کاوش نامه ادبیات تطبیقی
سال:1394 | دوره:5 | شماره:19 |تعداد مقالات:8

پژوهش حاضر بر آن است تا با روش توصیفی - تحلیلی و با تکیه بر نظریه ادبیات تطبیقی اسلامی به بررسی نمادهای همسان و مشترک در شعر مقاومت فدوی طوقان و قیصر امین پور به عنوان دو نماینده از ادبیات پایداری ایران و فلسطین بپردازد تا گوشه ای از زوایای ناشناخته میراث ادبی دو کشور مقاوم را به ادبیات جهانی بشناساند. اطلاعات لازم برای سنجش نمونه ها به شیوه کتابخانه ای و بررسی مستقیم متون، حاصل شده است. یافته های پژوهش نیز گویای این واقعیت است که در شعر این دو شاعر، شب و شخصیت های تاریخی متجاوز، نماد دشمن و جنگل نماد وطن است. رنگ های سرخ، سیاه، آبی، سبز و زرد به ترتیب نمادی جهت تصویرپردازی مفاهیم متنوعی، چون شهادت، ماتم و خفقان، آرامش و امیدواری، شادابی و بالندگی، جدایی و اندوه هستند. این موارد، نمادهای کاملا همسان در شعر مقاومت این دو شاعر به شمار می آیند.

لطفا برای مشاهده چکیده به متن کامل (PDF) مراجعه فرمایید.

محمود سامی بارودی و ملک الشعرای بهار از شاعران نوگرای عصر جدید در مصر و ایران و هر دو مربوط به یک دوره هستند که پرداختن به مسائل اجتماعی از مهم ترین ویژگی های شعر آنان است. این پژوهش با استفاده از روش توصیفی - تحلیلی و بر اساس مکتب آمریکایی ادبیات تطبیقی، تشابه و تفاوت اندیشه های بارودی و بهار را درباره انتقاد اجتماعی، مورد بررسی قرار می دهد. از نتایج مهم این پژوهش اینکه شکایت تند و صریح از نفاق و دورویی میان خواص و عوام از اندیشه های مشترک دو شاعر است، ولی در انتقاد از ظلم و ستم حاکمان، زبان بهار گویاتر و گزنده تر از بارودی است و در موضوع بی تفاوتی مردم نسبت به اوضاع جامعه هر دو شاعر از غفلت مردم نسبت به مسائل جاری کشور ابراز نگرانی شدید نموده و آنان را نکوهش کرده اند، با این تفاوت که بارودی به صراحت و بهار غالبا با کنایه در این زمینه سخن گفته اند. در موضوع اصالت گرایی، بارودی ریشه اصالت را در افتخارات ملی و قومی گذشته می داند، اما بهار اصالت را در علم و عدالت ورزی گذشتگان می بیند.

بزرگ علوی و زکریا تامر، هر دو از نویسندگان توانای دنیای معاصر به شمار می روند. اوضاع آشفته سیاسی و اجتماعی تقریبا مشابه حاکم بر عصر هر دو، باعث شده است که در نویسندگی و به خصوص داستان کوتاه، رویه ای تقریبا یکسان را در پیش گیرند. داستان گیله مرد و النهر که هر دو نمونه ای موفق در زمینه داستان کوتاه به شمار می روند، اوضاع اجتماعی دوران خویش را با زبانی نمادین و تقریبا پوشیده به چالش می کشند. پرداخت صحنه های طبیعت و ویژگی شخصیت های موجود در هر دو، در خدمت پیش برد داستان است؛ به طوری که خواننده را در فضای داستان سهیم و پیام مورد نظر صاحب اثر را به او انتقال می دهند. طبیعت، بازیابی شخصیت زن، توجه به نابرابری های موجود در جامعه، استبداد و خفقان حاکم، از مهم ترین مولفه های اجتماعی موجود و مشابه در دو اثر به شمار می روند که ضرورت انجام این پژوهش را دوچندان کرده است. هدف از این پژوهش توصیفی – تحلیل، بررسی و تطبیق رمانتیسم جامعه گرا و بیان موارد تشابه و تفاوت موجود در هر دو اثر، در چارچوب مکتب آمریکایی است. هر دو داستان از وحدت تاثیر برخوردار هستند؛ تاثیر ظلم و بیدادی است که هیات حاکمه بر عامه مردم اعمال می کنند و به شکلی نمادین در پهنه هر دو داستان به تصویر کشیده شده است؛ با این تفاوت که پرداخت صحنه ها در داستان گیله مرد واقعی و عینی تر است؛ برخلاف داستان النهر که همراه با تخیل و دیریاب تر است.

عباس خلیلی از نویسندگان و ادیبان دوره پهلوی است؛ وی زاده عراق است و تباری ایرانی دارد. تسلط وی به زبان فارسی و عربی از او مردی مطلع و آگاه در حوزه فرهنگ و ادب فارسی و عربی ساخته است. با بررسی های به عمل آمده مشخص شد که فعالیت های ادبی و فرهنگی وی بازتابی منطقه ای داشته و مختص ادبیات فارسی نیست. خلیلی از طریق فعالیت های مطبوعاتی زحمات فراوانی برای توسعه و گسترش روشنفکری در دوره پهلوی کشیده و روزنامه «اقدام» نماد این خدمت وی به جامعه روشنفکری ایران است. اشعار و نوشته های او به فارسی برآمده از رویدادهای اجتماعی آن روزهای ایران است. فعالیت های ادبی او نظیر ترجمه 17000 بیت از شاهنامه به عربی و نیز ترجمه، شرح، تحقیق و سرایش شعر به عربی از دیگر فعالیت های ادبی خلیلی به شمار می آید.

