هنرهای زیبا
سال:1384 | دوره:- | شماره:24 |تعداد مقالات:12

هنر معماری و سنتی، مبتنی بر اصل تناظر میان عالم و آدم است. در ذهن بسیط انسان سنتی، نسبتها و مفاهیم انسانی چنان بسط می یابند که دامنه وسیع کیهان را نیز در بر می گیرند و کیهانی که در این قلمرو شکل یافته و تصویر می شود چون محصول جهان بینی این انسان است تعریفی کاملا انسانی می یابد. نظر بر این است که به همین دلیل بین مفاهیم کیهانی و انسانی در جهان بینی سنتی، اشتراک وسیعی به وجود می آید.تاثیر اصل تناظر در معماری مقدس، اشتراک ابعاد هندسی معبد - به عنوان نمونه کوچک شده کالبد حق )عالم( - و پیکر انسان است و به یک عبارت، عمارت عالم و آدم یکی است. این معنا سبب گشته در کیهان شناسی ادیان شرقی به ویژه اسلام، اشکال هندسی، ابعاد کیهانی را شرح نموده و هم آنها در ساخت معماریهای مقدس تجلی یابند. در این میان دایره مربع جایگاهی ویژه دارند. جایگاهی که در متون کیهان شناسی، هم بیانگر روح لایتناهی عالم اند )به صورت دایره( و هم بیانگر ابعاد یتناهی آن )مربع(.

مشارکت، در حال حاضر، جایگاه مهمی در نظریه های شهرسازی یافته است. شهرسازی مشارکتی، رویکردی است که در کشورهای پیشرو در امر مشارکت، همپای مشارکت سیاسی و اجتماعی، به پیش می رود. در این مقاله، با بررسی برخی از مهم ترین نظریه های شهرسازی مشارکتی، با توجه به شرایط ایران تلاش شده است تا به انگاره ای تلفیقی دست یابیم تا به وسیله آن، بتوان هم نظریه های مشارکت را با یکدیگر مقایسه نمود و هم جایگاه ایران را در زمینه شهرسازی مشارکتی مشخص کرد.انگاره تلفیقی مذکور، 3 دسته اصلی برای مشارکت تحت عناوین مشارکت شعاری، مشارکت محدود و مشارکت واقعی، ارایه می کند. نظریه های «شری ارنشتاین» و «دیوید درسیکل» بیان نسبتا کاملی از اجزای هر سه دسته فوق را عرضه می کنند و نظریه میانجی گری، با ارایه تعریفی جدید از برنامه ریزی مشارکتی و تشخیص مرزبندی دقیق آن با سایر انواع مشارکت، از جمله مشارکت عمومی و مشاوره عمومی، راهنمایی مناسب برای رسیدن به مشارکت واقعی، به دست می دهد. همچنین سعی شده است تا موقعیت طرح های شهرسازی کشور که با عنوان طرح های مشارکتی مطرح می شوند در این انگاره تعیین گردد. بر این اساس، جایگاه آن چه به عنوان طرح های مشارکتی، در شهرسازی کشور مطرح است، در انگاره تلفیقی ارایه شده کاملا منطبق با شرایط مشارکت تشخیص داده شده است و بیشتر معیارهای ارزیابی مطرح شده در انگاره تلفیقی، طرح های مشارکتی کشور را دسته مشارکت شعاری قرار می دهد.

