مجله علوم انسانی
سال:1388 | دوره:16 | شماره:3 |تعداد مقالات:7

چکیده فارسی:از آن جا که شعر همواره آینه تمام نمای جامعه در عصور مختلف است لذا نمادهای دینی را که از موضوعات اساسی در مباحث جامعه شناسی دینی است می توان در شعر شیعه جستجو کرد.نماد زبان دین است و اصولا هر چیزی که انسان بدان حرص و ولع شدیدی داشته باشد تبدیل به رمز و نماد می شود لذا شعر شیعه که در غالبیت خود، صبغه ای دینی دارد، از این گونه نمادها بهره های فروانی برده است.این تحقیق سعی دارد با تکیه بر شعر کمیت بن زید اسدی و سید حمیری، شاعران بنام شیعه در قرن اول و دوم، به تعریف نماد دینی و اقسام آن بپردازد و با ذکر شاهد مثال هایی ادبی، بر وجود این نوع نمادها در شعر شیعه تاکید کند.   چکیده عربی:الشعر هو مرآة المجتمع فی العصور المختلفة. لهذا نرید أن نبحث فی المظاهر الدینیة فی الشعر الشیعی. والتی تتصل بمباحث علم الاجتماع الدینی. المظهر (الصورة)، لغة الدین و أساسا کل ما یحرص علیه الإنسان یصبح مظهرا و إیماءا. لهذا فإن الشعر الشیعی غالبا ماتکون له صبغة دینیة و هذا الشعر متمتع بالإیماء و المظهر کثیرا.هذا المقال یحاول مع اعتماده علی شعر کمیت بن زید الأسدی و السید الحمیری (شعراء الشیعه المشهورون فی القرنین 1 و 2 ه.ق) أن یبین الإیماء الدینی و أقسامه مع ذکر أمثلة أدبیة تؤکد علی وجود هذه المظاهر فی الشعر الشیعی.

چکیده فارسی:پیدایی ولایت عهدی در میان مسلمانان، از عوامل موروثی شدن حکومت اسلامی است، از این رو هر کس به خلیفه نزدیکتر بود به آسانی به خلافت توانست رسید. اما اداره جامعه نیازمند ترتیبات بخصوص بود که تربیت ولی عهدها دستیابی ایشان را به حکومت آسان می ساخت بنابراین خلفا توجه بسیاری به امر تعلیم و تربیت ولی عهدها مبذول می کردند و دانشمندان برجسته را به مودبین ایشان می گماردند تا آنان را آموزش دهند. تادیب ولی عهدها از ویژگیها و مسایل، آداب و رسوم و مواد درسی خاصی برخوردار بود که در این پژوهش برخی جنبه های آن در طی دویست سال تاریخ ساز آن مورد بررسی قرار می گیرد. چکیده عربی:إن وجود ظاهره ولایه العهد بین المسلمین، جعلت الحکم الإسلامی وراثیا، و لهذا فقد کان الوصول إلی الحکم أمرا یسیرا لکل من یمت إلی الخلیفه بقرابه قریبه.لکن قیاده الأمه تستلزم بعض الإجراءات و الأعمال وقد کان التعلیم یسهل هذا الأمر لأولیاء العهد الذین کانوا مرشحین للخلافه.و لذلک کان الخلفاء یهتمون کثیرا بتعلیم أولیاء العهد. و کانوا یستخدمون مؤدبین علماء لیؤدبوا أولیاء العهد و کان هذا الأمر له خصوصیات و جوانب و آداب و مواد دراسیه خاصه علی جمیع الأصعده و نحن هنا بصدد توضیح بعض جوانب أمر التعلیم لأولیاء العهد الذی استمر علی مدی مائتی سنه.

