خردنامه صدرا
سال:1387 | دوره:- | شماره:52 |تعداد مقالات:7

اخلاق و اهمیت و تاثیر آن در زندگی بشر غیرقابل انکار است، و در این باره نه تنها اندیشمندان، بلکه مردم عادی و عامی نیز اتفاق نظر دارند. اما در میان ارباب اندیشه، فلاسفه، بویژه فیلسوفان اخلاق، تنها کسانی هستند که در باب مبانی اخلاق به طور جدی و به تفصیل بحث می کنند و ایشان نیز، با همه اختلاف نظرهایی که در مسایل فرعی دارند، در اصل سرنوشت ساز بودن نهاد اخلاق کمترین اختلافی با هم ندارند.یکی از مسایل مهم فلسفه اخلاق، که از قدیم مورد اختلاف فیلسوفان اخلاق بوده و گروه های فکری دیگری نظیر متکلمان نیز به مناسبت در آن وارد شده اند، معیار خوبی و بدی یا «حسن و قبح» اخلاقی کردارهاست.در این مقاله پس از مقدمه و بیان یک توضیح مهم پیرامون پاره از اصطلاحات جاری در این بحث، گزارش مختصری پیرامون آرا متکلمان اسلامی و فلاسفه مشا ارایه خواهد شد تا محتوای بحث و سیر تاریخی آن نموده شود و راه دریافت نظر صدرالمتالهین هموار گردد. سپس نظر این فیلسوف درباره حسن و قبح افعال، علی رغم آنکه به اظهار نظر صریح وی درباره آن دست نیافته ایم، به طور غیرمستقیم، از آرایی که در مسایل دیگری اظهار داشته استنباط خواهد شد.

در این مقاله با مروری اجمالی بر معنایی که حرکت جوهری در فلسفه وجودی ملاصدرا پیدا می کند، و با توجه به عناصری که در تبیین حرکت جوهری به کار گرفته می شوند و بویژه نفس عالم، این نتیجه حاصل می شود که حرکت جوهری امری نیست که منحصرا در قوس صعود و در چارچوب تعریف ارسطویی از حرکت، یعنی با درنظر داشتن مفاهیم خاص ارسطویی «قوه و فعل» معنا پیدا کند، بلکه آنچنان مفهومی گسترده می یابد که در قوس نزول هم می توان سخن از حرکت جوهری، یعنی حرکت وجودی، به میان آورد. اصولا در فلسفه که به قوس نزول می اندیشد نمی توان حرکت را تنها در قوس صعود توجیه کرد، بویژه با لحاظ اینکه حرکت، برآمده از حیات و خصیصه ذاتی وجود است. در ادامه مروری اجمالی بر نفس شناسی ملاصدرا در دو قوس هستی صورت می گیرد که در آن ارتباط وجود انسانی با حرکت در دو قوس مورد توجه قرار می گیرد. که البته این توجه تنها در حدی است که بتواند یادآور باور ملاصدرا به تضاهی مراتب و عوالم هستی در دو قوس نزول و صعود باشد و ما را در مسیر بحث به هدف رهنمون سازد.

دوانی در رساله الزورا به تحلیل مساله علیت پرداخته است. وی در مقام بیان نسبت میان علت و معلول به گونه ای سخن گفته است که گویی وجود معلول در اندیشه او هم وجود رابط و هم وجود رابطی است، و از این رو دچار خلط میان این دو معنا شده است. ملاصدرا در نقد اندیشه دوانی درباره علیت به نقد آن بخش از تعبیرات او پرداخته است که با وجود رابطی سازگار است و بخش دیگر را که با وجود رابط سازگار است – و در آن مساله علیت به مساله تشان برگردانده شده است – مسکوت گذاشته است. او خود با طرح نظریه «امکان فقری و فقر وجودی»، قایل به اتکای وجودی معلول به علت شد. از نظر او وجود معلول، عین ربط و وابستگی به علت است، البته این مساله که وجود معلول عین ربط به علت است در حکمت مشا نیز مطرح بوده است، با این تفاوت که حکمت مشا وابستگی معلول به علت را در ماهیت معلول، و حکمت متعالیه در وجود آن می داند. همچنین در حکمت مشا می توان برای معلول نحوه ای استقلال از علت لحاظ کرد، اما در حکمت متعالیه، معلول از هر حیث متکی بر علت است و نسبت میان علت و معلول اضافه اشراقیه است. نویسنده در این مقاله می کوشد با تحلیل دیدگاه جلال الدین دوانی و ملاصدرا درباره علیت نشان دهد که هر دو در اعتقاد به نظریه عرفانی وحدت شخصی وجود، اتفاق نظر دارند و البته این نظریه در تعبیرات دوانی منقح و منسجم نیست در حالیکه در تعبیرات ملاصدرا کامل است.

ارسطو در فلسفه خود از یک طرف بین وجود و جوهر ارتباط تنگاتنگی برقرار کرده به طوری که سوال از وجود را به سوال از جوهر تحویل برده است و از طرف دیگر به رابطه بین جوهر و ذات قایل است. به همین دلیل است که در فلسفه وی تمایز میان وجود، جوهر و ذات به دشواری صورت می گیرد. همین امر باعث شده است که بین ارسطوشناسان این اختلاف پیدا شود که آیا در فلسفه ارسطو بین وجود و ذات تمایزی هست یا نه، و در صورت وجود تمایز این تمایز صرفا یک تمایز ذهنی / منطقی / معرفت شناختی است یا علاوه بر این، تمایز عینی / متافیزیکی / واقعی نیز میان وجود و ذات مشاهده می شود. در این مقاله بر آنیم که نشان دهیم آنچه در آثار ارسطو دیده می شود تنها تمایز ذهنی میان وجود و ذات است لذا در فلسفه ارسطو نه نیازی به تمایز متافیزیکی است و نه او می توانست به این تمایز قایل شود. در ادامه به این پرداختیم که در جهان اسلام فارابی و ابن سینا با گذر از تمایز ذهنی ارسطویی به تمایز متافیزیکی میان وجود و ماهیت، توانستند تفسیر و تبیین نوینی از وجود شناسی، جهانشناسی و خداشناسی ارایه دهند بطوریکه می توان از یک نظام فلسفی مستقل نزد مسلمانان صحبت کرد.

