پژوهش های مهدوی
سال:1394 | دوره:4 | شماره:14 |تعداد مقالات:7

چکیده فارسی: این مقاله در پی تبیین راهکارهای فرهنگی لازم برای رسیدن به «تمدن اسلامی زمینه ساز، در دوران معاصر» است. این راهکارها عبارتند از: ایجاد و ارتقای خودآگاهی تمدنی؛ تقویت و ترویج معارف به صورت جامع؛ فراگیر کردن امید و اعتماد به نفس نسبت به احیای تمدن اسلامی؛ گسترش و ارتقای «سعه صدر اسلامی».سعه صدر یکی از اخلاق پسندیده فردی و اجتماعی است که در روایات و آیات قرآن به آثار متعدد آن اشاره شده است. خداوند، یکی از مهم ترین ویژگی های اخلاقی پیامبر اسلام (ص) را که سبب توسعه و تبلیغ اسلام شد، سعه صدر فوق العاده آن حضرت نام برده است. در آیات متعددی به پیامبر و مسلمانان دستور داده شده است تا با غیر مسلمانان با سعه صدر و ملاطفت برخورد شود تا آنان را به شنیدن سخن حق، تشویق کند. امیرالمومنین علی(ع) سعه صدر را سبب ریاست و آقایی یا ابزار جدایی ناپذیر ریاست می شمارند. این فرموده امام نه فقط مخصوص شخص رئیس، بلکه لازمه ریاست و حکومت است. سعه صدر اسلامی که در کتاب های تاریخ تمدن، گاهی از آن به «تساهل و تسامح» تمدنی یاد می شود، از جهات مختلفی سبب تحقق، حفظ و گسترش دامنه «تمدن نوین اسلامی» خواهد بود. وقتی در یک جامعه، نسبت به مخالفان عقیدتی یا سیاسی، با سعه صدر و شکیبایی برخورد شود، از یک سو، زمینه مساعد برای طرح و نقد آرای گوناگون را فراهم می سازد و از سویی، صاحبان اندیشه و نظر را برای حضور و اقامت در چنین جامعه ای تشویق و امیدوار می کند. تجربه تمدن شکوه مند اسلامی در قرون نخستین، شاهد صحت این ادعاست که مسلمانان با حُسن سیره و سعه صدری که بر خلاف منش عربی پیش از اسلام و تنها به برکت تعالیم قرآنی و مجاهدت های پیامبر یافته بودند، زمینه حضور دانشمندان بزرگی از ملل و ادیان دیگر را در دنیای اسلام فراهم کردند و این حضور فرهنگی، در کنار خودباوری دینی و فرهنگی و فعال مسلمانان، قرون دوم و سوم و چهارم اسلامی را شکوفا کرد. چکیده عربی: یبین الباحث فی هذا المقال الحلول الثقافیة اللازمة و المطلوبة للوصول إلی «الحضارة و التمدن الإسلامی الممهّد للظهور فی العصر الراهن». و تلک الحلول عبارة عن: توسیع و ترقیة «سعة و رحابة الصدر أو التسامح الإسلامی».تعد هذه الصفة أی «سعة و رحابة الصدر» واحدة من الخصال الحمیدة فی العلاقات الفردیة والاجتماعیة،و قد أشیر إلی آثارها المتعددة فی الآیات القرآنیة و الأحادیث الشریفة. فمن أهم الصفات و الخصال الحمیدة التی تمیز بها رسول الله و کانت سبباً فی اتساع الرقعة و الدائرة الإسلامیة و نطاق الدعوة هی: سعة و رحابة الصدر فی أعلی الأطر و المستویات. لقد أمر الله فی آیات عدیدة النبی و المؤمنین بسعة و رحابة الصدر و التعامل باللین و اللطف مع غیر المسلمین لیصغوا إلی کلام الله الحق و تشجیعهم علی ذلک. و قد وصف أمیر المؤمنین علی سعة و رحابة الصدر: بأنها آلة الرئاسة، و لا یخص کلام الإمام هذا الرئیس تحدیداً،بل إن هذا من لوازم الرئاسة و الحکومة.