طب سنتی اسلام و ایران
سال:1394 | دوره:6 | شماره:4 |تعداد مقالات:10

سابقه و هدف: هر چند که خدمات علمی برجسته ایرانیان در دوران پس از اسلام بر کسی پوشیده نیست، اما به دلیل این که نگارش متون علمی در آن دوران به زبان عربی بوده است، تفکیک سهم ایرانیان و اعراب در رشد و توسعه طب سنتی اسلامی بدون انجام پژوهش های دقیق ممکن نخواهد بود. از همین رو پژوهش حاضر به بررسی سهم دانشمندان ایرانی در تالیف نسخ خطی عربی در طب اسلامی می پردازد.مواد و روش ها: تحقیق به روش مطالعه کتابخانه ای و توصیفی انجام گرفت و جامعه آماری پژوهش شامل 4000 عنوان نسخه خطی عربی موجود در سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران است. با استفاده از فهرست نسخه های خطی عربی کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران (مجلدات 7-19) سیاهه وارسی از نسخه های خطی تالیفی در طب اسلامی به زبان عربی به تفکیک (عنوان، مولف، زمان تالیف، موضوع، کاتب و زمان کتابت) تهیه شد. برای اثبات ایرانی بودن مولفین و دانشمندان به منابع و کتب رجال شناسی رجوع شده و از مولفین و دانشمندان شرح حال تهیه گردید. سپس اطلاعات بدست آمده توسط نرم افزارهای اکسل و اس پی اس اس مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت.یافته ها: از میان 4000 عنوان نسخه بررسی شده فهرست نسخه های خطی عربی کتابخانه ملی ایران، تعداد 186 عنوان (4.7 درصد) در موضوع های طب اسلامی بوده است و از این تعداد، 109 منبع برابر 58.6 درصد توسط مولفان ایرانی نگارش شده و در مقابل 50 منبع برابر با 26.9 درصد توسط مولفان غیرایرانی به رشته تحریر درآمده است. در مورد 14.5 از نسخ مورد بررسی، ملیت مولف نامشخص بوده است. بیشترین درصد (37.6) نسخ خطی عربی طب اسلامی موجود در سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران که توسط دانشمندان ایرانی تالیف شده، تا قرون ششم تالیف شده است.نتیجه گیری: به نظر می رسد که دانشمندان ایرانی در ایجاد نسخ خطی و پیشبرد علم در طب اسلامی در دوره تمدن اسلامی نقش شاخص و برجسته ای داشته اند. چنین پژوهش هایی می توانند زمینه های تقویت خودباوری در جامعه پزشکی کشور را فراهم آورند و پیشینه علمی پرافتخار اسلامی- ایرانی را به عنوان شالوده محکمی برای آینده درخشان دانش پزشکی در کشور مطرح نمایند.

