مجله انسان شناسی (نامه انسان شناسی)
سال:1393 | دوره:12 | شماره:21 |تعداد مقالات:7

در ایران محدودیت منابع آب موجب شده است تا بهره برداری از آن در طول تاریخ به صورت نظام مند و در چارچوب ضوابط و معیارهای حساب شده انجام گیرد. به سخنی دیگر، نظام بهره برداری از آب در ایران یک امر تاریخی، اجتماعی و فرهنگی است. وجود واحدهای کار زراعی سنتی (بنه) نیز از این واقعیت سرچشمه می گیرد که آب، جز در یک یا دو ناحیه، کمیاب ترین منبع کشاورزی در ایران است. با این وصف، تاریخ تشکیل و شکل گیری نظام های حقوقی و اجتماعی در آبیاری بس دراز و دارای قواعد و ضوابط خاصی است. در ایران سه منبع مهم آبیاری در طول تاریخ وجود داشته که به ترتیب اهمیت عبارتند از: قنات، رود و چشمه. در هر کدام از این منابع مهم آبیاری، نظام های پیچیده و متکاملی در طول تاریخ برای بهره برداری از آب آن ها برای کشاورزی صورت گرفته است. این نظام بهره برداری شامل مدیریت تامین آب، مدیریت توزیع و انتقال آب و در نهایت مدیریت مصرف و استفاده از آب بوده است. در این نظام، مدیریت تامین آب بر عهده مالک و مالکان بوده و خدمات مربوط نیز به شکل گروهی انجام می شده است؛ مدیریت توزیع و انتقال آب نیز به صورت گروهی و تحت نظارت صاحب منصبانی قرار داشته است؛ مدیریت مصرف و استفاده از آب نیز بسته به نظر بهره برداران، جمعی یا انفرادی بوده است. یافته ها نشان می دهند که نظام های پیچیده و تکامل یافته ای در زمینه آبیاری و چگونگی استفاده از آن در طول تاریخ در ایران شکل گرفته که در نهایت در دوره جدید، با توجه به تغییراتی که در جامعه روستایی ایران بعد از اصلاحات ارضی و انقلاب اسلامی اتفاق افتاده است، سیستم های سنتی تولید کشاورزی همانند بنه به هم خورده و مدیریت مالکان ملغی و نظام های آبیاری نیز دچار تغییراتی شد. این تغییر شامل بوجود آمدن «گروه های هم آب» در بین زارعان و روستاییان می شد که نظام ها و قواعد قبلی تقسیم آب در ده را در قالبی جدید سازماندهی کرده و برای استفاده بهینه از آب، و آبیاری بهتر زمین های کشاورزی، دست به تعاون و همکاری میان خود زدند.

پژوهش درباره خوراک های ایرانی بیشتر از منظر علم تغذیه و رژیم های غذایی و درمانی مد نظر بوده است؛ شاخه هایی از دانش پزشکی که در متون پزشکی کهن ایرانی با عناوینی چون «علم الاغذیه» و «علاج بالاغذیه» شناخته می شده است. اما انبوه خوراکی های پخته و خام ایرانی کمتر از منظر فرهنگ، زبان شناسی، انسان شناسی و تاریخ اجتماعی مورد مطالعه قرار گرفته اند. این گفتار می کوشد تا یکی از غذاهای قدیمی و به تعبیری اصیل ایرانی، یعنی «آبگوشت» را به یاری میراث مکتوب و شفاهی، در بستر فرهنگ و زبان، در گذشته و حال مطالعه کند. آبگوشت دست کم در ششصد سال گذشته حضوری پررنگ در متون مرتبط با آشپزی ایرانی دارد و با نزدیک شدن به دوران معاصر تغییرات و تحولات خاصی در قالب و محتوا تجربه کرده است. ورود تره بار و محصولات غذایی غیرایرانی به ایران (مثل سیب زمینی و گوجه فرنگی)، ترجمه متون آشپزی فرنگی به فارسی، توسعه صنایع، مهاجرت های داخلی (روستا به شهر)، کلان شدن پایتخت و مراکز استانی و افزایش جمعیت بازاری و کارگری در شهرها از عوامل تحول این غذا بوده است. عواملی که سبب شده اند آبگوشت فرایند تبدیل شدن به غذایی سریع (فست فود) را به شکلی طبیعی و تدریجی طی کند و گونه ای از آن بدل به غذایی ملی شود و در عین حال در فهرست غذاهای قدیمی ایرانی باقی بماند و گونه های متنوع و محلی آن نیز حفظ شود و از میان نرود.