و لسعة و رحابة الصدر و الإنشراح الإسلامی الوارد فی کتب تاریخ الحضارة مسمیات عدیدة و مختلفة، و قد عبروا عنها ب «التساهل و التسامح»الحضاری، فهو من جهات عدیدة یکون سبباً لتحقق و حفظ و توسیع نطاق «التمدن والحضارة الإسلامیة الجدید». فعندما یکون التعامل بسعة و رحابة الصدر و التسامح الإسلامی مع المعارضین فی الاعتقاد أو السیاسة، فإنه یوفر من جهة أرضاً خصبة لطرح و نقد الآراء المختلفة،و یشجع و یرغب من جهة أخری أصحاب الفکر و النظر علی الحضور و البقاء فی مثل هذه المجتمعات.لقد أثبتت تجربة الحضارة الإسلامیة فی القرون الأولی صحة هذا الإدعاء، و هو أن المسلمین بحُسن السیرة و سعة و رحابة الصدر اللتان تمیزوا بها علی عکس الطابع العربی الذی کان سائداً قبل الإسلام و بفضل تعالیم القرآن وحدها و کفاح و نضال النبی، استطاعوا أن یمهّدوا الطریق لحضور و تواجد کبار العلماء من شعوب و أدیان أخری فی العالم الإسلامی، و قد أدی هذا الحضور و التواجد الثقافی، إلی جانب الاعتقاد الدینی و الثقافی النشط للمسلمین إلی الازدهار الإسلامی فی القرن الثانی و الثالث والرابع.

چکیده فارسی: «تمدن» در تلقی بیشتر فرهنگ شناسان و تمدن پژوهان، هیئتی تالیفی و نظامی جامع است که همه خرده نظام های فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، ارتباطی و تکنولوژیکی مشترک میان مجموعه ای از جوامع دارای خویشاوندی معنایی، نمادین و قرابت اقلیمی و جغرافیایی را در بر می گیرد. تمدن تبلور عینی فرهنگ به عنوان مجموعه فرآورده های معنوی، فکری، تجربی و مهارتی مردم یک جامعه در فرآیند حیات اجتماعی شان است که در قالب هزاران مولفه خرد و کلان نمود می یابد. سوال از خاستگاه و عوامل مادی و معنوی موثر در ایجاد، بالندگی، تثبیت و بقای یک هویت تمدنی از برجسته ترین سوال های مطرح در حوزه مطالعات تمدنی است.این نوشتار با الهام از آثار جامعه شناختی، مردم شناختی و فلسفه تاریخی، خاستگاه و دلایل ایجاد و بقای تمدن را به صورت نظری، بررسی و با ارجاع به منابع اسلامی، بنیادهای معنوی موثر در شکل گیری و استمرار تمدن موعود مهدوی را در آینده جهان تحلیل می کند. بر این اساس، هدف این مطالعه، بررسی نقش عوامل غیر مادی در رویش و بالندگی تمدن های دارای هویت تاریخی عموما و تمدن آینده اسلامی به صورت خاص است. روش پژوهش در بخش بررسی متون و منابع، اسنادی و در بخش اثبات و تبیین مدعا، تحلیلی، تعلیلی و تبیینی است. چکیده عربی: «الحضارة و التمدن» فی تلقی و اعتبار أکثر علماء الثقافة و الباحثین فی الجانب الحضاری و المدنی هیئة تألیفیة و نظام شامل یتضمن کافة أجزاء الأنظمة: الثقافیة، الاجتماعیة، السیاسیة، الاقتصادیة، الارتباطی، و التکنولوجی المشترک بین مجموعة من المجتمعات تربطها أواشج القرابة الروحیة و المعنویة. و تشمل الأشکال و القرابة الإقلیمیة و الجغرافیة.