خردنامه صدرا
سال:1386 | دوره:- | شماره:47 |تعداد مقالات:6

یکی از مباحث فلسفی که جایگاه واقعی آن مورد غفلت واقع شده، بحث زیادت وجود بر ماهیت است. بررسی دقیق این بحث بر اساس نظریه اصالت وجود و اتحاد خارجی آن با ماهیت به تفسیری خاص از کلمات صدرالمتالهین نیازمند است. برداشت خاص از نظریه اصالت وجود صدرایی و رابطه ماهیت با وجود، تصحیح تفسیر و تبیین جایگاه بحث زیادت وجود بر ماهیت، بررسی آثار فلسفی این بحث، تفسیر کلام اشعری در اتحاد معنوی وجود و ماهیت، اصلاح نگرش به بحث الحق ماهیته انیته، توضیح نظریه شبح در وجود ذهنی بر اساس اصالت وجود و ماهیت، ارایه راه حل برای آن و تبیین وجود کلی طبیعی در خارج، از مسایل بهم تنیده ای است که در این مقاله با ابتکارات گوناگون به شرح و حل آنها پرداخته شده است.

یکی از پرسشهایی که اخیرا مطرح شده این است که ملاصدرا پایه گذار مشرب جدید در فلسفه و عرفان به عقل معاش انسانها عنایتی نداشته و رویکرد مسلط در تفکر و اندیشه او پرداختن به عقل معاد و امور معنوی و اخروی مردم بوده است و اگر مطالبی هم در این زمینه دارد بر گرفته از مطالب فلاسفه پیشین چون فارابی و ابن سینا بتبع افلاطون و ارسطو می باشد. بدین سبب بر آن شدیم تا نظریات این فیلسوف شیعی را درباره رییس اول مدینه و شرایط و صفات او که یکی از مسایل مهم فلسفه سیاسی است و از ارزش تطبیقی بالایی برخوردار است، در مقایسه با نظریات فارابی عرضه نماییم تا معلوم شود که چگونه او توانسته در پرتو تعالیم قرآنی و روایی بخصوص تعالیم امامان شیعه که بخش قابل توجهی از آنها ناظر به مباحث سیاسی و اجتماعی است، نظریات جدیدی ارایه بدهد. پر واضح است که او نمی توانسته نسبت به آنها بی تفاوت مانده و به تفسیر و تبیین آنها نپردازد.

ملاصدرا درباره رابطه عالم صغیر و انسان کبیر مطالب فراوانی را در کتابهای خود ذکر کرده و این مساله برای او آنقدر اهمیت داشته که وعده نگارش کتاب مستقلی را در اینباره داده است. در نظریه ای که ملاصدرا در این مورد ارایه کرده است مبانی فلسفی او از جایگاه رفیعی برخوردار است. اصالت وجود، وحدت حقیقت وجود، تشکیک وجود، فقر وجودی، حرکت جوهری، عوالم کلی وجود، نفی نظام جنسی و فصلی و قوس صعود و نزول از جمله مبانی اثرگذار در نظریه ملاصدرا در این زمینه است. ملاصدرا بیان می کند که انسان با دست یازیدن به مرتبه عقل بالفعل، عالم صغیر و بلکه انسان کبیر است. جهان به دلیل وحدتی که دارد انسان کبیر است. در نظریه ملاصدرا انسان کامل از جایگاه رفیعی برخوردار است.

 از هنگام ترجمه متون فلسفی یونانی به زبان عربی در قرن دوم هجری و اقبال چشمگیر دانشمندان و حکمای اسلامی به اندیشه های فلسفی و کلامی و عرفانی آنها و امتزاج و اختلاط آن آرا و افکار با عقاید و معارف اسلامی، نزاع و اختلاف بین متشرعین و تمام کسانی که دغدغه حفظ اندیشه های ناب دینی را در سر می پرورانند از یکسو و اندیشمندان و فلاسفه ای که سعی در توانا نمودن و استدلالی کردن مبانی و مبادی دینی را داشته اند از سوی دیگر، در گرفت. این نزاع و درگیری بویژه در قرن چهارم و پنجم شدت بیشتری یافت و با شتاب فزاینده ای سراسر مجامع علمی و مراکز دینی آن زمان را در بر گرفت. در این بین یکی از محوری ترین مسایل مورد اختلاف بین فلاسفه و متکلمان مساله ازلیت عالم و نسبت آن با خدای متعالی بوده است. جالب است بدانیم که همین مساله ازلیت عالم بهمراه دو مساله دیگر یعنی علم باری تعالی به جزییات متغیره و معاد جسمانی سه مساله مهمی بودند که بسبب آنها ابوحامد غزالی فتوای کفر فلاسفه را در قرن پنجم هجری صادر کرد.

خیال بمثابه قوه ای از قوای نفس مورد توجه فارابی است ولی مباحث توجیه خیال بشیوه متاخران در آثار وی مطرح نیست. ابن سینا قوه خیال را ضمن قوای متعدد دیگر برای نفس به اثبات می رساند و ملاک تعدد و تعداد قوا را به دست می دهد. سهروردی قوای سینوی را با این هدف که ادراک خیالی را توسط عالم مثال مورد دو گونه داوری قرار گرفته است. همانگونه که گروهی از حکما تبیین تخیل و اموری چون وحی، معاد، خوارق عادت، رویا،... را موقوف بر عالم مثال می دانند، گروهی دیگر همه این امور را توسط قوه خیال تبیین می نماید.

گلشن راز اثر شیخ محمود شبستری یکی از برجسته ترین منظومه های عرفانی بشمار می رود که در تبیین و تشریح هر سخن از آن تلاشهای بی شماری صورت گرفته است. علامه محقق دوانی از جمله بزرگانی است که رساله ای مختصر در شرح بیتی از گلشن راز دارد:«تفکر رفتن از باطل سوی حق،                                      به جزء اندر بدیدن کل مطلق» او این بیت را از نگاه عرفانی شرح کرده است.از این رساله نسخ متفاوتی در دست است که گاهی در آنها پراکندگی و تفاوت به چشم می خورد. رساله حاضر تصحیحی است از این رساله علامه دوانی که بطور مستدل و با توضیح لازم ارایه شده است.