نیاز بشر به داد و ستد و تعیین وزن کالا، ترازو را از دیرباز یکی از ضروری ترین وسایل معاملات قرار داده است. اگر اولین دانش بشر را شمردن اعداد و دومین آن را دانش اندازه گیری بدانیم، سومین علمی که بشر بدان دست یافت، علم توزین بود. با گذشت زمان و ایجاد نیازهای جدید و لزوم توزین اجسام حجم دار کشاورزی یا دامی، ترازویی نیاز بود که به راحتی قابل حمل باشد و بتواند اجناس سنگین را وزن نماید. قپان ترازویی بود که توانست قرن ها به این نیاز پاسخ گوید. قپان یا ترازوی بی کفه متشکل از میله ای است مندرج که سه قلاب بر روی آن تعبیه شده و سنگی که بر روی میله حرکت می کند. قلاب اول جهت آویزان کردن متاع است و دو قلاب دیگر «سر سبک» و «سر سنگین» نام دارد. علائم حک شده بر روی میله بر حسب من تبریز (3 کیلو) و من شاهی (6 کیلو) تقسیم بندی شده، و هر درجه نشان دهنده وزنی با زیرمجموعه های آن وزن خاص است که به واحدهای (من، نیم من، صد درم و پنجا) تقسیم می شود. این واحدهای قاجاری در حکومت پهلوی اول به کیلوگرم تغییر می کند و اعداد فارسی وزن بر روی میله قپان درج می شود. برای وزن کردن متاعی با قپان، قلاب قپان را به سه پایه چوبی آویزان کرده و سنگ قپان از طریق قلابی فولادی با قطر کم بر روی میله حرکت می کند و وزن بار را نشان می دهد. هر گاه میله قپان در سطح افق و فک های دروازه قپان به صورت عمود روبروی یکدیگر قرار گیرند، عمل توزین انجام گرفته و به اصطلاح قپان خوانده است. این پژوهش با مراجعه به منابع کتابخانه ای و به صورت میدانی و مصاحبه شفاهی با خبرگان محلی و کسانی که به نحوی در گذشته با قپان عمل توزین انجام داده اند و با استفاده از قپان های قاجاری موجود در موزه مردم شناسی شهرستان برخوار و قپان های دوران پهلوی موجود در اصفهان انجام گرفته و به توصیف قپان و اجزای تشکیل دهنده اش، روش کار و انواع آن می پردازد.

«بافت» یک مفهوم مهم کلیدی، نظری و متاخر، وام ستانده شده از سپهر رشته ها و دانش های دیگر در باستان شناسی است. موارد استفاده آن در پژوهش های باستان شناختی هم در میدان عمل، هم در مقام نظر به تدریج و با گذشت زمان بیشتر شده و توسعه معنایی یافته است. طی دهه های اخیر باستان شناسان، از این مفهوم کلیدی استقراض شده، هم به مثابه یک رویکرد، هم به معنای یک سرمشق پژوهشی یا پارادیم در مقام نظر، هم یک اصل یا قاعده یا پیش فرض پایه در میدان عمل در نحوه مواجهه، مشاهده و توصیف بیرونی و درونی (تحلیل، تبیین، تفسیر، تقریر و تاویل) یافته های مورد مطالعه خود سعی کرده اند هرچه بیشتر استفاده برده و ظرفیت های مفهومی آن را به خدمت بگیرند. آن ها ترکیبات و مشتقات متعددی نیز از آن برساخته و اخذ و استخراج کرده و جامه ی معنای باستان شناختی بر قامت آن پوشانده اند. اینک باستان شناسان بیش از پیش به این واقعیت پی برده و آن را به عنوان یک اصل پذیرفته اند که مشاهده و مطالعه منفرد و منزوی یافته ها و بقایا و ماده های فرهنگی صامت، متفرق و بی نام و تغییر صورت و سیرت داده گذشته را می باید برای همیشه به کناری نهاد و آن را منسوخ شده اعلام کرد و منابع، ماده ها، بقایا و شواهد باستان شناختی را می بایست در درون بافت هایشان نهاد و نخست حلقه های مفقود بیرونی و درونی آن ها را ردیابی و رصد کرد و بافت و سپس دست به بازسازی، تبیین، تفسیر، تقریر و ارجاع تاویل شان زد. این یک گام بلند و مهمی است که در باستان شناسی برگرفته می شود.

