پژوهشنامه ادب حماسی
سال:1395 | دوره:12 | شماره:21 |تعداد مقالات:10

فریدون از شخصیت های اسطوره ایست که نقشی مهم در ادبیات ایران زمین دارد. ویژگی های شخصیتی خاص فریدون او را در میان پادشاهان اساطیری ایران برجسته کرده است. یکی از این ویژگی ها پیوند او و خانواده اش با گاو است. در متن های ایرانی به طور پراکنده به پیوندهای فریدون و گاو اشاره شده است: فریدون با گاو برمایه، متولد می شود، از او شیر می نوشد، در کنار او پرورش می یابد و پس از آن که از شیر گرفته می شود، گاوسواری می کند. او در نبرد با ضحاک بر گاو سوار است و در دوران زندگی خود نیز به دلیل فروتنی در برابر خداوند اسب سواری نمی کند و همواره بر گاو می نشیند. روایتی کامل از این که فریدون گاوی سرخ برمی گزیند، سوار بر آن می شود، به جنگ ضحاک می رود و از اروندرود می گذرد، در متنی گورانی به روایت شاهرخ کاکاوندی در غرب ایران آمده است. نگارنده در این مقاله می کوشد به بازشناسی پیشینه های پیوند فریدون با گاو، هم راه با معرفی و تصحیح متن روایت گورانی، آوانگاری و ترجمه آن بپردازد.

آرزوی بی مرگی و داشتن عمر جاوید از آغاز زیست انسان بر پهنه هستی وجود داشته است. اهمیت این موضوع تا بدان جاست که در کهن ترین متن ادبی جهان، گیل گمش، درباره این آرزو سخن گفته شده است. داستان اسکندر و خضر و جست و جوی آنان برای یافتن آب زندگی نیز این مضمون را در برداشته است. البته در متن های مختلف ادبی، با توجه به گونه آن اثر، این داستان جلوه ها و خوانش های متفاوت داشته است. نگارندگان در این پژوهش به بررسی خوانش حماسی در شاهنامه فردوسی و خوانش عرفانی در الاهی نامه عطار پرداخته اند و تفاوت های آن را برشمرده اند.

فردوسی و نظامی هر دو داستان بهرام گور و کنیزش را در شکارگاه روایت کرده اند. در این پژوهش به چگونگی فرآیند اسم گذاری «متفاوت» یک «شخصیت واحد» در این دو روایت پرداخته می شود. بررسی شخصیت پردازی با تمرکز بر مقوله «فرآیند نام دهی شخصیت ها» نکته ایست که در پژوهش ها کم تر بدان توجه شده است و نگارنده در این مقاله بر آن تمرکز می کند. نام کنیزک بهرام در روایت فردوسی «آزاده» و در روایت نظامی «فتنه» است. پرسش اصلی نگارنده در این پژوهش عبارت است از این که در این داستان شخصیت پردازی از طریق نام های تمثیلی (نمادین) چگونه تقویت می شود؟ برای تحلیل این امر، بررسی چگونگی شخصیت پردازی و کانون سازی ضروریست. طبق نتیجه بدست آمده، نام گذاری ها با «ژانرهای» این روایت ها کاملا متناسب و هماهنگ است. به عبارت دیگر، تفاوت میان دیدگاه و انگیزه های فردوسی و نظامی که به خلق ژانرهای متفاوت نیز می انجامد، سبب روایت گری و بالتبع نام گذاری های متفاوت دو شاعر در داستانی یگانه شده است.

در این مقاله با استفاده از نظریه ترامتنیت ژرار ژنت، گستره تاثیرگذاری شاهنامه به عنوان اثری ملی- میهنی بر پژوهش های خاورشناسان انگلیسی تحلیل و بررسی شده است. نتایج بدست آمده نشان می دهد از مجموع 65 اثر بررسی شده که متاثر از شاهنامه فردوسی نگاشته یا ترجمه شده است، 16 مورد با روی کرد تقلیدی یا همان گونگی آفریده شده و 47 مورد با روی کرد دگرگونگی و تغییر تالیف شده است. این تغییرات شامل افزایش، کاهش، حذف، گسترش، جابه جایی و ترکیب است که به دلایلی مختلف پژوهش های بررسی شده را از پای بندی بر اصل متن دور کرده است. از میان شصت و پنج اثری که از خاورشناسان انگلیسی بررسی شده 5% با افزایش، 38% با کاهش، 3% با حذف، 50% با گسترش، 5% ترکیبی تالیف یا سروده شده است. در این دگرگونگی ها هیچ گونه جابه جایی صورت نگرفته است. بر همین پایه می توان آثار بررسی شده را دسته بندی کرد.