و یتجلی تمدن التبلور الملموس للثقافة کمجموعة من المنتجات الروحیة، الفکریة، و المهارات التجریبیة لمجتمع فی مرحلة الحیاة الاجتماعیة فی قالب آلاف العناصر الجزئیة و الکلیة.و من الأسئلة الأکثر بروزاً التی أثیرت فی مجال الحضارة: مسألة أصل الطلب و العوامل المادیة و المعنویة المساهمة و المؤثرة فی إنشاء و تطویر و تثبیت و بقاء الهویة الحضاریة.استوحیت هذه الدراسة من الأعمال الاجتماعیة(السوسیولوجیة) و الفلسفة الأنثروبولوجیة و فلسفة التاریخ، فإن تحقیق أصل و سبب بقاء الحضارة من الناحیة النظریة، یتم من خلال الإشارة إلی المصادر الإسلامیة، و تحلیل الأسس الروحیة الفاعلة و المؤثرة فی تشکیل و استمرار حضارة الموعود المهدوی فی مستقبل العالم. و تبعاً لذلک، فإن الهدف من هذه الدراسة: تحلیل دور العوامل الغیر مادیة فی نمو و رقی الحضارات التی تمتلک هویة تاریخیة معینة عموماً، و حضارة المستقبل الإسلامی بشکل خاص. إن أسلوب البحث فی هذا القسم: تحلیل و دراسة النصوص و المصادر بأسلوب أسنادی، و أما إثبات و بیان المدعی فبأسلوب تحلیلی، تعلیلی، و توضیحی.

چکیده فارسی:فرهنگ و تمدن در جامعه موعود عصر ظهور ویژگی ها و ابعاد الگویی منحصر به فردی دارد که برخی از نمودهای برجسته آن در آیات و روایات بیان شده است و می تواند سیمای کلی رویکرد فرهنگی و تمدنی جامعه عصر ظهور و فضای حاکم بر آن دوران را برای جامعه عصر انتظار ترسیم کند.در این مقاله، ابتدا مفهوم و کاربردهای فرهنگ و تمدن و قرابت معنایی و تفاوت های آن دو بررسی می شود. سپس مهم ترین ویژگی های فرهنگ و تمدن جامعه الگوی عصر ظهور بر محور ارزش های دینی، جامع نگری، آرمان گرایی، عقلانیت، رویکرد علمی و عدالت پروری تبیین می گردد. آن گاه به ضرورت الگوپذیری جامعه منتظر از فرهنگ و تمدن جامعه موعود عصر ظهور و ابعاد این الگوپذیری اشاره می کنیم. چکیده عربی:للثقافة و الحضارة فی عصر المجتمع الممهد للظهور خصائص و أبعاد نموذجیة فریدة من نوعها قد جاء بیان بعض جوانبها المتمیزة فی القرآن و الحدیث. و یمکن رسم الخصائص العامة للوجهة الثقافیة و الحضاریة للمجتمع فی عصر الظهور. و الوضع السائد فی تلک الفترة للمجتمع فی عصر الظهور.تناول الباحث بدایة فی هذا المقال مفهوم و تطبیقات الثقافة و الحضارة و التقارب الدلالی و الاختلافات بینها، ثم بین أهم ملامح و خصائص الثقافة و الحضارة للمجتمع فی عصر الظهور الذی یستند إلی بیان القیم الدینیة، النظرة الشاملة للمجتمع، المثالیة، والعقلانیة، المنهج العلمی، و تأطیر العدالة. ثم أشار أخیراً إلی ضرورة قبول المجتمع المنتظر للظهور لثقافة و حضارة مجتمع عصر الظهور و أبعاد الأنمذجة و القبول.

