ادب فارسی (دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران)
سال:1394 | دوره:5 | شماره:1 (پیاپی 15) |تعداد مقالات:8

اوحدالدین کرمانی از نظر زمانی نزدیک ترین فرد به ابن عربی و دوست هم سن او شناخته می شود. در تذکره ها و مناقب اوحدالدین به روابط صمیمانه بین این دو تن و ملاقات بین آن ها در شهرهای قونیه، قاهره و دمشق اشاره شده است. این صمیمیت تا حدی بوده که ابن عربی تربیت باطنی صدرالدین قونوی را به اوحدالدین سپرده است. علاوه بر این، شیخ اکبر در فتوحات مکیه از اوحدالدین نام می برد و مطالبی را که از زبان او شنیده است، شرح می دهد. همچنین در رباعیات اوحدالدین کرمانی مفاهیم وحدت وجودی با تصریح لفظ وجود یافت می شود که لحنی عاشقانه دارد و موید تاثیرپذیری وی از شیخ اکبر است. مفاهیم اعیان ثابته و انسان کامل نیز از طریق زبان عرفان عاشقانه و تفکر جمال پرستی در رباعیات اوحدالدین به وضوح تبیین شده است. در این مقاله در نظر داریم تا بر اساس شواهد تاریخی و استناد به اشعار اوحدالدین اثبات کنیم که وی از نخستین شاعران فارسی زبان است که تحت تاثیر اندیشه های ابن عربی قرارگرفته و حتی پیش از قونوی و حلقه اش، رنگ اندیشه وحدت وجودی ابن عربی وار را توام با عرفان عاشقانه به شعر فارسی بخشیده است.

ایقاع، میزان موسیقی موزون است، چنان که عروض میزان کلام منظوم است. ایقاع مانند عروض، دارای اوزانی است که آن ها را در اصطلاح موسیقی قدیم ایران، ادوار یا ادوار ایقاعی گویند. ادوار ایقاعی از ارکان و ارکان نیز از نقره یا ضربه تشکیل شده که این ضربات معادل حرف در شعر است. زمان های میان نقرات، تعیین کننده وزن ایقاعی هستند. در این پژوهش علم ایقاع و عروض و کلیه نقاط مشترک و نیز تفاوت هایی که آن ها در تقسیمات خود با یکدیگر دارند، اعم از تاریخچه، واضع و گاه سبب تسمیه بخش های مختلف بررسی شده است. نکته ها و پیشنهادهایی نیز با توجه به ایقاع که قابل استفاده در عروض به نظر می رسد، همراه با مطابقت بخش های مختلف ارائه می شود. برای بررسی ایقاع و عروض، آن ها را طبق کتاب های قدیم موسیقی ایرانی و عروض سنتی شرح دادیم. میزان امکان مطابقت عروض و ایقاع و ظرفیت های به دست آمده، از یافته های این پژوهش است که به شناخت بهتر وزن درونی و موسیقی شعر می انجامد و به کاربرد بهتر کلام در موسیقی کمک می کند.ایقاع و عروض را می توان از یک سرچشمه دانست که در دو حوزه شعر و موسیقی پدیدار شده اند، چنان که واضع هر دو را نیز خلیل بن احمد فراهیدی می دانند.

نگاهی به سابقه اقتباس از متون ادبی در هنرهای نمایشی ازجمله سینما، تلویزیون و تئاتر در جهان نشان می دهد که اقتباس می تواند خلاهای متنی موجود در بخش تئاتر و سایر انواع نمایش را به بهترین وجه پر کند. در ادبیات فارسی، به رغم توصیفی بودن متون ادبی، کم نیستند آثاری که ظرفیت های نمایشی زیادی دارند و می توان با بهره گیری از آن ها به غنای متون نمایشی افزود. یکی از این آثار که به دلیل شهرت منطق الطیر و تذکره الاولیاء، ارزش های ادبی و هنری آن کمتر شناخته شده، الهی نامه عطار نیشابوری است. این اثر سرشار از حکایت های داستانی است که برخی از آن ها از ظرفیت های نمایشی بسیاری برخوردارند و تاکنون موردتوجه پژوهشگران قرار نگرفته اند. در این مقاله با تکیه بر جایگاه و اهمیت اقتباس از آثار ادبی، به روش توصیفی-تحلیلی و بر اساس تعریف قرن هجدهمی از تئاتر ارسطویی، ظرفیت های نمایشی حکایت زن پارسا بررسی و وجوه معنایی و ویژگی های ساختاری و ... آن، به عنوان زمینه ای مناسب برای اقتباس تحلیل می شود.

ادبیات پایداری از یک منظر، نامی است که عمر زیادی از پیدایش آن نمی گذرد و به شعرهایی اطلاق می شود که درباره انقلاب اسلامی و دفاع مقدس سروده شده اند. شعرای زیادی در زمره شاعران این نوع شعر قرار دارند که در کتاب ها و دائره المعارف های متناسب، نامشان ذکر شده است. این مقاله در صدد اثبات این نکته است که خسرو فرشیدورد، یکی از پیشاهنگان مبارزه با رژیم دژخیم ستم شاهی بوده است، کسی که خود در زندان مخوف آن نظام در دهه چهل به حبسیه سرایی پرداخته و یکی از شیواترین حبسیه های معاصر را به گنجینه های ادب پارسی افزوده است (غزلی با مطلع ستم کشیده زندان شاهم ای یاران/ وطن پرستی و تقوا گناهم ای یاران)، کسی که سابقه شعرسرایی او در مبارزه با نظام طاغوت به سال 1340 بازمی گردد و در مهر 1357 آن ها را به چاپ زیرزمینی و در 1358 به چاپ آشکار رسانده است. همچنین کتاب شعر او در زمینه جنگ تحمیلی به تاریخ مهر 1359 نشان دهنده پیشگامی وی در این دو زمینه است.

