پژوهش زبان و ادبیات فارسی
سال:1383 | دوره:- | شماره:2 |تعداد مقالات:8

در این پژوهش سه منظومه، یعنی خسرو و شیرین و لیلی و مجنون اثر حکیم نظامی گنجوی و ویس و رامین اثر فخرالدین اسعدگرگانی به عنوان منابع اصلی در جهت تفسیر روان شناختی انتخاب و با استفاده از روش تحلیل محتوا بررسی شده اند. سه فرضیه مطرح شد و درجه انطباق مفاهیم روان شناختی مکنون در این آثار با رویکرد روانکاوی فروید و رویکرد روان شناسی تحلیلی یونگ و نیز با ویژگی های شخصیتی مصنف ـ که خود مفهوم روانکاوانه دارد ـ بررسی گردید. پس از تعیین واحدهای کدگذاری و تعریف عملیاتی هر یک ، کدگذاری به عمل آمد و ضریب پایایی کدگذاران برابر81% تعیین گردید. با استفاده از آزمون آماری مجذور خی (X2) واحدهای کدگذاری شده برای هر یک از متون، به منظور تعیین فراوانی انطباق هر یک با دو نظریه روانکاوی فروید و روان شناسی تحلیلی یونگ ، مورد تحلیل قرار گرفتند. نتایج نشان می دهد آزمون آماری به عمل آمده برای دو منظومه خسرو و شیرین و لیلی و مجنون تفاوت معنی داری از نظر درجه انطباق پذیری با دو نظریه فوق نشان نمی دهد؛ اما این تفاوت در منظومه ویس و رامین معنی دار است و نشان می دهد این منظومه رابطه بیشتری با نظریه روانکاوی فروید دارد؛ البته با توجه به پیچیدگی کدگذاری و کمی سازی مفاهیم ادبی و مشکلات روش شناختی موجود، سعی شد در ادامه بحث ، تفسیرهای ممکن با استفاده از دو رویکرد فوق در مورد سه منظومه مورد مطالعه ارائه شود.

گفتار حاضر به بررسی دو نظریه در باره شعر عرفانی فارسی می پردازد: یکی نظریه "تکامل گرایانه" که پیدایش این نوع شعر را نتیجه تکامل شعر زهدی می داند و دیگری نظریه "انسجام گرایانه" که پیدایش آن را تابع پیوستاری از زمینه ها و پیشینه ها می شمارد. مطالعه پیشینه شعر عرفانی فارسی در شعر غیرعرفانی ، نثر عرفانی عربی و فارسی ، شعر عرفانی عربی و شعر عرفانی فارسی ، این گفتار را به عرصه ای برای عرضه هرچه روشن تر نظریه انسجام گرایانه تبدیل کرده است . این بحث با معرفی چند تن از آغازگران این نوع شعر خاتمه می یابد.

شاعران ادب فارسی، از ابتدا تاکنون در مدح و ستایش مولای متقیان علی(ع) شعرهای برجسته و نابی سروده اند. مجموعه این مدایح بیانگر جنبه های گوناگون شخصیت بی بدیل امام و نشان دهنده شیفتگی و دلدادگی شاعران در برابر آن حضرت است. با اندکی تأمل در آثار اغلب شاعران در می یابیم که آنان، تنها به مدح و ذکر مناقب امام اکتفا نکرده اند، بلکه سخنان گهربار آن حضرت را پشتوانه فکری آثار و دستمایه موشکافی های ادیبانه خود کرده و آنها را با ذوق ظریف خود درآمیخته و با بیان لطیف خود بازآفرینی کرده اند و در مضمون سازی ها و تصویرپردازی ها از آنها بهره برده اند. در این مقاله، زمینه ها، سابقه و شیوه های اثرپذیری شاعران برجسته ادب فارسی از کلام علی(ع) بررسی می شود.

مجموعه داستان شهری چون بهشت اثر سیمین دانشور، محصول شرایط سیاسی، اجتماعی و فرهنگی سال های وحشت و خشونت پس از کودتای ننگین 28 مرداد 1332 است؛ دوره ای که آمال و آرزوهای ملتی آزادی خواه و استقلال طلب در اثر دسیسة عوامل بیگانه و داخلی و پاره ای اشتباهات رهبران سیاسی و مذهبی بر باد رفت و یأس و ناامیدی، احساس شکست و انزواطلبی، گریبان گیر جامعة فرهنگی ایران گردید. دانشور با تیزبینی و درایت متعهدانه در این مجموعه داستان تلاش کرده است بخشی از حقایق تلخ سیاسی، اجتماعی و فرهنگی و نیز دردها، رنج ها و مصائبی را که در این سال های سیاه بر ملت ایران رفته است، ترسیم نماید. داستان های کوتاه دانشور با وجود اهمیت و اعتباری که در ادبیات داستانی معاصر دارند، بیشتر در سایة رمان های برجسته او مانند سووشون، جزیره سرگردانی و ساربان سرگردان بوده و چندان مورد بررسی های نقّادانه قرار نگرفته اند. مقاله حاضر می کوشد ضمن نقد و بررسی درونمایه های این مجموعه داستان و روشن نمودن ابعاد ناپیدای این اثر، تأثیرپذیری آن را از شرایط سیاسی، اجتماعی و فرهنگی دوران پس از کودتا نشان دهد.