بی گمان شاهنامه در آثار ممتاز ادبیات فارسی، از غنی ترین دست مایه ها برای فیلم نامه اقتباسیست. هر فیلم نامه خوب نیاز به ساختاری استوار دارد که با شناخت الگوهای برتر حاصل می شود. از استادان نام آور فیلم نامه سه پرده ای، سید فیلد نماینده الگوی ساختاری داستان محور و کریستوفر وگلر، نماینده الگوی ساختاری سفر قهرمان یا شخصیت محور است. شاه پور شهبازی نیز به عنوان تنها ایرانی، الگویی منسجم و نوین برای فیلم نامه پیشنهاد داده است. نگارندگان در این مقاله برآنند تا با تطبیق و ارزش یابی ساختار داستان رستم و شغاد با این الگوها، آشکار سازند که شاهنامه فردوسی نه تنها شایسته تطبیق با الگوهای برجسته است، بلکه از چنان ظرفیت دراماتیک و سینمایی برخوردار است که خود الگویی برتر می نماید، زیرا معیار نهایی توفیق و عالی بودن داستان، لزوما انطباق با الگوهای پذیرفته نیست و همانا متکی به دوام حضور و تاثیر بر مخاطب است. با این همه، از دلایل اصلی ناکامی فیلم های اقتباسی ایران، شناخت نادرست متن ادبی و بکار نبستن هنرمندانه الگوهای کارآمد فیلم نامه است.

شاهنامه فردوسی دربردارنده باورها، اعتقادات و اندیشه های مردمان ایران است و می توان هویت ایرانی را در آن بخوبی جست وجو کرد. یکی از مسایل با اهمیت، رابطه زشت رویی و ویران گری در شاهنامه است. از آن جا که این باور در شاهنامه بارها آمده است، نمی توان بسادگی از آن گذشت. با توجه به اهمیت این موضوع، در این مقاله سعی شده است ابتدا ژرف ساخت این رابطه بیان گردد، سپس بازتاب آن در شاهنامه بررسی شود. توام بودن زشتی و ویران گری، ریشه در دین ها و کیش های مختلف ایران باستان دارد، زیرا وقتی اهریمن تیره و بدبو، در جای گاه خالق موجودات معرفی می شود - آن هم موجودات موذی و مضر- به تبع آن، هر آن چه زشتی، بدی، نقص، کژی و کاستیست، به او بازمی گردد. بنابراین چون اهریمن ویران گر است، مخلوق او نیز ویران گر است. این بن مایه در شاهنامه بارها آمده است و در همه جا افراد زشت روی، اهریمنی و ویران گر شناسانده شده اند. این اندیشه آن چنان در شاهنامه عمیق است که در بسیاری از موارد ویران گران نیز زشت رو و اهریمنی معرفی شده اند.

در این مقاله، با توجه به اسطوره و داستان کی خسرو، پادشاه کیانی، در اوستا و با اشاره به متن های پهلوی، تاریخی اسلامی و شاهنامه، به بازشناسی مکان دریاچه چیچست باستانی پرداخته شده است. درباره این موضوع با در نظر داشتن ابعاد گوناگون چون جنگ کی خسرو با افراسیاب، ویژگی های ذکر شده برای این دریاچه در متن های مختلف و با توجه به مکان دژ بهمن و آتش کده آذرگشنسب بحث شده است. در این منبع ها، همه این مکان ها در ارتباط با هم ذکر شده است. بر همین اساس، در این مقاله، با بررسی همه این سخنان، دریاچه شورابیل اردبیل به عنوان مکان دریاچه چیچست باستانی پیشنهاد شده است. با بررسی ویژگی های جغرافیایی استان اردبیل و پژوهش های انجام شده در این راستا، به این نتیجه رسیدیم که از بسیاری جنبه ها، دریاچه شورابیل اردبیل با ویژگی های دریاچه چیچست سنجش پذیر است. پژوهش پیش رو به روش کتاب خانه ای و با تکیه بر منبع های تاریخی، جغرافیایی و ادبی انجام گرفته است. در این راستا، به متن های کهن دینی و شاهنامه بیش از سایر منبع ها توجه شده است.