سرگشتگی روشنفکر شرقی به عنوان یکی از پیامدهای تقابل سنت و تجدد، موضوع پژوهش حاضر است که به طور موردی رمان های راه آب نامه جمال زاده و قندیل ام هاشم یحیی حقی را بررسی می کند. پس از مطالعه تاریخی ایران و مصر معاصر و بیان شباهت های اجتماعی این دو کشور، مضمون دو داستان تحلیل و بررسی می شود تا شباهت ها و تفاوت های موجود در محتوا، کنش شخصیت ها، بحران روحی و سرگشتگی آن ها و راه های برون رفت از این بحران مقایسه و تطبیق داده شود.این پژوهش، نشان می دهد که جامعه روح الله (شخصیت راه آب نامه) و جامعه اسماعیل (شخصیت قندیل) شرایط مشابهی دارند که موجب پدیدآمدن این مضمون مشترک داستانی شده است. اسماعیل که نمودی از شخصیت یحیی حقی است؛ برای حل بحران، علم اروپایی را با ایمان همراه می سازد و میان فرهنگ شرق و غرب آشتی برقرار می کند، اما روح الله، که نمودی از جمال زاده است، در سرگشتگی خود باقی می ماند و برای گریز از آن به سنت ها پناه می برد.

از ویژگی های بارز ایرانیان، اهتمام به پند و اندرز است که از اصول و مبانی فکری و فرهنگی آن ها به منظور حفظ ارزش های اخلاقی و اجتماعی بوده است؛ این پند های حکیمانه را که عموما حاصل تعالیم دینی، تجربه های تلخ و شیرین و خرد ورزی آن ها بوده، در گنجینه ها نگهداری می کردند، بر سرکوی و بازار به گوش مردم می رساندند و کسانی با عنوان اندرزبد، این پند ها را در مجالس خاص بیان می کردند.این پند ها آنقدر برای ایرانیان باستان ارزش داشت که آن ها را با آب طلا، گلاب و زعفران، بر چوب آبنوس، لوح های طلا و ابزار و لوازم زندگی چون انگشتر، عصا، تخت، حاشیه سفره، لباس و... می نوشتند. مهم ترین منبع برای دستیابی به این پندها، منابع عربی است که فرهنگ ایرانی را در گوشه و کنار آن ها می توان یافت.در این مقاله، با استناد به منابع عربی به چند پند حکیمانه که در ایران باستان بر ابزار و لوازم زندگی چون شال کمر، گنبد، لوح زرین، لوح دخمه و لوح سنگی نوشته شده بود، اشاره کرده، تاثیر آن ها را در ادب فارسی و عربی نشان داده ایم. در این میان به 19 پند حکیمانه از انوشروان اشاره کرده ایم که در قابوس نامه آمده و اشعار شاهنامه و منابع عربی، صحت انتساب آن ها را به ایرانیان باستان تایید کرده اند.

ادبیات تطبیقی، رهیافت ها و رویکردهای متنوعی را دربر می گیرد که «تصویرشناسی»، یکی از آن هاست. براساس این رهیافت، تصویر فرهنگ خودی در ادبیات بیگانه واکاوی می شود یا برعکس، بازنمودهای تصویری از فرهنگ بیگانه در ادبیات خودی به بررسی گذاشته می شود. پژوهش حاضر با تکیه بر رهیافت تصویرشناسی، ضمن واکاوی سفرنامه خسی در میقات از جلال آل احمد و استخراج تصاویر ارائه شده از «من» و «دیگری»، آن ها را طبقه بندی کرده است. بر اساس این پژوهش، تصویرشناسی در مقام یک رهیافت مطالعاتی در حوزه ادبیات تطبیقی می تواند بخشی از توانایی های ادبی نهفته در متن را نیز بکاود و استخراج نماید. بنابر پژوهش حاضر، جلال آل احمد «من» ها و «دیگری» های متنوعی را به دست داده است و در این بین کوشیده است تا از طریق تصویر «دیگری»، تصویر «من» را برجسته نماید. به بیانی دیگر، در این اثر، آل احمد حرکتی دایره وار را طی کرده، از «من»، به «من» بازگشته است، اما از رهگذر تصویرپردازی «دیگری». کما اینکه این پژوهش، نشانگر آن است که راوی در تصویرپردازی های خود به نوعی «گزینش تصویری» دست یازیده است؛ پژوهش حاضر همچنین نشان می دهد که تصویرشناسی با بهره گیری از رویکردهای نقد ادبی نظیر نشانه شناسی و ساختارگرایی، ماهیتی بینارشته ای دارد و صرفا به عوامل برون متنی و غیر ادبی پیوند نمی خورد بلکه در میانه ادبیات و دیگر علوم انسانی نظیر تاریخ و جامعه شناسی قرار می گیرد.