سابقه و هدف: نقش پزشک در علوم پزشکی به عنوان جایگاهی که کلیدی ترین نقش را در پیشگیری، درمان و بهبود بیماران ایفا می کند، همیشه مورد توجه بوده است. از این رو، اخلاق پزشکی و نحوه تربیت و آموزش قشر علوم پزشکی و به ویژه پزشکان نیز دغدغه جدیدی نبوده و پیرامون این موضوع از دیرباز، مطالب بسیاری نگاشته شده و تحقیقات متعدد، از زوایای مختلف آن را مورد بررسی قرار داده اند.مواد و روش ها: در این مطالعه برای دست یابی به هدف پژوهش با استفاده از روش کتابخانه ای و جمع آوری شواهد و تحلیل و طبقه بندی یافته ها، سرفصل های اخلاقی از مقدمه کتاب رموز اعظم، نوشته محمد اعظم خان گردآوری شد و سپس از مقایسه این یافته ها با مطالب نوین مرتبط با اخلاق و تربیت پزشکی، جلوه های خاص کتاب رموز اعظم در حوزه اخلاق بحث و تحلیل شد.یافته ها: اشارات اخلاقی محمد اعظم خان در کتاب رموز اعظم که در کنار آن از سخنان پیامبر اکرم (ص) و حکایات منقول از پزشکانی چون بقراط، افلاطون، جالینوس و سقراط نیز بهره گرفته شده است، حاوی آموزه هایی همچون بیان شرایط مطلوب پزشک از نظر روحی، اخلاقی، مذهبی، ظاهری و باطنی، سن، ارتباط با خداوند و خصلت های اخلاقی، نحوه ارتباط با همکاران، پاکیزگی و بهداشت، تشویق به کسب تجربه به واسطه سفر، ضرورت تسلط بر دانش هایی چون منطق، بیماری شناسی، داروشناسی، نجوم و هیات، هندسه، موسیقی، علم امراض، نحوه امتحان اطبا از نظر علمی و اخلاقی و اشاره به عادات مهم بعد از کسب علم توسط پزشک از قبیل رسیدگی به امور بیمارستان، تلاش در شناخت بیماری های جدید، رسیدگی به شکایات بیمارانش، نحوه صحیح تجویز داروها، اولویت در درمان مسافران، نحوه ارتباط با بیماران و چندین و چند نکته اخلاقی دیگر است.بحث و نتیجه گیری: با توجه به مفاهیم اررزشمند کتاب رموز اعظم در باب اخلاق و منش پزشکی و صد البته نیاز امروز جامعه، اطلاع رسانی آن در کنار سوگندنامه بقراط- که لزوم رعایت موارد آن در زمینه علمی و عملی به بر جامعه علوم پزشکی مبرهن است- می تواند راهگشای بسیاری از زوایای فراموش شده در این زمینه باشد.

سابقه و هدف: گیاه صبر زرد (آلو ورا) بومی مناطق آفریقایی و گرم و خشک است و در مناطق جنوبی ایران به صورت خودرو یافت می شود. وقتی برگ آن بریده شود، ژلی از داخل گیاه خارج می شود که اثر دارویی خارق العاده ای دارد. نخستین بار مصری ها این گیاه را برای درمان زخم ها، سوختگی ها و عفونت ها به کار بردند. از دهه 1930 به بعد تحقیقات علمی و وسیعی بر روی ترکیبات و خواص دارویی این گیاه انجام شد و قدرت عجیب ژل صاف شده این گیاه در درمان زخم ها و سوختگی ها به تایید رسید. از آلوورا- که امروز در تمام دنیا کاشته می شود- برای درمان گستره وسیعی از بیماری ها از انواع میگرن گرفته تا سوءهاضمه، درمان جوش و سوختگی استفاده می شود. دانشی که مردم بومی از محیط اطراف خود به ویژه گیاهان دارند، بسیار باارزش است و ثبت و نگهداری این اطلاعات که به سرعت در حال نابودی اند، لازم و ضروری است. هدف از این پژوهش، بررسی گیاه صبر زرد (آلووورا)، از جمله گیاهان دارویی جزیره قشم است.مواد و روش ها: در این پژوهش با استفاده از روش های مشاهده و مصاحبه و نیز استفاده از منابع کتابخانه ای به جمع آوری دانش چندین ساله آن ها پرداخته شده و اطلاعات گوناگون گیاه شامل؛ خصوصیات گیاه، کاربردهای آن، نحوه درمان محلی و مصارف سنتی و... گردآوری شد.نتیجه گیری: نتایج نشان داد که؛ علی رغم پیشرفت روزافزون دانش پزشکی استفاده از گیاهان دارویی و روش های درمان سنتی در منطقه همچنان رایج است و با توجه به مساعد بودن شرایط اقلیمی منطقه، می توان به کشت وسیع این گیاه پرداخت.