نویسنده در مقاله حاضر وضعیت شعر کودک و شعر نوجوان ایران را در سه دهه پس از انقلاب توصیف و تحلیل می کند. محور برخی از پرسش ها، جریان های شعری، مختصات هر جریان، شرایط اجتماعی، شاعران مهم تر و شاعران جهت دهنده است و چارچوب آن نظری، تاریخی، توصیفی و تحلیلی است. این مقاله نخستین اثری است که به این شکل به جریان ها، آثار و شاعران سه دهه پرداخته است. بررسی برخی از مختصات دهه شصت (انقلاب و دفاع مقدس، رشد تالیف، تجربه گرایی، غم غربت روستا، غیبت نقد، رواج بیشتر شعر کودک در مقایسه با شعر نوجوان)، هفتاد (ورود مضمون صلح و میهن، رواج بیشتر ترانه، کاهش تجربه گرایی و رواج بیشتر نقد و نظریه، انشعاب در میان شاعران) و هشتاد (سنت گریزی، فردیت، تاثیرپذیری از ترجمه ها، تعریف جدید از شعر کودک و مخاطب، رواج طنز، توجه به اشیا در برابر مفاهیم) نشان می دهد شعر کودک و شعر نوجوان، در این دوران سه جریان متفاوت شعری با مختصاتی نسبتا مشخص را تجربه کرده است. این نوع ادبی، هم فراز و فرود داشته، هم از شرایط اجتماعی تاثیر گرفته و هم در مجموع، حرکتی رو به جلو داشته است.

ابوحفص حداد یکی از مشایخ و بنیان گذاران مکتب ملامتیه در نیشابور قرن سوم بوده است. در این پژوهش با بررسی منابع کهن، آگاهی هایی درباره زندگی و خانواده ابوحفص به دست داده ایم و با تامل در سخنانی که از وی نقل شده است، برخی از زوایای اندیشه او را روشن کرده ایم که از طرفی بیانگر خطوط اصلی تفکر وی و از سوی دیگر نشان دهنده اصول ملامتیه است.

در مقاله حاضر، با بررسی گرایش میرزا فتحعلی آخوندزادهبه انجمن فراماسونری و ارتباطش با اعضای فراموش خانه ملکم خان، به نمایشنامه نویسی او از منظر این ارتباط پرداخته ایم. در این پژوهش ابتدا گرایش آخوندزاده به محافل فراماسونری در تفلیس و ارتباط او با فراموش خانه ملکم خان اثبات و به مولفه های فکری مشترک او با فراموش خانه ملکم خان و اعضای آن اشاره و سپس جایگاه نمایشنامه در اندیشه آخوندزاده تبیین شده است. همچنین نشان داده ایم چگونه انتخاب قالب نمایشنامه از جانب آخوندزاده، در هماهنگی و سازگاری با گرایش های فراماسونری او بوده است. در همین زمینه نمایشنامه «حکایت مسیو ژوردان، حکیم نباتات و درویش مستعلی شاه مشهور به جادوگر» تحلیل و بازتاب اندیشه های فراماسونری در آن نشان داده شده است. در این نمایشنامه مسیوژوردان، نماینده بینش عقلانی ای است که باب میل آخوندزاده و همفکرانش در فراموش خانه بود. شهبازبیگ هم که جوانی اهل دانش و شیفته رفتن به فرنگ است، نمونه ای از تحصیل کردگان زمان آخوندزاده است که خواهان بهره گیری از علوم فرنگ هستند. در مقابل این جبهه، درویش مستعلی شاه و شخصیت های زن داستان قراردارند که جهان توسعه نیافته و دور از عقلانیت را نمایندگی می کنند و از نظر آخوندزاده وجه بارز فرهنگ شرق هستند.

ابوالفیض ثوبان بن ابراهیم معروف به ذوالنون مصری از شخصیت های ممتاز تاریخ تصوف به شمار می آید. اگر از بزرگان صوفیه ده تن را به مثابه برجسته ترین ها برگزینند، یقینا ذوالنون یکی از آن هاست، بنابراین، شناخت احوال و تازه های سخن او که نماینده شاخص و تاثیرگذار تصوف غرب جهان اسلام است، در شناخت تصوف اسلامی لازم و ضروری است، به ویژه اینکه اغلب منابع، او را نخستین کسی می دانند که از «ملامت» و نقش آن در پیراستن کار و حال صوفی سخن گفته است و لذا مقاله حاضر برای این منظور نوشته شده است، اما به دلیل جایگاه ممتاز و استثنائی ذوالنون در تصوف اسلامی، همه جوانب شخصیت و احوال او در این گفتار نمی گنجد و به ناچار باید از برخی آن ها از جمله آثار وی، گستره روابطش با معاصران، مذهب، کیمیاگری، نقش او در واقعه محنت صوفیه و ... که بسیار نیز مهم و بحث برانگیز است، چشم پوشید و آن را به زمانی فراخ تر وانهاد.