قبسات
سال:1386 | دوره:- | شماره:مسلسل 43 |تعداد مقالات:9

مقاله ذیل، به گمانه زنی درباره آینده مناسبات ادیان و مسالک معنوی پرداخته؛ پس از طرح احتمال های گوناگون در باب روابط دین ها و دینواره ها، ده عامل که احتمال بروز بسط نزاع و نقار میان ادیان را توجیه می کند توضیح داده است. از جمله: استفاده ابزاری ارباب سیاست از دین، خودخواهی و قدرت طلبی برخی اصحاب ملل و مذاهب، لجاج و عنادورزی آحاد وجوامع دینی، انحصارگرایی دینی، احیای سوابق تلخ نزاعهای تاریخی و... .از نظر مولف، پاره ای از عوامل نیز احتمال همگرایی و تعامل میان ادیان را توجیه و تقویت می کند از جمله: توسعه شبکه اطلاع رسانی و همدمی خاندان آدم و پیدایش همدلی جهانی، ارتقا و فرگشت عقلانیت بشری و غلبه درست اندیشی و سرانجام پذیرش فراگیر حقایق دینی و دین حق، استقرار دموکراسی در مقیاس جهانی و رسمیت یافتن تکثر ادیان و تحمل افکار گوناگون، برجسته شدن وجوه اشتراک ادیان، تدبیر قطب های سیاسی در بهره گیری از قدرت دیانت در یکپارچه سازی قلمرو قدرت خود، و... .مقاله با توصیه هایی در باب بایستگی تفاهم و تعایش میان ادیان و دینواره ها فرجام می یابد.

این مقال بر آن است تا یکی از مسایل مهم الاهیات مسیحی، یعنی تثلیث را با توحید اسلامی بررسی کند. ابتدا به آموزه تثلیث در مسیحیت و متون مقدس اشاره شده است که منظور از تثلیث چیست و از چه زمانی تثلیث به طور رسمی وارد مسیحیت شد. برخی از متفکران، اعتقاد به تثلیث را زاییده تلفیق فلسفه یونانی و دین مسیحی در دوران اولیه می دانند. در ادامه به اختلاف ها و تنازع های متفکران مسیحی بر سر الوهیت عیسی مسیح و تثلیث، و نیز به انگیزه آنان از طرح مساله تثلیث اشاره، در پایان مساله تثلیث نقد و بررسی شده است: اعتقاد به الوهیت عیسی مسیح، مصداقی از اجتماع تناقض است و نیز ادله ای که متفکران مسیحی بر اثبات وجود خدا اظهار داشته اند، همگی بر آن دلالت دارند که خدا یگانه و یکتا است و نیز تثلیت مستلزم ترکیب و تعدد واجب الوجود بالذات است که همگی آن ها از نظر عقل قابل اثبات نیست. در نهایت، به آیات قرآن در باب انکار تثلیث اشاره شده است.

سر رویکرد مردم به دین، نیاز فطری آن ها به «نجات طلبی» و رستگاری است، و ادیان الاهی به درستی این نیاز را تشخیص داده و درصدد تامین آن بوده اند. نجات شناسی که از مسایل بسیار مهم الاهیاتی در دو سنت اسلام و مسیحیت به شمار می رود، سزاوار است به صورت تطبیقی و مقایسه ای بحث و بررسی شود. اصولا نجات مسیحی از نظر ماهیت با نجاتی که در اسلام مطرح است، تفاوت های بسیار اساسی دارد. حقیقت نجات اسلامی، معنای عدمی و سلبی، و به معنای خلاصی یا دور شدن از مصیبت، سختی، درد و رنج و مهلکه گناه است و معنای دقیق آن با مفاهیم «سعادت»، «فوز» و «فلاح» که متضمن معنای وصول و مفهومی ایجابی هستند، تا حدودی تفاوت دارد. از نگاه اسلام، هرچند خداوند، نجات بخش است، انسان با اختیار و نقش فعال خود با فراهم ساختن وضعی خاص، پذیرنده نجات الاهی است.اعلام ایمان به نجاتی که عیسی مسیح برای بشر به ارمغان آورده، اساس مسیحیت رایج است. در این اعتقاد که بر مبانی خاص انسان شناسی، مسیح شناسی و خداشناسی این سنت استوار شده، انسان در اسارت گناه و مرگ بوده است، و از ناحیه خود قابلیت نجات ندارد. خداوند با حضور مستقیم خود در کالبد عیسای ناصری و با فدیه یا قربانی شدنش، تاوان گناه انسان را می پردازد و او را از اسارت گناه نجات می دهد.