این مقاله با توصیف نظرات مولانا در باب جهان، در ذیل مباحثی چون تشبیه و تنزیه، خلقت و حدوث جهان، وحدت وجود، و قوانین حاکم بر عالم چون دگرگونی دایم، جنگ اضداد، نظام آکل و ماکول و قابل مقبول، و صورت و معنا از مثنوی نشان می دهد که جهانشناسی مولوی کاملا با نظام عملی و اخلاقی او منطبق است. اگر چه او در اغلب موارد تحت تاثیر نظرات ابن عربی است، اما هیچگاه همانند پیروان او از عالم عمل غفلت نمی کند و توصیفش از جهان به گونه ای است که تبیین کننده نظریه صوفیه درباره مجاهده و سلوک باشد. مولانا، انسان و جهان را به دو بخش صورت و معنا تقسیم می کند: صورت انسان، صورت عالم را درک می کند و معنای او معنای عالم را، که به تعبیر او حق است. باین ترتیب انسان برای درک عالم باید با تبدیل حواس خود از حواس ظاهر به باطن، به شناخت و اتحاد با عالم جان برسد. مولانا در توصیف هر کدام از دو عالم معنا و صورت، فلسفه حرکت و تکامل را هیچگاه از یاد نمی برد: عالم ماده، عالم اضداد است، و در میان اضداد، جنگی هولناک برقرار است.

کلمه وحی و مشتقات آن دارای معانی مختلف و کاربردهای متنوعی است که جامع تمامی معانی و کاربردهای آن، همان «تفهیم سریع و پنهانی» است. در تحلیل وحی، معرفی وحیانی و منشا آن، ویژگیهای شخص نبی بعنوان گیرنده وحی و نیز نحوه دریافت آن و بالاخره سرشت زبانی و معنایی وحی، نظریه های گوناگون و متفاوتی از گذشته تا به امروز ارایه گردیده، مانند: نظریه سنتی و جدید منکران، نظریه عقلانی یا فلسفی، عرفانی، روانشناسی، جامعه شناسی و تجربیه دینی. محققان امروزی نیز به تجزیه و تحلیل این موضوع پرداخته اند. در مطالعه این نظریه ها بدین نکته رسیدم که یا به مکتب حکمی ملاصدرا توجه نشده یا جزو نظریه عقلانی یا فلسفی قرار گرفته است، اگر چه عموما مولفان محترم بیان کرده اند که مبنای نظریه عقلانی وحی، فلسفه مشا، (یعنی فارابی و ابن سینا) است. لذا با انتخاب این نظریه ها بعنوان پیش فرض که جزو مبادی این مقاله خواهد بود، در صدد برآمدم تا به بررسی «سرشت معنایی و زبانی وحی از دیدگاه ملاصدرا» بپردازم. در این بررسی عبارات صریح به دست آمده از آثار ملاصدرا کاملا نشان از این دارد که وی در این مساله نیز در جهت هماهنگی میان برهان، عرفان و قرآن گامهای موثری برداشته و ادعای خود را که فلسفه، عرفان و قرآن عناصر هماهنگ یک مجموعه اند به اثبات رسانده است. در نتیجه، به دلیل جامعه نگری و تعمق عمیق و روی آورد ژرف این حکیم متاله به همه روی آوردهای کلامی، فلسفی، عرفانی و دینی، تفاوتها و تعارضهای حاصل از نگرش یک جانبه و تک بعدی هر کدام از روی آوردها، مشاهده نمی شود.

فلسفه هنر به تبیین مبادی فلسفی هنر می پردازد. پرسشهایی همچون هنر چیست؟ منشا هنر چیست؟ و ... از جمله پرسشهای اساسی فلسفه هنر هستند. خیال به عنوان منشا آثار هنری، از ارکان و مقومات هنر است. حکمای اسلامی به ویژه صدرالمتالهین توجه ویژه ای به خیال و هستی شناسی آن کرده اند. از نظر حکمای اسلامی علاوه بر قوه خیال که ساحتی از نفس آدمی است و خیال متصل نامیده می شود، در خارج از وجود انسان، عالمی وجود دارد که عالم خیال منفصل نامیده می شود. بین این دو عالم ارتباط و نوعی هماهنگی هست. همچنین از نظر حکمای اسلامی محاکات از مبادی اصلی هنر است. در حکمت اسلامی تفسیرهای نو و بدیعی از محاکات ارایه شده است که در فلسفه های پیشین سابقه ندارد. این تلقیها را می توان تلقی متعالی از محاکمات نامید.در این نوشتار ابتدا به طور خلاصه به تبیین چیستی هنر و فلسفه هنر پرداخته شده، و آنگاه به طور نسبتا مبسوط به بحث خیال و جایگاه آن در هنر از منظر حکمای اسلامی پرداخته شده است. در نهایت بحث محاکات و تلقی متعالی حکمای اسلامی از آن مطرح شده است.