گریز از نیکنامی و استقبال از بد نامی و رسوایی، یکی از ویژگی های مکتب رندی و عرفان عاشقانه است که در گفتار عارفان و آثار شاعران و رفتار رندان و قلندران بدان توجه و توصیه شده است. جامه شهرت، بافته ای پرآفت است و رنگ عجب و ریا و کبر و کیا را بر قامت طاعات و عبادات می پاشد و چهره اخلاص و یکرنگی را می پوشاند؛ لذا مبارزه با این صفت نفسانی همواره یکی از دغدغه های عارفان شوریده و رندان وارسته و حقیقت جو بوده است و راه ها و ریاضت ها و مجاهدت های گوناگونی برای شکستن شیشه نام و ننگ و غرور و شکوه مریدان خویش توصیه کرده اند. بیان این راه ها و بررسی علل و علامات این آفات در قالب حکایات و امثال و اشعار بزرگان و عارفان به ویژه عطار و مولانا و ابوسعید ابوالخیر زمینه های بحث این مقاله را تشکیل می دهند. بی شک کسی می تواند خویش را از چشم خلق بیفکند و مدح و ذمشان در نظرش یکسان باشد که حق در نظرش بزرگ جلوه کند و جز به او نیندیشد و جز برای او نگوید، نخواهد و نکند. تحصیل این فضایل نیز آسان نیست و جان بر سر کسب آن می سوزد؛ اما آنچه می تواند نام و ننگ را به باد دهد، بادة عشق است، حاصل نوعی معرفت شهودی است که عاشق را ناخوآگاه در کمند جذبه خویش گرفتار می سازد.

یکی از پنج سخنگوی فرهنگ و ادب ایرانی و یکی از سه پیامبر شعر فارسی و بی شک یکی از مردمی ترین شاعران جهان شیخ اجل سعدی شیرازی است. او در مجموعه آثار خویش به تبیین مسائل و آموزه هایی می پردازد که در صورت تحقق آن، طرح مدینه فاضله و انسان کاملی متصور خواهد بود که جمیع صفات فاضله اخلاقی ـ انسانی اعم از تسامح، تواضع، فروتنی، تقوا و خویشتن داری، استدلال و روحیه پرسشگری، خرد و دانش محوری و از همه مهم تر توجه به همنوع و بنی آدم بر اساس گفت وگو بر آن حاکم می شود. این مقاله ضمن بیان تناقض سعدی در حوزه تئوری و زندگی عملی در جریان گفت وگو، نوع نگاه او را به پدیده گفت وگو و مؤلفه های آن تحلیل می کند. به نظر نگارنده سعدی در یک نگاه اهل گفت وگو ـ به معنای منطقی و ارسطویی ـ نبوده و حکایت جدال سعدی با مدعی نمونه جامع و کامل این باور است، اگر چه از نظر نگاه به مؤلفه های گفت وگو و تبیین آن گفت وگوگرا است. البته این مسئله نه به شخص سعدی، که به فرهنگ و هنجار غالب جوامع گذشته برمی گردد که بر اساس سلطان و رعیت و شبان و رمه طبقه بندی می شده و گفت وگو را برنمی تابیده است. این مقاله ضمن تبیین اهمیت گلستان با توجه به اصل گفت وگو و مؤلفه های آن در حوزه تئوری پردازی، سعی می کند بزرگ ترین حکایت این اثر (حکایت جدال سعدی با مدعی) را با توجه به نگاه ساختارگرایانه و التزام او به اصول گفت وگو تجزیه و تحلیل کند.

در تاریخ تصوف گروهی از عارفان به دلیل ستایش هایی که بر خلاف اهل شریعت از ابلیس کرده اند، مدافع او محسوب می شوند، کسانی چون حلاج، عین القضات همدانی، احمد غزالی، خرقانی و ... از این گروه اند دفاعیّاتی که در این زمینه مطرح شده است حول دو محور اصلی امر و ابتلا و اعتقاد به عبادت عاشقانه و شهود عارفانه دور می زند. سنایی غزنوی با غزل منتسب به وی با این مطلع: با او دلم به مهر و مودت یگانـه بـود                                  سمیرغ عشق را دل من آشیانـه بـودظاهراً در این گروه از عرفا جای می گیرد. هدف این پژوهش پاسخ به این مسئله است که با توجه به دیدگاه های غالب سنایی در آثارش درباره ابلیس، آیا واقعاً می توان او را در گروه عارفان ستایشگر ابلیس جای داد یا در صحت انتساب این غزل به وی باید شک و تردید روا داشت؟ با جمع بندی رئوس مطالب و تحلیل ابیاتی که سنایی در توصیف ابلیس در حدیقه، دیوان و مثنوی های خویش آورده است، می توان به این نتیجه رسید که مضمون این غزل خارج از حوزة فکری، نوع نگرش و بینش عرفانی سنایی است؛ اما از آنجایی که این غزل تقریباً در همه نسخه های موجود در دیوان سنایی وجود دارد، نمی توان به صراحت نظر داد که این غزل از سنایی نیست و بهتر است در صحت انتساب آن به سنایی شک کرد.