قبسات
سال:1385 | دوره:- | شماره:مسلسل 42 |تعداد مقالات:10

هرچند تاریخ نگاری اسلامی هم زمان با تکوین تمدن اسلامی به سرعت رو به رشد نهاد، اما پویایی و رشد فلسفی چندانی نداشت. در بهترین حالت با رویکردی کلامی و با روشی متاثر از قاعده علوم حدیث و رجال بررسی می شد.البته چهره هایی استثنایی همانند ابن مطهر مقدسی تا حدودی متفاوت تر از دیگران عمل کرده و نگاه مشخص تری به موضوع داشته اند. ابن مطهر در کتاب البدء و التاریخ، نوعی نگاه معرفت شناسی به موضوعات داشته و با وجود این که در بخش های تاریخی کتاب، بعد معرفت شناسی ضعیف تر می شود، در مقایسه با دیگر مورخان نگاه تحلیلی و انتقادی تری به وقایع تاریخی داشته است. در این مقاله، ابتدا نگرش عمومی حاکم بر تاریخ نگاری اسلامی مورد نظر قرار می گیرد و در ادامه بینش تاریخ نگاری ابن مطهر بررسی می شود.

هرچند دانش تاریخ، قدمتی کهن دارد، سوال از فایده مند بودن یا نبودن آن همواره ذهن بسیاری را در گذشته و حال به خود مشغول داشته است. اگرچه مورخان اسلامی کمتر فصلی از آثار خود را به این موضوع اختصاص داده یا اثر مستقلی در این زمینه تدوین کرده اند گاه در مقدمه نوشته های تاریخی خود بدین بحث پرداخته اند. مقاله حاضر دیدگاه های حدود ده تن از مورخان برجسته اسلامی را در باره فایده مندی تاریخ استخراج و بررسی کرده است. از نظر این مورخان، عبرت گیری و تجربه آموزی از اعمال گذشتگان، دست یابی بر ملکه صبر، افزون شدن قوه عقل، رفع ناامیدی، دلگرمی به رحمت الاهی، کناره جویی از سرای فانی، دل بستن به سرای باقی، ایجاد سرگرمی و غیره از جمله مهم ترین فواید مطالعات تاریخی هستند.

بحث از اصالت داشتن جامعه، یکی از مبادی فسلفه نظری تاریخ قلمداد شده است. مساله این است: آیا فرد اصالت دارد یا جامعه یا دیدگاه سومی در کار است که به گونه ای برای هر دو اصالتی را قایل است. این بحث میان متفکران مسلمان نسبتا جدید است و شاید اول بار علامه طباطبایی بدان توجه کرده؛ سپس شهید مطهری و استاد مصباح یزدی در این باب به تاملاتی پرداخته اند. شهید مطهری از دیدگاه اصالت هر دو دفاع می کند (البته با تبیین خاصی که از این مساله می دهد) و استاد مصباح یزدی انتقادهایی بر این رای وارد، و اصالت جامعه را کاملا نفی می کند. در این مقاله، بیان دیدگاه این دو متفکر و داوری بین ایشان مد نظر بوده و با توجه به اصرار  دو طرف بر استناد سخن خود به قرآن، تاملی نیز در برخی آیات قرآن کریم ارایه شده است. روال بحث این گونه بوده که پس از توضیح مختصری از سه دیدگاه اصالت فرد، اصالت جامعه و اصالت هر دو، به مبادی تصوری بحث (مفهوم اصالت، مفهوم ترکیب جامعه) پرداخته شده؛ سپس با توضیح وجوه شباهت و افتراق این دو دیدگاه به بررسی ادله فلسفی و قرآنی طرفین و داوری بین آن ها اقدام شده است.