آب یکی از حیاتی ترین منابع برای بقای تمدن است. از میان عوامل تولید زراعی موثر در حیات روستاییان ایران، آب از همه مهم تر و تعیین کننده تر است؛ و بارزترین دلیل آن هم موقعیت جغرافیایی و طبیعی این سرزمین است. اهمیت آب در تمام نواحی ایران به یک اندازه نیست، بلکه در نواحی شرقی، جنوبی و مرکزی این سرزمین که دچار کم آبی هستند نقش آن مهم تر است، به طوری که کمبود آب در این مناطق مانع اصلی توسعه کشاورزی محسوب می شود. با توجه به اهمیت و نقش آب در زندگانی روستاییان ایران بوده است که از همان ادوار پیش از تاریخ شبکه های دقیق و ظریفی از آبیاری و کاریز در این سرزمین به وجود آمده و توسعه یافته است. در این مقاله با استفاده از روش میدانی و تکنیک های خاص آن به مطالعه یکی از شیوه های نظام آبیاری سنتی «تاق ئاو» (طاقاب) در استان ایلام (مطالعه موردی شهرستان ایوان) پرداخته شده است. بر اساس نتایج بدست آمده و مطالعات انجام گرفته در این خصوص، در جامعه مورد مطالعه با توجه به اینکه، گستره بزرگی از اراضی این دیار، به صورت مرتعی و دیم بوده و نیز وجود روخانه دایمی گنگیر و منابع آبی بیشتر و دسترس پذیرتر، و نیز فراهم بودن امکان کشت دیم و غلبه معیشت دامداری بر سایر اشکال زیست انسانی، از اهمیت نظام های آبیاری در این ناحیه از کشور کاسته است. بنابراین چارچوب عمومی فنون و شیوه های تامین و توزیع آب، در این منطقه، منحصر به بهره برداری از منابع سطحی شده و مدارهای گردش آب در ارتباط با الگوی عمومی کشت ساماندهی شده است.

مدرنیزاسیون با ایجاد تحولات اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی در جوامع باعث ایجاد فضاهای جدیدی گشته و بر دامنه فردی شدن افزوده است و زندگی را بیش از پیش به امری انتخابی، توام با برنامه ریزی های شخصی بدل کرده است. این تغییرات صرفا دامن گیر مراکز شهری نبوده و جوامع روستایی کشور را نیز متاثر کرده است. به طوری که تحت تاثیر این تحولات تا حدود زیادی روابط خویشاوندی در جوامع روستایی از کنترل عرف اجتماعی خارج شده و به امری اختیاری بدل شده است. این در حالی است که در اسلام صله رحم و حفظ روابط خویشاوندی بسیار سفارش شده و قطع رحم مذموم شناخته شده است. در این مقاله برای بررسی روند تحولات روابط خویشاوندی در خانواده روستایی و عوامل تاثیرگذار بر آن، روستای حصارخروان استان قزوین انتخاب شد تا در دو خانواده و در طول 3 نسل این روابط مورد پیگیری قرار گیرد. برای انجام این مهم، از روش تاریخ زندگی استفاده شد تا با رویکردی درون گرایانه به بررسی روابط خویشاوندی پرداخته شود. نتایج، حاکی از آن است که در نیم قرن گذشته عوامل گوناگونی و البته مهم تر از همه عامل سیاسی که با تحولات اقتصادی و اجتماعی همراه شده، در ایجاد این تحولات موثر بوده است. یعنی عوامل تاریخی در کشور و عوامل ویژه ای که در روستای موردنظر پدید آمده، باعث شده در روابط خویشاوندی خانواده های روستای حصارخروان کاهش چشمگیری ایجاد شود و تبعاتی نظیر گسترش فردگرایی، اهمیت یافتن پول و تجملات، اهمیت یافتن تصمیمات و انتخابات شخصی، کاهش همیاری ها، گسترش تمایلات به ایجاد ارتباط با افراد در مراکز شهری، عدم توجه به دانش بومی پدران و کاهش اقتدار پدران و کم توجهی به سالمندان در محیط خانوادگی و... را به همراه بیاورد.