت سطح آب دریا در زمان سنومانین مطابقت دارد.

در بخش های شمالی مزرعه چاه زرد، آمفیبولیت ها در زیر کمپلکس دگرگونی جندق که شامل انواع شیست و مرمر می باشد دیده می شوند. بررسی ها نشان می دهد که آمفیبولیت ها، بازالت های افیولیت جندق بوده که دگرگون شده اند. سنگ های دگرگونی جندق نیز واحدهای رسوبی روی متاافیولیت جندق هستند. آمفیبولیت ها از هورنبلند، پلاژیوکلاز، گارنت، آلکالی فلدسپار (ارتوکلاز)، مگنتیت، بیوتیت، مسکویت، اسفن و کوارتز تشکیل گردیده اند. این سنگ ها دارای برگوارگی و خط وارگی بسیار واضحی بوده و در بخش هایی در اثر پدیده تفریق دگرگونی کانی های تیره و روشن از یکدیگر تفکیک گردیده اند. بررسی های کانی شناسی، بارومتری هورنبلندها، و ترمومتری هورنبلند- پلاژیوکلاز نشان می دهد که این سنگ ها در شرایط بخش های بالایی رخساره آمفیبولیت دگرگون شده اند (7.10 تا 9.91 کیلوبار و 619 تا 650 درجه سانتی گراد) حضور کانی های اکتینولیت ، اپیدوت و کلسیت نیز بیانگر رخداد یک دگرگونی برگشتی در حد رخساره شیست سبز می باشد.

سازند تاربور به سن کامپانین- مائستریشتین در بخش هایی از نواحی زاگرس رخنمون دارد. جهت مشخص شدن ویژگی های رخساره ای و محیط رسوبی دو برش از این سازند (برش های سمیرم و بروجن) به تفصیل مورد بررسی قرار گرفته اند. بررسی های صحرایی و آزمایشگاهی منجر به شناسایی 11 رخساره میکروسکوپی متعلق به زیر محیط های دریای باز حاشیه پلاتفرم لاگون و پهنه جزر و مدی انجامیده است. رخساره های فوق در پلاتفرم نوع رمپ نهشته شده اند. در ناحیه بروجن یک لایه ضخیم آهک رودیستی تشکیل بایوستروم را داده است. بایوستروم فوق در یک محیط دریایی گرم کم عمق و کم انرژی با درجه شوری نسبتا بالا تشکیل شده است. فراوانی رودیستها حاکی از یک مجموعه فتوزوان می باشند.

لایه های دونین پسین در ناحیه شمس آباد، شمال غربی کرمان (جنوب شرقی ایران) بر اساس کنودونت ها مورد بررسی قرار گرفته اند. این مجموعه فسیل ها شامل انواع مربوط به آب های کم عمق نظیر: Icriodus alternatus alternatus, I. cornutus, I. iowaensis iowaensis, I. iowaensis ancylus, Polygnathus semicostatus, P. communis and Pelekysgnathus serradentatus می باشند که محدوده سنی Middle triangularis- Late crepida zones را تایید می نمایند. همچنین داده های بدست آمده، حضور گونه Polygnathus alatus را در لایه های مربوط به فامنین پیشین برش شمس آباد محتمل نموده است و این گونه قبلا نیز در لایه های مشابه در برش هوتک یافته شده است.

اسکارن های سورک در شمال غرب استان یزد و درون کمان ماگمائی سنوزوئیک ایران مرکزی و در مجاورت مجموعه افیولیتی سورک رخنمون دارد. توده های نفوذی گرانودیوریتی در ولکانیک ها و پیروکلاستیک های وابسته به سن ائوسن (سنگ میزبان) اسکارن سازی با کانسار آهن را سبب شده اند. دیوپسید اسکارن در گامه نخست و به دنبال آن گارنت های آندرادیتی دومین گامه اسکان سازی را تشکیل می دهند. این گارنتها بعد از فروکش اوج دگرگونی مجاورتی در XCO2=0.6 و دمای (P=0.5kb)520oC شکل گرفته اند. در وحله ای از زمان جای گیری توده نفوذی و تکوین اسکارن کاهش فشار در سامانه گرمابی تغییر ناگهانی در ترکیب شیمیایی گارنتها را بدنبال داشته است.