اهمیت چشم انداز و چشم اندازسازی در تعیین سرنوشت اقتصادی، اجتماعی و کالبدی شهرها و محلات به گونه ای است که می توان آن را به مثابه «قلب» فرایند برنامه ریزی و طراحی شهری راهبردی محسوب نمود. در وضعیت کنونی، یعنی در عصر جهانی شدن و تشدید رقابت شهرها که بر سر کسب سهم بیشتری از ثروت ها، استعدادهای درخشان و جلب توجه جامعه بین المللی صورت می گیرد امر تدوین و اجرای چشم انداز برای شهرها دیگر نه یک «انتخاب» بلکه به یک «ضرورت» بدل شده است. مرور ادبیات موضوع نشان می دهد که در زمینه فرایند چشم اندازسازی مدل های گوناگونی وجود دارد و در زمینه تامین مشارکت مردم و استخراج چشم انداز مشترک نیز تکنیک های متنوعی در دسترس است. با این وجود بررسی ها نشان می دهد که در مورد شیوه صورت بندی «بیانیه چشم انداز» خلا قابل توجهی وجود دارد. اگر چه برخی از منابع به پاره ای از ویژگی های یک بیانیه «خوب» چشم انداز اشاره داشته اند، معهذا این موضوع هنوز به صراحت و عمق لازم مورد بحث قرار نگرفته و مدل جامعی که متکی بر پایه های نظری پذیرفته شده ای باشد در خصوص شیوه صورت بندی بیانیه چشم انداز ارایه نگردیده است. از سوی دیگر، مطالعات چشم اندازسازی در ادبیات موجود با محوریت تحلیل «پایه اقتصادی» و تعیین «گوشه رقابتی» شهرها صورت می گیرد و سلطه پررنگ مباحث اقتصادی در صورت بندی بیانیه چشم انداز معمولا مانع از شکل گیری و ارایه تصویری جامع از کلیت زندگی آینده شهر، به ویژه در بعد کالبدی و زیبا شناختی آن می شود.یافته های این مطالعه نشان می دهد که در جستجوی بنیان های نظری برای صورت بندی بیانیه چشم انداز به گونه ای که حوزه شمول فرابخشی پیدا نماید «نظریه های شناختی محیط» از جمله نظریه «منظر ذهنی شهر» )کوین لینچ( و «فرضیه نقاط لنگرگاهی» )گولج( می توانند راهگشا باشند. بر همین اساس با استفاده از ویژگی های این دو نظریه یک چارچوب مفهومی برای صورت بندی «بیانیه چشم انداز» تدوین و پیشنهاد گردیده است.

امروزه طراحی شهری در پاسخ به مسایل، صورتی نو یافته است و در تقابل رویکرد سنتی- ایستا- تصمیم گیر و فردی برای مواجهه با مسایل شهری، رویکردی نو- پویا- تصمیم ساز و جمعی را مطرح کرده است. در فرآیند مطالعات طراحی شهری نیز تاکنون غالب نظریه ها از نوع ارزشی- هنجاری بوده اند این نظریه ها بیشتر به تعیین اهداف طراحی پرداخته و یا معیارهای مطلوب و چگونگی نیل به آنها را بیان نموده اند. در حالی که نظریه تشریحی- توضیحی در نشان دادن تاثیر اقدامات طراحانه در نیل به اهداف طراحی ایفای نقش می کنند ولی در این زمینه مطالعات کمتری در حوزه طراحی شهری به طور مستقیم انجام شده است.در این راستا مجومه فعالان محیطی شامل فعالان اجتماعی، انسان گراها، تجربه گراها و شهرسازان می توانند در مراحل مختلف فرآیند مطالعاتی فعالان اجتماعی در تعریف مساله انسان گراها در فرضیه سازی تجربه گرایان در آزمون فرضیه و در نهایت شهرسازان در ارایه راهکار می توانند نقشی مثبت ایفا نمایند.نقش علوم محیطی و رفتاری در این فرآیند تدوین نظریه در بعد توضیحی تشریحی با تکیه بر تکنیک های تحقیق علمی است و به شهرسازان کمک می کند تا با شناخت رابطه محیط با رفتار، ادراک و احساس مردم به اتخاذ راه حل ها و سیاست های مطلوب دست یازیده و امکان حرکت از واقعیت های موجود به سوی اهداف و ایده آل ها را فراهم سازند.

نشانه شناسی از دانش های نوینی است که اخیرا به حیطه پژوهش ها وارد گردیده است. در شهرسازی نیز استفاده از این دانش، کم و بیش باب گردیده است؛ زیرا نشانه شناسی می تواند به عنوان ابزاری کارآمد جهت تولید داده های کیفی از شهرها بپردازد. در این نوشتار ابتدا با مروری اولیه بر مفاهیم پایه شناسی و با استناد به مبانی نظری نشانه شناسی سوسور، شاخص های سوسور در نشانه شناسی دسته بندی می گردند. سپس به انواع نشانه شناسی از دیدگاه امبرتواکو پرداخته می شود، در انتهای این مرحله با توجه به پیشرفت های اخیر در زمینه پژوهش های معاصر و گستردگی آنها تقسم بندی ششگانه ای معرفی می شود. در انتها، برای هر یک از انواع نشانه شناسی تبیین شده به تعریف، تحلیل مفاهیم سوسوری و در انتها به تفسیر شهرسازی آن، یا کاربرد هر نوع نشانه شناسی در شهرسازی پرداخته می شود.