چکیده فارسی:انتظار، مهدویت، اتحاد و انسجام اسلامی و امت واحده اسلامی از مقوله هایی اند که ارتباط ویژه و خاصی با هم دارند. در این تحقیق سعی بر این است که نخست، انتظار و وحدت و امت واحده از منظر قرآن و روایات بررسی شود و تا حدودی وجوه تشابه آنها و ارتباط عمیقشان به دست آید. در ادامه، شاهد و دلیل بر شکل گیری امت واحده در صدر اسلام با تدبیر و درایت رسول گرامی اسلام (ص) بیان می شود که برگرفته از وحی و تعالیم آسمانی است. در حقیقت، در دوره آخرالزمان هم مقوله انتظار در فراهم شدن بسترهای لازم برای تشکیل امت واحده اسلامی تاثیر شگرفی دارد. در نهایت، به مدینه فاضله و تمدن اسلامی که در جهت فرهنگ انتظار پدید می آید، توجه می شود. چکیده عربی:الانتظار، المهدویة، الوحدة و التضامن الإسلامی و الأمة الإسلامیة الواحدة هی مفاهیم بینها علاقة خاصة و ارتباط بعضها بالبعض الآخر.قام الباحث فی هذه الدراسة أولاٌ: بتحلیل مفهوم الإنتظار و الوحدة و الأمة الواحدة من منظار القرآن والروایات للعثور علی أوجه الشبه فیما بینها إلی حدّ ما و مدی ارتباطها العمیق. و استدلّ مستشهداً علی ذلک بتشکیل الأمة الواحدة فی الصدر الإسلامی الأول، و ذلک من خلال تدبیر و حکمة النبی المستمدة من الوحی و التعالیم الإلهیة. إن لمقولة الانتظار فی آخر الزمان تأثیراً کبیراً فی الحقیقة من خلال التمهید و الإعداد للقضایا اللازمة و المطلوبة فی تشکیل و إقامة الأمة الإسلامیة الواحدة.و أشار الباحث فی الختام إلی ضرورة التوجه إلی المدینة الفاضلة و الحضارة الإسلامیة لإیجاد و إ ظهار ثقافة الانتظار.

چکیده فارسی: از جمله پدیده های موثر در تحول محتوایی روایات مهدویت در دوران نقل نوشتاری _ بر خلاف دوران نقل گفتاری _ پدیده «تصحیف و تحریف» است. برخی آن را مادامی که محتوای اصلی و مضمون روایت را دگرگون نسازد، روا می دانند و برخی به سبب این که برای آن به ویژه در دوران نقل نوشتاری، هیچ وجهی قائل نیستند، آن را ممنوع دانسته از آسیب های جدی روایات به شمار می آورند.این پژوهش با تحلیلی گذرا بر برخی روایات در دست، اهتمام به بررسی های عمیق در روایات مهدویت را برجسته می کند و در نگاه پژوهشگران این عرصه قرار می دهد.ره آورد این بررسی آن است که تصحیف و تحریف از هر نوع و هر مقدار که باشد _ از آن جایی که سخنی از غیر معصوم است که عارض بر فرمایش معصوم می شود _ ناپذیرفتنی است و شناسایی آن را امری بایسته است.نقل بدون قید و شرط روایات، بدون توجه به تغییرات تصحیفی و تحریفی که داشته اند، همواره به زیان این معارف سترگ بوده و سبب آشفتگی ذهن مخاطبان شده است. از این رو بررسی ژرف و پی گیری مسیر روایت تا زمان صدور، از جمله بررسی روایات و تعیین میزان احتمالی تصحیف و تحریف، در تعیین اعتبار و میزان انتساب روایت به معصوم (ع) نقشی برجسته دارد.بررسی ها نشان می دهد دو پدیده تصحیف و تحریف در مضمون برخی روایات مهدوی تاثیری فراوان دارند که برجسته کردن آنها می تواند در به کارگیری مواضع درست علمی در برابر این گونه روایات کمکی شایان نماید. چکیده عربی:من بین الظواهر التی تؤثر علی تطور المحتوی الروائی فی مرحلة النقل الکتابی _ خلافاً للنقل الکلامی _ : ظاهرة التصحیف و التحریف.