چکیده فارسی:داستان مناظره انسان، حیوان و جن از داستانهای رسائل اخوان الصفا است که در زمره زیباترین داستانهای ادبیات کهن عربی به شمار می رود که سه هدف را دنبال نموده است: طرح مبانی فکری و اعتقادی اخوان الصفا، انتقاد اجتماعی از جوامع بشری به طور عام و طبقات مختلف جامعه عباسی به طور خاص و ارایه اطلاعات ارزشمندی در زمینه علوم طبیعی و علوم اجتماعی در حد دانش مسلمانان در قرن چهارم هجری، در قالب داستانی طولانی با اجزا و ساختارهای به هم پیوسته و منسجم که دارای عناصر شش گانه پیرنگ است: گره افکنی، کشمکش، تعلیق، بحران، بزنگاه و گره گشایی. در این مجال می کوشیم ساختارهای داستانی این قصه را بررسی می کنیم و به همین منظور، نخست تعریف اجمالی از ساختارگرایی، روایت شناسی و داستان از زبان حیوانات (فابل) ارایه شده، سپس به بررسی این داستان بر اساس عناصر ساختارهای آن می پردازیم که عبارتند از: زمان، مکان، پیرنگ، شخصیتها، کنشها، گفتگو، مضامین و سبک نگارش.   چکیده عربی:من أروع القصص فی تراث العرب القصصی، قصه ادعاء الحیوان علی الإنس فی رسائل إخوان الصفا التی حکیت فی إطار مجموعه من المناظرات بین الإنسان و الحیوان و الجن و تعتبر نموذجا فذا فی فن القصص، لأنها نوع من خرافه الحیوان التی یشترک فی أحداثها الإنس و الجن و تعتبر المناظرات و المساجلات العقائدیه حجر الزاویه فیها. استهدفت القصه ثلاثه أغراض: تعلیم المبادئ الفکریه و العقائدیه لجماعه إخوان الصفا، و النقد الإجتماعی اللاذع للمجتمع العباسی خاصه، و المجتمعات البشریه عامه، و عرض معلومات عن العلوم الطبیعیه و الإجتماعیه حسب المستوی العلمی فی القرن الرابع الهجری و کلها فی إطار قصه طویله مترابطه الأجزاء، و متماسکه البنی و تتمتع بعناصر الحبکه السته: العقده الفنیه، و الصراع، و التعلیق، و الأزمه، و الذروه و الحل. نهدف فی هذا المجال إلی دراسه البنی القصصیه لهذه القصه و فی هذا الصدد، نبدأ بتعریف البنیویه، و السردیه و قصص الحیوان تعریفا مجملا، ثم ندرس القصه علی أساس عناصر بنیتها القصصیه: الزمان، و المکان، و الحبکه، و الشخصیات، و الأحداث، و الحوار، و الفکره.

چکیده فارسی:امروزه آشکار شده است که نوگرایی در شعر معاصر عربی فقط در تمرد شاعر بر قید و بندهای سنگین شعر کلاسیک نمود پیدا نمی کند بلکه این نوآوری اغلب در نوع دیدگاه شاعران و تمایل آنها در به کارگیری رمزها و اساطیر و نقابهایی جلوه می کند که به وسیله آنها و در خلال توحد با آنها شاعران رویای شعری خود را تجسم می بخشند و افکار و عواطف درونی خود را بیان می کنند.در بیشتر مواقع رمزهای عام و شایع توانایی بیان آنچه که شاعر معاصر با آن مواجه است را ندارند، در نتیجه شاعر ضروری می داند مه از این رمزهای آماده و شایع تجاوز کند و یا در آنها روح تازه ای بدمد تا به شاعر و مصائب عصر او نزدیکی و ثرابت بیشتری پیدا کند. بدین ترتیب شاعران معاصر امثال عبدالوهاب البیاتی و سیاب و آدونیس و... پیوسته به دنبال پیدا کردن رمزهای شخصی در تلاش هستند.