انسان همواره در پی گوهری و هویتی بوده تابه کیستی و چیستی خویش راه یابد؛ و هنر و معماری بر آنکه این هویت را جان مایه خویش قرار دهند.دگرگونی نگرش انسان به جهان، دگرگونی هویت ها را در پی داشت. انسان سنتی )مذهبی( جهان را برهه ای می دانست میان بودن ازلی و ماندن ابدی: انالله و انا الیه راجعون، و هویت خویش را خارج از جهان مادی جستجو می کرد. انسان مدرن آمده بود تا خود را و جهان را آنگونه که می خواست بسازد.این مقاله به کنکاش در مفهوم هویت در دو نگاه سنتی و مدرن می پردازد و رمز بی هویتی معماری امروز را در گذر از هویت واحد الهی به هویت های کثیر انسانی می یابد.مقاله در آخرین گام و در تلاش برای بازیابی «هویت گم شده» معماری، به بیان اهمیت نقش آموزش در مدرسه های معماری پرداخته و جای گزین کردن «آموزش فطری» به جای «آموزش اقتباسی» را پیشنهاد می نماید.

این پژوهش سعی بر معرفی و تجزیه و تحلیل عناصر و اجزا مسجد جامع نی ریز را دارد. مسجدی که نه تنها جز کهن ترین مساجد ایران است، بلکه در بسیاری از موارد، دارای خصوصیات منحصر به فردی است، که تنها در این مسجد، شاهد آن هستیم.در این پژوهش، علاوه بر روش کتابخانه ای، با روش میدانی، به برداشت دقیق از بنا پرداخته شده ولازم به ذکر است که بسیاری از نقشه ها و تصاویر موجود در این پژوهش، برای اولین بار است که در اختیار علاقمندان قرار می گیرد. همچنین با توجه به ناگفته های بسیاری که در مورد محراب این مسجد وجود داشت، طی مصاحبه ای با کارشناسان، در زمینه قرائت و تفسیر آیات و احادیث محراب، از ایشان یاری جستیم.امید است که این پژوهش، در آینده راهگشای محققین و دانشجویان باشد و موجبات بذل توجه بیشتر، به این عنصر فراموش شده معماری فارس، که در هر سفر تحقیقی، شاهد تخریب تدریجی آن بودیم، را فراهم آورد.

در عصر جهانداری مغول ها یا دوره ایلخانی، پدیده نوینی در عرصه های معماری و شهرسازی موسوم به ابواب البر معمول می گردد که در این طرح مقبره بانی به عنوان عنصر سازمان دهنده سایر فضاهای اقماری مجموعه مشهود است. دو شهرک اقماری در قرن هفتم هجری در دو طرف تبریز براساس یک ایده منطقی شهرسازی احداث می گردد که یکی شنب غازان در سمت غرب و دیگری ربع رشیدی در شرق تبریز است.وضعیت ساختمانی شنب غازان به رغم شهرت بسیار آن، به دلیل از بین رفتن هرگونه آثار فیزیکی، در پرده ابهام است و حتی تفسیرهای متفاوتی از مفهوم نام آن ارایه می گردد.نگارنده براساس مطالعات متون آن عصر در مورد اوصاف معماری شنب غازان و تحلیل و مقایسه آنها با تصاویر مینیاتور و طرح هایی که توسط سیاحان اروپایی تهیه شده است؛ ضمن نقد نظر و طرح دونالد ویلبر موفق گردید با طرح نقشه هایی از کلیت آن، نحو استقرار فضاهای معماری آن را نیز روشن نماید.

در این مقاله فرضیه نگارنده مبتنی بر این نکته بوده که با افول کتاب آرایی که تقریبا از اواخر دوره صفوی شروع می شود، پیکرنگاری به مثابه ابزاری برای کسب اعتبار فرهنگی و تبلیغ درباری شکل گرفته و نمونه آن وجود پیکرنگاری های متعدد از نادرشاه و جانشینان اوست که امروزه از این دوره باقی است. تنها کتابی که به دستور میرزا مهدیخان استرآبادی، هنرپرور این دوره، کتاب آرایی شد، کتاب جهانگشای نادری است که ظاهرا محمدعلی نقاشباشی دربار حدود سیزده نگاره بر آن نقش زده که جملگی در ارتباط با جنگ ها و پیروزی های نادر است. در کنار این پیکرنگاری ها و کتاب آرایی، نقاشی از نوع لاکی هم که از اواخر دوره صفوی شروع شده بود، بر روی قلمدان ها، قاب آیینه ها، صندوقچه ها، روی جلد کتاب ها و غیره رونق بیشتری یافت و نقاشانی چون محمدعلی، علی اشرف، محمدباقر و بعدها محمدصادق در این قلمرو آثاری ماندگار تولید کردند که امروزه در موزه ها و مجموعه های خصوصی نگهداری می شود. در این مقاله تلاش شده تا از لابلای متون و آثار بر جای مانده، نقاشی دوره افشاریه بازسازی و ویژگی ها و خصوصیات آن شناسانده شود.