اسطوره روایتیست که به مردم در فهم جریان های معمول روانی و راه های رشد انسان در مسیر زندگی کمک می کند. رویا نیز پدیده طبیعی و برون فکنی خاص ناخودآگاه است که در خودآگاه ظهور می یابد. اسطوره و رویا دارای زبانیست که با شناخت نماد ها به رمز و راز آن ها پی خواهیم برد. بر مبنای این پژوهش، شاهنامه فردوسی در برگیرنده رویاهایی با سرشت جمعی- اسطوره ایست که با زبانی نمادین شخصیت رویابین را از رخ دادهایی آگاه می سازد که در آینده رخ خواهد داد تا چاره ای بیندیشد و از وقوع آن در عالم خودآگاه پیش گیری کند. رویای ضحاک و افراسیاب، دو پادشاه اهریمنی شاهنامه، رویاهایی بزرگ و دربرگیرنده تصویر های کهن الگویی ناخودآگاه جمعیست. رویای هراس ناک ضحاک بیان گر نابودی او به دست فریدون قهرمان است که با قیام کاوه آهن گر در عالم خودآگاه بوقوع می پیوندد و فریدون، به فرمان سروش او را در کوه دماوند زندانی می کند. رویای رازآمیز افراسیاب پیمان شکن نیز پیامدش مرگ و نابودی اوست، به این معنا که پس از سال ها جنگ و خون ریزی به کین سیاوش، کی خسرو به زندگی اهریمن پیمان شکن پایان می بخشد.

موضوع واژه سازی از طریق پیشوندها و پسوندها تاریخی طولانی دارد، زیرا می توان با افزودن آن ها در ساخت واژه های جدید برای بیان معنی ها و مفهوم های تازه بهره گرفت و بدین گونه هزاران واژه نو با معانی تازه ایجاد کرد. فردوسی و اثر بلند پایه اش، شاهنامه، از شهرت ملی و بین المللی برخوردار و نام این دو، همواره با زبان شیرین فارسی آمیخته و هم راه بوده است. فردوسی و شاهنامه تاکنون از جنبه های گوناگون بررسی شده است، اما نگارنده در این پژوهش، دیدی زبان شناسانه در سطح واژگان صفات و ساختار آن ها و چگونگی بهره گیری از امکانات واژه سازی زبان فارسی در شاهنامه دارد. این که آیا فردوسی در کلمه سازی صفت تا چه اندازه با پیشوندها و پسوندهای صفت ساز آشنایی داشته و از آن ها بهره گرفته است، نیاز به پژوهشی دقیق در شاهنامه دارد. در این پژوهش از روش اسنادی کتاب خانه ای و آماری بهره گرفته شده است و نتایج بدست آمده حاصل دو سال پژوهش بر روی تمامی صفت های ساخته شده در شاهنامه است. در پایان به این نتیجه خواهیم رسید که فردوسی شناختی خوب از پیشوندهای صفت ساز دارد و با بهره گرفتن از آن دانش صفت های بسیار در معنی های گوناگون ساخته است و بی دلیل نیست که این کتاب به عنوان یکی از گنجینه های لغت در زبان فارسی شناخته می شود.

نشانه شناسی به مطالعه نظام های نشانه ای در زندگی اجتماعی می پردازد. نظریه های نشانه شناختی در زمینه تحلیل آثار هنری و تصویری نیز کارآمد است. نشانه شناسی در تحلیل متن بصری و سبک آثار هنری به گستره معناهای متن نزدیک می شود. آفرینش هنری، عینیت بخشیدن به زیباییست و در نگاه نگارگر ایرانی قلمرو زیبایی با عالم مثال قرین است. فضا در نگارگری ایرانی نمودیست از فضای ملکوتی و هنرمند در بیان آن از زبان واقع گرایانه استفاده نمی کند، بلکه زبان او، زبان نماد و نشانه است. مطالعه تطبیقی سه نگاره با عنوان مشترک «کشتن بهرام گور، اژدها را» از سه شاهنامه سلطان ابوسعید (مورخ 730ه.ق)، شاهنامه مکتب شیراز (مورخ 771ه.ق محفوظ در موزه توپقاپی سرای استانبول) و شاهنامه ای مربوط به مکتب مشهد- قزوین (مورخ 988ه.ق) از منظر نشانه شناسی و سبک هنری آن از اهداف نگارندگان در مقاله است. نویسندگان، در آغاز به بحث عالم خیال و تاثیر و بازتاب آن در این نگاره ها می پردازند، سپس نشانه های نمادین، نمایه ای و شمایلی را در دو نگاره بررسی و در خلال پژوهش، معنی هایی ضمنی اژدها و بن مایه اژدهاکشی را تحلیل کرده اند. هم چنین شخصیت بهرام در اسطوره و تاریخ تبیین شده است. این پژوهش تطبیقی و توصیفی - تحلیلیست. دستاوردهای پژوهش نشان می دهد گرچه نگارگر در تصویر کردن اصل شعر وفادار است، در عین حال تابع صرف متن نبوده است، بلکه با انتخاب فرازی از شعر و در آمیختن آن با خیال و ارزش های عرفی و هنری در برهه تاریخی خود، روایت تصویری خلاقانه خود را از این مضمون ها ارائه می دهد.