اعتقد البعض: طالما أنه لا یغیر من المحتوی الأصلی و المضمونی للروایة،فإن هذا جائز و ممکن. و حظر البعض الآخر هذا بسبب أن لا وجه لذلک خاصة فی مرحلة النقل الکتابی، و عدوا ذلک من الأضرار الخطیرة و الحادة التی تتعرض لها الروایات.قدّم الباحث فی هذا المقال دراسة سریعة لبعض الروایات، و الاهتمام الجاد و التحلیل المتعمق للروایات المهدویة، و وضعها أمام أنظار الباحثین.أما نتیجة هذه الدراسة: فهی أن التصحیف و التحریف من کل نوع و بأی مقدار کان _ بدءاً من کلام غیر المعصوم المتعارض مع کلام المعصوم _ هو أمر مرفوض بتاتاً، و معرفة ذلک أمر ضروری و لازم.أما النقل بلا قید أو شرط للروایات، بغض النظر عن التغییرات التصحیفیة و التحریفیة لدیهم، فقد کان یؤدی دائما إلی هذه الخسارة العظیمة، و کان سبباً لتشتت أذهان المخاطبین. لهذا فإن التحلیل العمیق و المتابعة المستمرة لمسیر الروایات إلی زمن الصدور و منه تحلیل الروایات و تعیین المیزان المحتمل للتصحیف و التحریف فی تعیین اعتبار و میزان انتساب الروایات إلی المعصوم یلعب دوراً مهماً فی هذه العملیة.و تشیر التحالیل و الدراسات إلی أن لظاهرتی التصحیف و التحریف دور مهم فی بعض الروایات المهدویة، و من خلال إظهارها یمکن استخدام مواضع علمیة صحیحة فی مقابل تلک الروایات.

چکیده فارسی:عقیده اهل سنت در موضوع علایم ظهور یا به تعبیر دقیق تر، نشانه های شروع قیام امام مهدی (عج) با دیدگاه شیعه متفاوت است. مفسران اهل سنت با اشاره به شش مورد از علایم ظهور، تنها در دو یا سه مورد تصرح به علامت بودن کرده اند و مابقی با توجه به قرائن و معنای وسیع علامت، در شمار علایم قرار داده شده است. آنان از میان علایم، به خسوف و کسوف خاص، کشته شدن نفس زکیه و خروج بنی الاصفر به عنوان علایم صریح و به نزول عیسی بن مریم، دجال، سفیانی و خسف بیداء، به عنوان علایم غیرصریح اشاره کرده اند.از نظر ترتیب زمانی خروج بنی الأصفر، کسوف و خسوف خاص، ظهور سفیانی و قتل نفس زکیه از علایم قبل از ظهور هستند و خسف بیداء، دجال، نزول عیسی بن مریم از نشانه های پس از ظهور به شمار می روند. چکیده عربی:إن عقیدة أهل السنة فی موضوع علامات الظهور أو بعبارة أدقّ علامات بدایة قیام الإمام المهدی مختلفة عن نظرة الشیعة تجاهها، فقد صرحوا فی اثنین أو ثلاثة موارد فقط انها من العلامات لقیام الامام المهدی4 رغم الإشارة إلی ستة موارد او اکثر من علامات الظهور، من دون اشارة الی انها من العلامات و ما تبقی و بالالتفات إلی القرائن و المعنی الوسیع للعلامة، فقد وضعناها فی عداد العلامات.و من بین العلامات التی ذکروها و عدّوها من العلامات الصریحة لقیام الامام المهدی4: الخسوف و الکسوف الخاص، قتل النفس الزکیة و خروج بنی الأصفر.أما نزول عیسی بن مریم الدجّال، السفیانی و الخسف بالبیداء، فقد ذکروها من دون التصریح.و من حیث التسلسل الزمانی: یکون خروج بنی الأصفر، الکسوف و الخسوف الخاص، ظهور السفیانی و قتل النفس الزکیة من علامات قبل الظهور، أما الخسف بالبیداء، ظهور الدجّال، نزول عیسی بن مریم، فإنها من علامات ما بعد الظهور.