پژوهش حاضر تلاش دارد ضمن بررسی تخصصی تعاریف و چگونگی پیدایش هنر تصویرسازی، تفاوت های این رشته تخصصی هنر را با دیگر رشته ها وسیر تحول آن را در ابتدای تاریخ بیان نماید. تصویرسازی هنری است که در طول تاریخ تا عصر حاضر بیش از رشته های هنری دیگر گسترش یافته و کاربردهای گوناگونی پیدا کرده است. بررسی آثار تصویرسازی به جامانده از دورترین اعصار تاریخ تاکنون به ویژه دوران پیش از تاریخ، ما را با وضعیت روان شناختی، مسایل فرهنگی و اعتقادی و روابط اجتماعی جوامع بشری آشنا می سازد. وسعت دامنه تاثیرگذاری این رشته هنری بر مخاطبین از شروع زندگی انسان در غار تاکنون از ویژگی های بارز آن است. تاسیس مقطع کارشناسی ارشد در سه دهه گذشته در دانشگاه های معتبر جهان و نیز دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران، اهمیت پژوهش در خصوص این رشته تخصصی را بیش از بیش مشخص می سازد.

نشانه شناسی علمی است که به مطالعه نشانه ها و دسته بندی آنها می پردازد. در این مقاله سعی شده است از زاویه ای نشانه شناسانه به خوانش یک نمونه از آثار نگارگری ایرانی با عنوان نگاره «آزمودن فریدون پسرانش را» اثر« سلطان محمد» نگارگر مکتب تبریز پرداخته شود. در بررسی این نگاره نکاتی همچون انواع دلالت ها، محورها و در انتها دلالت های بینامتنی در نشانه شناسی تصویری و نقش این نظام ها در تولید معنا مورد توجه قرار گرفته است. این روابط درون مبتنی و بینامتنی در لایه های مختلف خوانش یک متن اعم از تصویری یا نوشتاری حائز اهمیت است و می توانند نام و سبک شخصی هنرمند، مکتب یا سبک هنری را نیز در برگیرند. نشانه شناسی می کوشد به این خوانش و کشف رمزگان دست یابد. مسلما بررسی هم نشینی جهان تصویری و متن نوشتاری در این نگاره و بررسی نشانه های نمادین، نمایه ای و شمایلی موجب خوانش نشانه شناسی لایه ای این نگاره می شود.

گام طبیعی در موسیقی، گامی است که به صورت اجمالی در ناخودآگاه ذهنی بشر وجود دارد. کشف گام طبیعی توسط انسان و بحث آن را منتسب به دو متفکر، )فارابی و فیثاغورث( می دانند. پس از آن توسط موسیقیدانان گام طبیعی به صورت کاربردی در آمده و به صورت گام های موسیقی امروزین مورد استفاده واقع شده است. در این تحقیق سعی شده است به زبان بسیار ساده، الف- چیستی گام طبیعی؟ و نحوه پیدایش آن براساس اعداد 2 و 3 و مبنای 3.2 که همان فاصله پنجم در موسیقی است. ب- چیستی گام هارمونیک )آرمونیک(؟ و نحوه پیدایش آن براساس مضارب صحیح نت مبنا. ج- مقایسه گام هارمونیک و گام طبیعی. د- زیبایی شناسی گام طبیعی براساس تحلیل )آنالیز( ریاضی آن. ه- زیبایی شناسی گام، براساس روانشناسی انسان و عواملی که برای وی ایجاد جذابیت یا مطلوبیت می کنند و مقایسه آن با عوامل زیبایی شناختی در هنرهای تجسمی و معماری. و- تبیین و تطبیق گام براساس تناسبات )حسابی، هندسی، و هارمونیک(. و نهایتا عواملی که سبب زیبایی مطلوبیت گام طبیعی می شوند، تشریح و تبیین می شود.