سابقه و هدف: پراکنش افسنتین در مازندران، گیلان، آذربایجان، کردستان، تهران و خراسان است. در منابع طب سنتی ایران افسنتین جهت درمان بسیاری از بیماری ها معرفی شده است. هدف از این مطالعه، مروری بر منابع طب سنتی ایران در مورد افسنتین و بررسی اثرات مشاهده شده از آن در مستندات علمی اخیر است که ضمن بررسی تطبیقی این موارد، این گیاه و اثرات آن در طب سنتی و پزشکی نوین معرفی شود.مواد و روش ها: مطالعه حاضر از نوع مروری بوده و بر اساس جستجوی کتابخانه ای در منابع اصلی و مکتوب طب سنتی ایران، و تطبیق آن ها با مقالات روز و منابع طب رایج تدوین شده است.یافته ها: بررسی های عملی اثرات آنتی اکسیدانی، محافظت کبدی، ضد کرم، ضد مالاریا، محافظت نورونی، ضد صرع، ضد انگلی، ضد سم مار و ضد سرطانی از گیاه افسنتین را نشان می دهند. بررسی فیتوشیمیایی عصاره افسنتین حضور سزکویی ترپن لاکتون ها، فلاونوئیدها، اسیدهای فنلیک، تانن ها، روغن های فرار، رزین ها، لاکتون ها و اسیدهای اورگانیک را نشان می دهد. با توجه به خاصیت آنتی اکسیدانی، ضد التهابی و مهار رادیکال های آزاد این ترکیبات، می توان اثرات گیاه را به آن ها نسبت داد.بحث و نتیجه گیری: به نظر می رسد یافته ها، همخوانی بسیار نزدیک منابع طب سنتی و طب جدید را نشان می دهد بنابراین با بررسی دقیق تر متون گذشتگان و استفاده از یافته های جدید علمی می توان از این گیاه، فرآورده های دارویی برای درمان انواع بیماری ها تهیه کرد.

سابقه و هدف: مادران دوران زایمان و پس از آن را در زمینه فرهنگی خاص خود، یعنی آداب و رسوم، باورهای فرهنگی، مذهبی و ارزش های رایج حاکم بر جامعه تجربه می کنند. هدف از این مطالعه تعیین رفتارهای سنتی بعد زایمان و تاثیر مولفه های دموگرافیک، اجتماعی- اقتصادی و فرهنگی بر انجام آن است.مواد و روش ها: مطالعه حاضر از نوع توصیفی بوده که در زنان مراجعه کننده به مراکز بهداشتی- درمانی شهرستان گنبد کاووس دو ماه بعد از زایمان (مرداد تا مهر 1393) انجام شده است (305 نمونه). ابزار جمع آوری اطلاعات پرسشنامه دو قسمتی شامل مشخصه های دموگرافیک، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی و سوالات مربوط به رفتارهای سنتی دوره نفاس بود. پرسشنامه شامل چهار بخش: رفتارهای عمومی، رفتارهای مادری، رفتارهای تغذیه ای و رفتارهای مربوط به کودک بود. نظر مادر با پاسخ های بله یا خیر مشخص شده و در پایان مجموع نمرات (حداقل صفر حداکثر 39) در سه سطح کم، متوسط و زیاد طبقه بندی شد. داده ها با استفاده از روش های آمار توصیفی شامل فراوانی، میانگین، انحراف معیار و نیز آزمون های کای دوو آزمون رگرسیون لجستیک توصیف و تحلیل شد.یافته ها: از 305 مادر مورد بررسی، اکثر آنان چندزا (62.80) با میانگین سنی 26.8±6.63 سال بودند. میانگین مجموع رفتارهای سنتی در نمونه های مورد مطالعه 26.48±4.85 (حداقل 12، حداکثر 35) بود. 7.9 درصد زنان رفتارهای سنتی کم، 58.7 درصد متوسط و 33.4 درصد زیاد را گزارش کردند. آزمون ازمون لوجستیک چند طرفه نشان داد زنان با نژاد ترکمن که در خانواده های گسترده زندگی می کنند نسبت به زنان از دیگر قومیت ها که در خانواده های هسته ای زندگی می کنند از رفتارهای سنتی بیشتری پیروی می کنند.نتیجه گیری: نتایج نشان داد رفتارهای سنتی در دوران بعد زایمان به خصوص در زنان از قومیت ترکمن شایع است. این نتیجه تایید می کند زنان دوران بارداری و پس از زایمان را بر اساس عقاید، باورها و آداب و رسو م خود تجربه می کنند.