بیاتی تعدادی رمز شخصی به کار می گیرد مانند عایشه، وضاح الیمن، خیام، معری و... هر چند برخی از این رمزها مرجع اسطوره ای و یا تاریخی دارند ولی بیاتی به آنها دلالت رمز شخصی می دهد و تلاش در بازسازی دوباره معانی نمادین این رمز را دارد و به دلالت های شایع آنها پناه نمی برد چه بسا از میان رمزهای شخصی شاعر در دیوانهای شعری رمز (عایشه) بیشتر به کار گرفته می شود. بیاتی توانست این رمز را به عنوان یکی از اصلی ترین رمزهای خود در بین دیگر نمادها و سمبلها قرار دهد و برای بیان موضوعات شعری و تجسم بخشیدن به رویای خود در مورد هستی و حیات به آن رجوع کند.   چکیده عربی:بات واضحا، الیوم أن حداثه القصیده العربیه فی الشعر المعاصر لا تکمن فی تمرد الشاعر علی القیود الشکلیه الصارمه، بل غالبا ما تتمثل فی نظره الشعراء و إنعطافهم نحو البحث عن رموز وأساطیر و أقنعه یجسد فیها، ومن خلالها، رؤاه و یتوحد معها للتعبیر عما فی داخله. فغالبا ما تعجز الرموز العامه و الشائعه عن الارتفاع إلی مستوی ما یواجهه الشاعر، فیری ضروره أن یتجاوز الرموز الجاهزه، أو أن یعید شحنها و یجعلها أکثر صله به و بمعاناه عصره. و هکذا ظل جهد الشاعر العربی المعاصر یکمن فی البحث عن الرموز الشخصیه کما لدی البیاتی و السیاب و أدونیس.لقد استخدم البیاتی عددا من الرموز الشخصیه منها: عائشه، و وضاح الیمن، والخیام، والمعری.إن بعض هذه الرموز و إن یکن منتزعا من حقل أسطوری أو تاریخی، إلا أن البیاتی یمنحها قوه رمزیه شخصیه و یسعی إلی إعاده صیاغتها من جدید و لا یلجأ دائما إلی دلالاتها الشائعه.و ربما کانت «عائشه» أکثر استخداما فی هذا المضمار من رموزه الأخری فی دواوینه الشعریه. و استطاع الشاعر أن یجعل من عائشه رمزا أساسیا بین رموزه الشخصیه یرجع الیها للتعبیر عن موضوعه الشعری و تجسید رؤاه إزاء الکون و الحیاه.

چکیده فارسی:در تحقیقات و مباحثی که در حوزه اسلام و سیاست و یا سیاست اسلامی مطرح می شود زمینه های مطالعاتی متعددی دیده می شود و هر کدام از این مباحث در آن زمینه ها مطرح می گردد، که عمده اینها عبارتند از: فقه سیاسی، فلسفه سیاسی اسلام، کلام سیاسی اسلام و اندیشه سیاسی اسلام، در حالیکه مرز هر کدام از اینها روشن نیست و عموما تعریفهای جامع و مانعی در مورد آنها وجود ندارد.این مقاله تلاش کرده با طراحی، تدوین و ارایه مجموعه ای از شاخصهای روش شناختی، مرز هر کدام از اینها را از هم جدا کند و وجوه تمایز و تفاوت برای آنها تعیین نماید. در این مقاله برای اولین بار نیز تعاریف جدیدی از «اندیشه سیاسی اسلام» و «اندیشه سیاسی در اسلام» ارایه شده، و بین آنها فرق گذاشته شده است.   چکیده عربی:لاشک فی أنه یمکن طرح الدراسات و الأبحاث ذات الصله بقضایا الإسلام و علاقته بالسیاسه مما یعرف الآن بالسیاسه الإسلامیه فی عده مجالات دراسیه و بحثیه مختلفه تتمثل فی الفقه السیاسی، والفلسفه السیاسیه للإسلام، والکلام السیاسی فی الإسلام بالإضافه إلی الفکر السیاسی الإسلامی، إلا أن المشکله فی هذا الخصوص تکمن فی صعوبه تحدید إطار کل واحد من تلک المجالات و تمییزه عن الآخر و بعباره أوضح، فإننا بحاجه ماسه إلی تقدیم تعاریف جامعه و مانعه لکل واحد منها.لذلک فإن ترسیم و تدوین مجموعه من المؤشرات و السمات المثولوجیه (المنهجیه) و تقدیمها لکل من یعنیه الأمر، بفرض تحدید إطار المجالات المذکوره و تمییزها عن بعضها البعض یغنی بحثنا هذا. کما أن ما یتمیز به هذا المقال هو تقدیم تعاریف جدیده حول الفکر السیاسی الإسلامی، و الفکر السیاسی فی الإسلام و ذلک لأول مره و بهدف التمییز فیما بین هذین المجالین.

