اندیشه دینی
سال:1385 | دوره:8 | شماره:21 |تعداد مقالات:14

شیخ شهاب الدین سهروردی فیلسوف و عارفی با حکمتی آمیخته از معرفت نظری و طریقت و سلوک عملی است. در حکمت او مقام نظر و عمل آن چنان آمیخته اند که نارفته راه و گام ننهاده در سلوک را نمی توان حکیم نامید. در آثار او عناصر اصلی سلوک و منازل و احوال سالک از مرتبه بیداری تا فنا و اتصال به عالم نور ترسیم شده است.نفس آدمی نوری محبوس در خاکدان هستی است و باید به وطن حقیقی خویش بازگشت کند. در این مسیر سالک باید تعلقات ظلمانی را به کناری نهد و با اراده ای پولادین و توکل به حضرت نورالانوار و در پرتو تعلیمات پیرو مرشد متحمل ریاضات و مجاهدات علمی و عملی شود تا روحش صیقل خورده لذت وصل را با ذوق دریابد و به کوه قاف برسد.سهروردی نکات سلوکی خود را به صورت تمثیل، نماد، کنایه و استعاره هایی ارایه می دهد. او در قالب گفتگوهایی که گاه خود شیخ است و گاه سالک، دستورالعمل هایی را با زبان رمز در اختیار سالکان و پیروان طریقتش قرار می دهد. طریقت او چندان شناخته شده نیست و همین امر توصیفی نظام مند را از شیوه سلوکی او با مشکل مواجه می کند. ولی با مراجعه به آثار او می توان تا حدودی شیوه او را در طریقت و عناصر اساسی تشکیل دهنده سلوک عرفانی اش به دست آورد.

جلال الدین محمد اکبر فرزند همایون از بزرگترین پادشاهان مسلمان مغول است که حدود 50 سال (1556-1542) بر هندوستان حکم فرمایی کرد. دوره حکومت اکبر از جمله پرشکوهترین و برجسته ترین دوره های تاریخ هند به شمار آمده، دستاوردهای بسیار مهمی در همه زمینه های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی، از جمله وحدت پیروان ادیان مختلف این سرزمین به خصوص مسلمانان و هندوها را در برداشته است. دستیابی به چنین وحدت و انسجامی در قلمرویی گسترده با تعدد ادیان، زبان ها و نژادها، ایده آلی دست نیافتنی تلقی می شد. اما به مدد شخصیت استثنایی و درایت فوق العاده اکبر در امر حکومت و برقراری سیاست دینی خاص مبتنی بر اندیشه صوفیانه صلح کل این آرمن رویایی جامه عمل پوشیده.در این مقاله که از دو بخش اصلی تشکیل شده است ابتدا به طرح عوامل تاثیرگذار داخلی و خارجی در شکل گیری شخصیت و سیاست دینی اکبر پرداخته شده، سپس نوآوری های دینی و اقدامات همه جانبه او در راستای تحقق این اندیشه مورد بررسی قرار گرفته است.

با آن که قرن ها از داروی سقراط درباره عقل و اخلاق می گذرد، اما هنوز پرسش از «عقلانیت اخلاق» از مهم ترین مسایلی است که ذهن فیلسوفان را به خود مشغول داشته است. قضاوت درباره عقلانی بودن یا نبودن گزینش و توجیه باورها، و تبیین و توجیه رفتارهای اخلاقی از جمله موضوعاتی است که ذیل این عنوان قرار می گیرند.عقل گرایان حداکثری، حداقلی و اعتدالی، بر پایه رویکردهای متفاوت خود نسبت به عقل، در این رابطه مواضع مختلفی گرفته اند. حداقلی ها به دلیل گرایش بیشتر به نقش عواطف، درباره نقش معرفتی و انگیزشی عقل، متفاوت با دو گروه دیگر سخن گفته اند. و عقل گرایان حداکثری و اعتدالی، با وجود شباهت های فراوان، درباره نقش جنبه های شناختاری و غیر شناختاری در انگیزش اخلاقی، متفاوت می اندیشند.در این نوشتار، گذشته از تبیین تفاوت سه رویکرد مطرح، توجیه رفتارها و انگیزش اخلاقی نیز مورد بررسی قرار گرفته است. درون گرایی و برون گرایی از جمله دیدگاه هایی هستند که در این باره مورد نظر بوده اند. در نهایت، بر نقش فضلیت، به عنوان راهی برای پذیرش و توجیه عقلانیت تاکید شده است.