استاد مطهری با توجه به افکار جدید، توانست روند تاریخ را با توجه به اصل علیت تبیین کند. در این نوشتار که کنار آرای استاد به دیدگاه های برخی افراد برجسته مانند هگل و مارکس و به گونه ای مفصل تر به دیدگاه فیلسوف فرانسوی و نماینده مهم مکتب اگزیستانسیالیسم؛ سارتر پرداخته شده، به این مهم توجه می شود که ارزش مطالعه و بررسی تاریخ چیست و بر چه اصولی استوار است. استاد مطهری در ارایه تفکر خود با وجود آن که به سنن و قوانین تاریخی و جریان ثابت اصل علیت تاکید داشت، به بسیاری از دغدغه های افراد طرفدار آزادی در جهان پاسخ مثبت داد. بررسی ها نشان می دهد او در عین حال که توانست از عهده تبیین منطقی جریان اصل علیت در تاریخ برآید و نوعی ضابطه و قانونمداری را در روند تاریخی به اثبات رساند، این امکان را یافت که بر اختیار و آزادی انسان در تعیین سرنوشت خویش تاکید کند. کاری که به جرات بنا به اظهار نظر بسیاری مانند آن چه سارتر بدان تاکید می کند، مارکسیسم نتوانست آن را به انجام برساند. شاید اغراق نباشد که بگوییم نارسایی افکار افرادی مانند سارتر که برای حفظ آزادی و اختیار انسان به ناچار در افکار خود زمینه های فروکاست نقش علیت در تاریخ را فراهم آوردند، در اندیشه های شیعی استاد به خوبی ترمیم شده است.

رویارویی پیوسته و فراگیری که حیات انسانی را در دوره جدید، صورت بخشیده این پرسش را بار دیگر با جدیت مطرح نموده است که رابطه کارگزاری انسان با وقوع گریزناپذیر حوادث چگونه است؟ در واقع آنچه که رخ نموده و می نماید و کلیه عواملی که در متن و فضای حیات انسانی وجود دارند، آیا بیانگر فاعلیت انسان در ساختن و پرداختن تحولات جوامع هستند یا خیر؟ آیا تاریخ، قتلگاه اراده های آدمیان است و یا عرصه و پهنه تجلی اراده ها؟ به نظر می رسد اگر بخواهیم سیاست را فراتر از تنظیم روابط میان انسان ها و مجتمع های انسانی درک نماییم و تاریخ را چیزی جر ترتیب و توالی رویدادها بدانیم؛ در این صورت نیازمند نظرگاهی انتقادی در خصوص رابطه تاریخ و سیاست و به عبارتی نقش اراده آدمیان در تحولات جوامع خویش هستیم. چنین افق و نظرگاهی تنها با مدد وحی و آموزه های ادیان الاهی قابل دسترسی است که حکیمانه، هم سرنوشت و هم اراده را در چارچوبی قابل ادراک و عبرت آموز آموزش می دهند. مروری بر آرای متفکرانی چون ماکیاولی، مونتسکیو، کنت، مارکس و فوکو نیز نشان می دهد که رابطه تاریخ و سیاست نیازمند بازاندیشی در پرتو روشنگرهای دین (الاهی) می باشد.

رابطه تاریخ و فلسفه، همواره یکی از مسایل مطرح در هر دو علم بوده است. برخی کوشیده اند تاریخ را تابع فلسفه نشان دهند که البته امروزه مخالفانی جدی یافته است. آنان با استناد به اصول علمی، در ناصواب خواندن تلاش پیش گفته می کوشند. مطهربن طاهر مقدسی از کسانی است که با مطرح کردن برخی مسایل فلسفی کنار روایات تاریخ به هر دو حوزه پرداخته است.در آثار او، توجیه عقلانی از امور و وقایع، کنار کمک گرفتن از خرد برای تشخیص سره از ناسره به خوبی نمایان است. با این حال، وی نتوانسته به تعریف دقیقی از «رابطه» فلسفه و تاریخ دست یابد و هر دو مقوله با پیوندهای بسیار اندک با یک دیگر، کنار و گاه به دنبال هم مطرح شده اند. توجه وی به مسایل فلسفی و توجیه عقلانی آن را می توان ناشی از وضعیت عصر وی دانست که مقدسی به علل متعدد از جمله علایق شخصی و حس مسوولیت و دینداری به آن روی آورده است.