چکیده فارسی:نویسنده در این نوشتار ابتدا برخی از مهمترین شبهات مطرح شده از سوی مستشرقین درباره جهاد و امر به آن در آیات قرآن را خاطر نشان ساخته است مبنی بر این که جهاد در اسلام به استشهاد آیات قرآن یک عمل خشونت آمیز و غیر منطقی نیست که عامل موثر در گسترش اسلام بوده است و به همین جهت باید گفت که این دین و پیامبر آن - نعوذ بالله - دین جنگ و پیامبر شمشیر بوده است. در این میان نظرات کسانی چون: گولد زیهر، پی – جی – واتی کیوتیس P.J. Vatikiotis، برنالد لوئیس، ویلیام موئیه، ریون فایرستون، ریزوی فایزر، بلاشر، رودنسون، لامانس و نولدکه را آورده است و ذیل سه نکته کلی، ضمن بررسی مساله جهاد در آیات قرآن، با استفاده از آیات به آنها پاسخ داده است:نکته اول: بررسی روشهای مختلف مورد استفاده قرآن در رویارویی با جریانهای مخالف بر اساس ترتیب نزول سوره ها و با توجه به اهداف و مقاصد سور به خوبی نشان می دهد که قرآن ابتدا روشهای دعوت، برهان، موعظه و جدال احسن را به کرات مورد استفاده قرار داده و جهاد آخرین روش می باشد.نکته دوم: بررسی استعمالات واژه جهاد و قتال در قرآن نشان می دهد که در قرآن جهاد با قتال تفاوت دارد. جهاد به معنای به کار بردن تمام توان خود در راه خدا و بیشتر مقصود جهاد فرهنگی می باشد. بر این اساس باید گفت که مقصود مستشرقان در واقع همان قتال می باشد.نکته سوم: در تمام موارد امر به قتال در آیات قرآن این امر تحت شرایطی خاص و طبق شروطی چند صادر شده است. چکیده عربی:یطرح الکاتب فی هذه المقاله بعض أهم شبهات المستشرقین حول الجهاد و الأمر به فی آیات القرآن بزعم أن الجهاد فی الاسلام ب «شهاده القرآن» عمل عنیف و غیر منطقی مما ساعد علی انتشار الإسلام خوفا، و لهذا فإن الإسلام هو دین الحرب و الرسول هو رسول السیف. و فی هذا المجال یشار إلی أشخاص من قبیل، جولد زیهر و بی جی فاتیکیوتیس P.j. Vatikiotis، و برنالد لوئیس، و ویلیام موئیه، و ریون فایرستون، و ریزوی فایزر، و بلاشر، و رودنسون، و لامانس و نولدکه. خلال دراسه قضیه الجهاد فی آیات القرآن استنادا إلی آیات القرآن نفسها أجاب عنها فی ثلاثه مجالات:المجال الأول: دراسه الأسالیب المختلفه للقرآن فی مواجهه التیارات المخالفه علی أساس ترتیب نزول سور القرآن و بالإلتفات إلی أهداف و مقاصد السور، أثبتت أن القرآن أکد مرارا فی البدایه علی أسالیب الدعوه و البرهان و الموعظه و الجدال بالتی هی أحسن و جاء الجهاد کأسلوب أخیر. المجال الثانی: دراسه استعمالات لفظه الجهاد و القتال فی القرآن تثبت أن الجهاد فی القرآن یختلف عن القتال. فالجهاد یعنی بذل الوسع و الجهد فی سبیل الله و غالبا ما یکون المراد هو العمل الثقافی. و علی هذا الأساس یجب القول، إن مقصود المسشترقین من استعمال لفظه الجهاد هو القتال و لیس الجهاد بالمعنی القرآنی.المجال الثالث: فی جمیع موارد الأمر بالقتال فی آیات القرآن، جاء هذا الأمر تحت ظروف خاصه و وفقا لشروط محدده.