سابقه و هدف: قرابادین از جمله دانش های بسیار مهم در زمینه طب سنتی به شمار می آید. چرا که حاوی تجارب ارزنده پیشینیان درباره داروسازی و کابرد داروهاست. در این مقاله از میان نسخ خطی فراوانی که در مورد علم پزشکی، به ویژه قرابادین نوشته شده است، به معرفی یکی از مهم ترین کتاب های عهد صفوی به نام «قرابادین معصومی» اثر معصوم بن کریم الدین شوشتری شیرازی می پردازیم. تا تجارب ارزنده نویسنده را در این باره که کمتر شناخته شده است معرفی کنیم.مواد و روش ها: پس از مطالعه قدیمی ترین نسخه خطی این اثر در کتابخانه مجلس و مقایسه آن با دیگر نسخ در دسترس از این رساله که در کتابخانه های ملی، مرکز اسناد دانشگاه تهران و مسجد گوهرشاد مشهد قرار دارد، به جهت رفع کاستی های نسخه اصلی و یافتن ویژگی های برجسته «قرابادین معصومی» اقدام به تطابق آن با آثار مشابهی چون ذخیره خوارزمشاهی، الاسباب و العلامات، قرابادین شفایی و قرابادین عقیلی شد.یافته ها: این نسخه از حیث اطلاعات مهم داروشناسی و ارائه نسخه های متفاوت برای بیماری واحد از اهمیت ویژه ای برخوردار است. همچنین مولف در تالیف اثر ارزشمند خود از آرای بیش از چهل حکیم متقدم و معاصر خود استفاده کرده است که از حیث معرفی برخی پزشکان نام برده شده- که چندان شناخته شده نیستند- و نیز استفاده از منابع معتبر طبی حائز اهمیت است.نتیجه گیری: به نظر می رسد که این کتاب حاوی ابتکارات و تجربه های ابداعی نویسنده در ساخت و به کارگیری داروهاست که بر اهمیت مطالعه و شناخت این اثر از سوی علاقه مندان به طب سنتی می افزاید.

سابقه و هدف: شوره سر یا حزاز یک بیماری مزمن است که اکثر افراد در طول زندگی دچار آن می شوند و درمان قطعی برای ریشه کن کردن آن وجود ندارد، لذا در این تحقیق، از منظر طب سنتی و طب جدید علل و بروز بیماری و گیاهان دارویی برای درمان آن بررسی شد.مواد و روش ها: تحقیق به روش کتابخانه ای انجام گرفت. تعداد 10 منبع معتبر طب سنتی و نیز با نرم افزار نور در منابع و نیز در منابع جدید به جستجو مقالات مربوط به 0.4 پوست سر تعداد 5 مقاله جدید انتخاب و بررسی و گزارش شد.نتیجه گیری: در طب سنتس حدود 40 گیاه دارویی مختلف که حدود 25 گیاه در تمامی این منابع مشترک بوده است. با معرفی آن ها، پیشنهاد می شود که با کارآزمایی بالینی اثرات درمانی آن ها مورد بررسی قرار گیرد.