برآیند نگاه متفاوت ابوعلی احمدبن محمد مسکویه رازی (م421ق) به پردازش تاریخ، ارایه نوعی تفسیر و تبیین انتقادی تاریخ و بیان گونه ای فلسفه تاریخ بود. شیوه جدیدی که او از تلفیق و التقاط میان سه بینش تاریخی یا سنت تاریخ نگاری ایرانی و یونانی و اسلامی آفرید، بیانگر رویکرد آگاهانه و هدفمندی است که در سیر نگارش حوادث تاریخی و نوع نگاه نقادانه وی به رخدادها بسیار موثر بود. رهیافت بینش نقادانه او از یک سو عصاره فهم و ذکاوت تجربه گرایانه وی، از دیگر سو برآیند نگرش فلسفی و اخلاقی عملگرایانه او در تبیین حوادث تاریخی بود.بررسی دقیق کتاب تاریخی او که با نام پرمایه «تجارب الامم و تعاقب الهمم» آراسته است، نشان می دهد که ابوعلی مسکویه رازی، افزون بر ارایه نظام نظری کل گرایانه مبتنی بر چگونگی تحول جوامع انسانی متفاوت با نگاه اسلاف خود، به طرح فلسفه انتقادی تاریخ به بهترین وجه نظر دارد.این نوشتار بر آن است تا ضمن بررسی اسلوب و دیدگاه تاریخ نویسی مسکویه رازی، در خلال کتاب پیش گفته به نخستین بارقه های جامعه شناسی تاریخی و روان شناسی تاریخی و در یک کلام، فلسفه تاریخ از منظر او بپردازد.

ابن خلدون، یکی از محدود مورخانی است که توانست دخالت دادن عقل و استدلال در تاریخ را از آن جنبه یاریگری چون جغرافیا به تاثیر اقلیم ها بر زندگی بشر و ساختن تاریخ توجه کند. نظریه عصبیت در تاریخ و تاثیر روحی و روانی آن بر تشکیل حکومت ها از جمله دستاوردهای مهم ابن خلدون است که توجه به آن برای پژوهشگران تاریخ جهت بررسی علل و عوامل ظهور و سقوط حکومت هایی که از متن قبایل بدوی برخاسته اند، اهمیت فراوانی دارد.

بر پایه متدلوژی قرائت زمینه ای، آرا و اندیشه های هر متفکری به منزله پاسخ به شرایط بی واسطه زمانه و محیط زندگی وی است بنابراین، نباید صرفا متون و آثار متفکران (اعم از گذشتگان و معاصران) را مطالعه نمود؛ بلکه ترجیحا و ضرورتا باید زمینه اجتماعی - تاریخی پدیده ها و اتفاقاتی را مطالعه کرد که آن متون در واکنش به آن ها نگارش یافته و درصدد تبیین آن ها برآمده اند. فرض بنیادین این متدلوژی آن است که هرمتنی نه به طور مجرد و غیرتاریخی، بلکه بر حسب زمینه اجتماعی - تاریخی خاصی شکل می گیرد و فهم هر متن مستلزم و منوط به فهم زمینه آن است. اسکینر ضمن موافقت با قسمت اول این فرض، قسمت دوم آن را نامناسب و ناکافی می داند و بر این اساس، متدلوژی قرائت زمینه ای را به صورت یک متدلوژی ناکافی تلقی نموده و مورد نقد قرار می دهد.

هدف اصلی این نوشتار، بررسی بینش و روش تاریخ نگاری ابن طقطقی در کتاب تاریخ فخری است. این روش شناسی ما را با یکی از الگوهای تاریخ نگاری روشمند متکی بر پشتوانه های نظری و مبرا از اغراض و تعصب ها آشنا می سازد. ابن طقطقی از کسانی است که گرایش به دادن قاعده در تاریخ دارد. نگرش او در آغازین فصل کتابش، نگاه فیلسوف تاریخ است. آوردن براهین و استدلال های تاریخی در این فصل و بهره گیری از آن ها هنگام ذکر وقایع، نشان دهنده منطق یابی او در تاریخ است. در پیدایی و نگارش تاریخ فخری، اوضاع اجتماعی و بستر سیاسی فرهنگی زمانه تاثیرگذار بوده؛ اما شرط کافی به شمار نیامده؛ بلکه کنار این عامل، قریحه نویسنده، گرایش های فردی و خلاقیت ذهنی وی نیز نقشی کارساز دانسته است. بررسی این مطلب، مستلزم پژوهشی مستقل آن هم با رویکرد روان شناسی اجتماعی است که این بررسی مجال دیگری می طلبد.