چکیده فارسی:در نخستین روز از ماه محرم سال 1400 هجری قمری، مسجدالحرام به دست عده ای به رهبری جهیمان العتیبی اشغال شد. آنان که اعضای جماعت سلفی محتسبه بودند، به مدت دو هفته مسجدالحرام را اشغال کردند و با شخصی به نام محمد بن عبدالله القحطانی _ که او را مهدی موعود می خوانند _ بیعت نمودند. آنها که از پیش، نوع واکنش حکومت سعودی به این ماجرا را می دانستند، خود را برای رویارویی مسلحانه آماده کردند؛ از این رو حادثه با کشتار و خون ریزی همراه شد؛ قیامی که حکومت سعودی را به زانو کشید و سرانجام، حکام عربستان برای جلوگیری از ادامه این آبروریزی، دست به دامن غربی ها شدند. این آتش در ظاهر خاموش شد، اما به زودی ابعاد و ریشه های عمیق آن و شدت نفوذ این جریان در جامعه روشن گردید. حادثه یادشده سبب تغییر جدی در رویه و حکومت داری خاندان سعود شد. از سوی دیگر، این حرکت برای جریان های سلفی جهادی نیز الهام بخش بود و عاملان این قیام به عنوان الگو و قهرمانان دینی مورد ستایش و پیروی قرار گرفتند. گرچه جریان های جهادی معاصر تحت تاثیر این اقدام هستند، اما حرکت جهیمان در برخی ابعاد خود از جمله بیعت با مهدی در بیت الله الحرام، منحصر به فرد است.این نوشتار درصدد بررسی مبانی عقیدتی _ سیاسی و نیز تحولات اجتماعی و فرهنگی جامعه عربستان است که در نهایت، جماعت سلفی محتسبه را به بیعت با مهدی رهنمون می شود. چکیده عربی:فی الیوم الأول من شهر محرم الحرام سنة 1400 ه ق، تم احتلال المسجد الحرام من قبل مجموعة یقودها جهیمان العتیبی، کانوا أعضاء فی الجماعة السلفیة التی تسمی بالمحتسبة. احتلت هذه الجماعة المسجد الحرام لمدة أسبوعین، و أعلنوا ولائهم و بیعتهم لرجل یدعی محمد بن عبد الله القحطانی ادّعی أنه المهدی الموعود، و قد عرفوا مسبقاً ردود فعل الحکومة السعودیة تجاه هذه الحادثة، کانوا علی أهبة الاستعداد لأی مواجهة مسلحة و أی حراک ضدهم، لذلک، رافق هذا الحدث القتل و سفک الدماء، و قد رکعت الحکومة السعودیة لهذه الثورة، و أخیراً، فإن حکام المملکة العربیة السعودیة و لمنع استمرار هذه الفضیحة،لجئوا إلی أحضان الغرب، فی الظاهر تم إخماد هذا الحریق، و لکن سرعان ما تفجّرت أبعاد هذه الحادثة و جذورها العمیقة و شدة تأثیرها و نفوذها فی المجتمع. و قد تسبب الحادث المذکور فی إیجاد تغییر کبیر فی سیاسة و حکومة آل سعود،هذا من جهة.و من جهة أخری، کانت هذه الخطوة تمثل بالنسبة إلی التیارات السلفیة شحذاً للهمم، معتبرین القائمین بهده الثورة رموزاً للاقتداء و التأسی و الامتثال و أبطالاً للحرکة الدینیة.علی الرغم من أن الحرکات الجهادیة الحدیثة تتأثر بهذا الإجراء، و لکن ثورة جهیمان فی بعض جوانبها، بما فی ذلک البیعة للمهدی فی بیت الله الحرام، تعدّ ظاهرة فریدة من نوعها.عرض الباحث فی هذا المقال تحلیلاً للأسس و المبادئ الأیدیولوجیة العقائدیة و السیاسیة، فضلاً عن التطورات الاجتماعیة والثقافیة التی شهدتها المملکة العربیة السعودیة، و التی أدت بهذه الجماعة السلفیة المسماة بالمحتسبة أخیراً إلی البیعة للمهدی.