میان یازده دین زنده کنونی جهان، اسلام و مسیحیت به سبب آسمانی و ابراهیمی بودن، برخورداری از کتاب مقدس و آموزه های بینشی و ارزشی و کنشی که البته در اسلام بیشتر و کامل تر تجلی یافته، و نیز پیروان فراوان، امتیاز و برتری ویژه ای دارند و میان نگره های دینی اسلام و مسیحیت، بازکاوی اهمیت و جایگاه کتاب آسمانی آن ها (قرآن و کتاب مقدس) به دلیل تاثیرگذاری در همه عرصه های دین شناخت، اهمیت فراوانی دارد که در این مقاله دنبال شده است.بر این اساس، نخست ماهیت و جایگاه قرآن و کتاب مقدس به طور جداگانه بررسی، سپس نقاط اشتراک و امتیاز آن ها بازکاوی شده است. از آن جا که به اذعان همه مسلمانان و شواهد متقن دیگر، قرآن از رهگذر وحی در زمانی محدود یعنی 23 سال و با یک زبان یعنی زبان عربی بر یک شخص یعنی پیامبر اکرم (ص) و بدون هیچ کم و کاست و با برخورداری از عصمت لفظی فرود آمد، بر کتاب مقدس از آن جهت که به اذعان مسیحیان از رهگذر الهام و نه وحی، طی زمانی طولانی یعنی 1500 سال، با زبان های متعدد، بر شمار بسیاری از اشخاص که عموما مجهولند، الهام شد و نیز به سبب اختلاف در شمار کتاب های مقدس و فقدان عصمت لفظی و عدم مصونیت از تحریف، برتری کامل دارد.

طرح مباحثی چون گفت وگوی ادیان، مسبوق به سابقه است؛ اما زمان طرح دوباره این موضوع، حکایت از نیازمندی های جدید برای بشر، بررسی و تفکر مجدد در مورد آن را ضرور ساخته است.واقعیت این است که ماحصل تکاپوهای بشری در دهه 1990 در قالب «گفت و گو» صورتی خاص یافت و با افول جذابیت های ایدئولوژی های پرمدعای مادی و تزلزل مطلق انگاری علم و عقلانیت، گرایش به دین در عصر جهانی شدن افزایش یافت. از این روی این پرسش مطرح می شود که در فضای محیطی متاثر از فرایند جهانی شدن، گفت و گوی ادیان دارای چه نقش و جایگاهی در روابط متقابل انسان ها و مجتمع های انسانی نظیر دولت ـ ملت ها است. در این مقاله سعی شده است با تمرکز بر رشد جریان های ضد سکولار و گرایش به درکی نو از فرهنگ در سطح بین الملل، جایگاه گفت و گوی ادیان در فضای موسوم به جهانی شدن تبیین گردد.

این مقاله می کوشد به این پرسش اصلی پاسخ دهد که عوامل موثر بر تعامل پیروان ادیان چیست. از نظر مولف، قدرت ها و حاکمیت های سیاسی و نوع سیاست های مذهبی آن ها، گفتمان های غالب فرهنگی، اصول اعتقادی اساسی آیین یا مذهب، نوع اندیشه و منش رهروان و روحانیون مذهبی و نوع قرائت و تفسیر مذهبی آن ها و سرانجام تعصب های قومی و نژادی پیروان ادیان از مهم ترین عوامل موثر بر تعامل پیروان ادیان است؛ اما در صفحات نخستین مقاله و قبل از پرداختن به این پرسش و پاسخ، سیر اجمالی تعامل برخی پیروان ادیان همچون مسیحیان و زرتشتیان در دوره قبل از اسلام و همچنین چگونگی تعامل مشرکان و یهودیان حجاز با پیامبر (ص) و متقابلا سیره تعاملی رسول خدا (ص) با آن ها به اجمال بررسی شده است.