چکیده فارسی:پروین اعتصامی، شاعره بلند آوازه ادبیات معاصر ایران و نازک الملائکه، شاعره نامدار ادبیات معاصر عراق، هر دو از دو خانواده ریشه دار و فرهنگی و ادبی، آثار شعری گرانسنگی را به دنیای ادبیات عرضه نموده اند. این دو شاعر بلند آوازه هم از سرچشمه غنی ادبیات قدیم و تعالیم اسلامی و فرهنگ دینی بهره های فراوان گرفتند و هم با ادبیات معاصر غرب آشنا شدند. هر دو شاعر با ادبیات غنی و سرشار از ذوقشان از یک سو حوادث، اندوه ها و دردهای جامعه انسانی را به تصویر کشاندند و از سوی دیگر به مشکلات و موانع فرا روی زن شرقی پرداختند، همانگونه که فقر، یتیمی، ستم و اختناق را در جای جای اشعارشان به رساترین وجه به تصویر کشاندند، گاهی نیز از آرزو و مدینه فاضله با ابیات مالامال اندوه و عاطفه و خیال، سخن به میان آوردند. البته پروین به مکتب کلاسیک تعلق دارد و بر اوزان خلیلی شعر می سراید و نازک به مکتب رومانتیک گرایش دارد و بنیانگذار شعر نو محسوب می گردد.مقاله حاضر مختصری از زندگی ادبی پروین اعتصامی و نازک الملائکه ارایه داده و به معرفی اسلوب شعری این دو و مقایسه مضامین شعری می پردازد.   چکیده عربی:بروین اعتصامی، شاعره ذات صیت ذائع فی ساحه الشعر الفارسی المعاصر. و نازک الملائکه شاعره عراقیه سامیه المکان من جیل الحداثه العربیه، فإنهما عاشتا و ترعرعتا فی أسرتین عریقتین لهما مکانه مرموقه فی الأدب و الثقافه. و الشاعرتان تغذتا من ینابیع الأدب القدیم و التعالیم الإسلامیه و الثقافه الدینیه کما أنهما تعرفتا علی الأدب الغربی. لهما أبیات شعریه قیمه سامیه قد عالجتا فیها آلام المجتمع الإنسانی، و أحزانه و أحداثه کما عانتا مما کانت علیه المرأه الشرقیه و قد صورتا الفقر و الیتم فی أبلغ صور و واجهتا الظلم و الخناق و تحدثتا عن الأمنیه و المدینه الفاضله بأبیات ملؤها الحزن و العاطفه و الخیال.ولکن بروین، تعلقت بالمدرسه الکلاسیکیه و نظمت علی ألأوزان الخلیلیه و نازک جنحت إلی الرومانسیه و أصبحت رائده للشعر الحر... هذه المقاله تتصدی لحیاه بروین و نازک الأدبیه و تلقی الضوء علی أسلوبهما الشعری و المضامین الشعریه التی تطرقتا لها.