سابقه و هدف: توجه به اهمیت کاربرد درمانی گیاهان در برخی از احادیث نبوی و روایات امامان معصوم (ع) آشکار است. میراث ادبی ایران نیز که متاثر از فرهنگ اسلامی و سنت ها و باورهای مردمی است، اهمیت و رواج این باورها را در ایران زمین نشان می دهد. هدف این گفتار بررسی تطبیقی خواص درمانی دو گیاه «سداب» و «کاسنی» از منظر احادیث، اشعار و پژوهش های پزشکی معاصر است.مواد و روش ها: این پژوهش به روش کتابخانه ای در سه مرحله انجام گرفت: نخست کاربردهای درمانی «سداب» و «کاسنی» بر اساس احادیث و روایات متعبر شیعه بررسی شد. سپس کاربردهای همسان آن در متون ادب فارسی جستجو شد و در مرحله سوم این کاربردها از رهگذر دانش جدید نیز مورد توجه قرار گرفت. برخی از کاربردهای درمانی گیاه سداب که مورد این بررسی تطبیقی قرار گرفته اند عبارت اند از: درمان دبیله و ذات الجنب، خاصیت ضدباروری، درمان امراض دماغی، خواص درمانی گیاه کاسنی که از همین دیدگاه بررسی شده اند عبارت اند از: کاهش التهاب و تب، اعتدال مزاج درمان نارسایی های کبدی.نتیجه گیری: پژوهش های معاصر پزشکی، کاربردهای درمانی «سداب» و«کاسنی» را که در احادیث و روایات و اشعار فارسی، مطرح شده اند، تایید می کنند این بررسی تطبیقی بیانگر ژرفای کلام بزرگان دین و ارزش نهفته در باورهای طب اسلامی است که در آیینه ادبیات ایران نمایان است و اهمیت اینگونه بررسی های تطبیقی میان دانش جدید و فرهنگ کهن را نشان می دهد.

سابقه و هدف: طب سنتی ایران که بخشی از میراث علمی و تاریخی کشورمان است دارای دستورات و تدابیر خاص است که نشان می دهد ایرانیان نه تنها در زمان های گذشته از پایه گذاران دانش پزشکی بوده اند، بلکه پس از ظهور اسلام و در جریان شکل گیری تمدن اسلامی نقش مهمی در رشد دانش پزشکی داشته اند. در این میان انتقال علمی یافته های طب سنتی به طب نوین در فرآیندی کاملا علمی تجربی از وظایف بسیار خطیری است که به عهده تمامی میراث داران تاریخ پزشکی کشورمان است. شیرخشت یا شیرخشک با نام انگلیسی Purgative manna یکی از محصولات گیاهی است که با فرصت انتقال تجارب طب سنتی به طب نوین روبه روست. هدف از مطالعه حاضر، مروری بر مواد موثره شیرخشت در طب سنتی و کلاسیک است.مواد و روش ها: روش این مطالعه که از نوع کتابخانه ای است، به شیوه مروری نقلی با بهره گیری از کتب طب سنتی و جست و جو در پایگاه های اطلاعاتی در دسترس نظیر Google scholar، Pubmed، Magiran، SID،Science direct  انجام شد.یافته ها: ابتدا به بررسی شیرخشت در منابع طب و داروسازی سنتی و تجارب حکیمان گذشته پرداخته شده است و سپس به یافته های جدید دانشمندان درباره خواص دارویی شیرخشت و مواد موثر اصلی آن اشاره شده است. در بخش آخر اشاره اجمالی به کاربرد اختصاصی شیرخشت در درمان زردی نوزادان شده است.نتیجه گیری: با عنایت به سابقه تاریخی کاربرد شیرخشت در درمان برخی بیماری ها و با لحاظ اینکه درختچه حاوی شیرخشت بومی مناطق مختلف ایران نیز است، توصیه می شود که مراکز تحقیقاتی با به کارگیری فناوری های روز به جمع بندی کامل از تاثیر شیرخشت با توجه به صرفه های اقتصادی- اجتماعی آن بپردازند.

کرچک که در طب سنتی به نام خروع و بیدانجیر معروف است، گیاهی است یک تا چند ساله به رنگ سبز تا قرمز، بدون کرک به ارتفاع 1 تا 4 متر، با ساقه های آن ضخیم توخالی و برگ های پنجه ای با دمبرگ بلند. میوه آن پوشیده از خارهای نرم و دانه های آن لوبیایی و دارای خطوط تیره و پرچرب است. در طب سنتی ایران به عنوان مسهل قوی اخلاط بارده شناخته شده و جهت درمان بیماری های ناشی از غلبه اخلاط سرد و همچنین تقویت احشاء کاربرد دارد. مشخصات ذکر شده در منابع طب سنتی با مشخصات گیاه کرچک با نام علمی Ricinus communis L. مطابقت دارد.