فیلون اسکندرانی یا یهودی حدود بیست سال قبل از میلاد به دنیا آمد و حدود چهل و پنج سال پس از میلاد از دنیا رفت. او زمان حیات خود، میان یهودیان موقعیت ممتازی داشت به گونه ای که در نزاعی که میان یهودیان و حکومت وابسته به رم درگرفت، او در جایگاه سفیر یهودیان به دربار رم عزیمت کرد. فیلون یکی از متفکران بنام دوره افلاطونی میانه است که تاثیر عمیقی بر متفکران ادیان سامی بر جای گذاشت. بسیاری از مسایلی که بعدها از سوی متفکران ادیان ابراهیمی مطرح شد، نخستین بار فیلون آن را ارایه کرده است. ولفسن، مورخ امریکایی تاریخ فلسفه، تفکر غالب و حاکم بر قرن اول تا قرن هفدهم ادیان ابراهیمی را تفکر دینی یا فیلونی خوانده است. در این مقاله کوشیده شده تاثیر دیدگاه محوری فیلون یعنی لوگوس بر مسیحیت بررسی شود.

ابن میمون، بزرگ ترین فیلسوف و حکیم الاهی یهودی است. او در پایان زندگی اش، شاهکار ادبی خود (راهنمای گمگشتگان) دلالت الحائرین (موره نووخیم) را نوشت. این کتاب که به عربی نوشته شده، اهمیت و تاثیر فیلسوفان مسلمان را بر روی دستگاه فکری ابن میمون نشان می دهد. اندیشه های ابن میمون، حاصل دورانی از تحمل مذهبی و همزیستی فرهنگی بین یهودیان و مسلمانان بود. در واقع، ابن میمون خود یک تنه، هم از بزرگ ترین نمایندگان شریعت یهود بود، هم از مراجع فلسفه قرون وسطایی ملهم از یونان، و هم از عوامل اصلی شکوفایی خارق العاده تفکر فلسفی و علمی جهان عرب و اسلام در قرن یازدهم و دوازدهم.ابن میمون در کتاب دلاله الحائرین (راهنمای گمگشتگان) اندیشه وران در اوج توانایی خویش است که علم عرب و اسلام و فلسفه یونان و الاهیات یهود را در کلی متضمن مقصود گرد می آورد. کوشش نگارنده مقاله آن است تا در این مقال به قدر وسع به بررسی دیدگاه های الاهیاتی ابن میمون و مقایسه آرای وی با متفکران مسلمان بپردازد.

با وجود انکار نقش های عرفانی و دینی زنان در بسیاری از ادیان، نقش های مثل مادری و همزادی در فرهنگ ملل و ادیان همواره مورد توجه بوده است. نقش هم زادی زنانه در واقع معرف خلاقیت در عنصر مونث است. این کهن الگو از دیرباز تاکنون همواره به صورتی موثر میان ادیان حضور داشته است؛ چنان که شخینا در فرهنگ یهودی، سوفیا در فرهنگ مسیحی، باکره نورانی در مانویت، داکینی در آیین بودایی و شکتی در فرهنگ هندی از نمونه های آن هستند. در فرهنگ اسلامی این وجه الاهی در کامل ترین شکل خود به صورت فاطمه فاطر ظهور می یابد. در فرهنگ بودایی که مورد بحث ما است، این نقش در شکل داکینی ها در بودیزم تنتره یی شکل می گیرد که شباهت هایی با نوع نگاه ابن عربی به زن دارد. در عرفان اسلامی، اوج توجه به زن را می توان در اندیشه های ابن عربی یافت. در سطور ذیل به بررسی این دو اندیشه و شباهت ها و تفاوت هایش می پردازیم.