یکی از مسایل فلسفی - کلامی مربوط به اوصاف و افعال الهی این است که آیا نظام حاکم بر این جهان بهترین نظام ممکن است؟ و آیا لازمه چنین نظامی این است که هیچ شری در آن نباشد؟ و اصولا خلق چنین نظام ضرورت دارد یا خیر؟ از نظر لایب نیتس و ابن سینا حکیم، عالم، قادر و خیرخواه مطلق بودن خداوند مقتضی آن است که نظامی آفریده شود که در آن بالاترین و بیشترین کمالات تحقق یابد.هر دو فیلسوف معتقدند که شر امری است متحقق، اما نه از سنخ وجود بلکه از سنخ عدم و این که لازمه تحقق خیر کثیر تن دادن به شر قلیل می باشد. اما آن چه این دو فیلسوف را از هم جدا می کند این است که خلق نظام احسن از نظر ابن سینا بر اساس یک ضرورت فلسفی صورت گرفته است در حالی که لایب نیتس انتخاب نظام احسن را از میان همه نظام های ممکن دیگر امری ممکن تلقی می کند و اگر ضرورتی هم در این جا احساس می شود فقط یک ضرورت اخلاقی است.

کانت مبدع قضیه تالیفی پیشینی است و این مساله در فلسفه وی از جایگاهی ویژه و اساسی برخوردار است.در این مقاله ابتدا تقسیم قضایا به تحلیلی و تالیفی، پیشینی و پسینی مورد بررسی قرار می گیرد. منظور از این بررسی فهم دیدگاه خاص کانت نسبت به این مساله است. سپس تحقیقی در خصوص مفهوم پیشینی از دیدگاه کانت صورت می گیرد. حاصل این تحقیق این است که قضیه تالیفی پیشینی مرادف با کلیت، ضرورت و ماخوذ نبودن از تجربه است. پس از آن روشی که کانت برای حصول معرفت یا قضیه تالیفی پیشینی اتخاد کرده (روند تشکیل معرفت از دیدگاه کانت)، مورد بررسی قرار می گیرد. و در آخر به سوالی که در عنوان مقاله مطرح شده پاسخ داده می شود. چکیده پاسخ این است: روندی را که کانت برای تشکیل معرفت ارایه می نماید، از صدور قضایای تالیفی پیشینی ناتوان است، چرا که محصول این روند، جزیی غیر قابل انفکاک دارد که ماخوذ از تجزیه است.

این پژوهش درصدد یافتن پاسخ هایی برای این سوالات است که اندیشه دینی در طریقت صوفیانه اردبیل قبل از تشکیل دولت صفوی چگونه بوده است؟ رویکرد شیوخ صفوی به اندیشه غالیانه تحت تاثیر چه عواملی صورت گرفته است؟ چرا جنبش های قرون هشتم و نهم هجری دارای ماهیتی غالیانه هستند؟ عناصر مشترک فرقه های غالیانه در این دوران چیست؟در بررسی رویکرد دینی در طریقت صفوی، از سقوط دستگاه خلافت و پیدایش خلاء دینی و سیاسی به دنبال تهاجم مغول در قرن هفتم هجری سخن به میان آمده است. اثرات تهاجم مغول در قوت یافتن پایگاه های معنوی و رشد تصوف، در فاصله قرن هفتم هجری تا تشکیل دولت صفوی در قرن دهم هجری، مهم خواهد بود. طریقت های صوفیانه تحت تاثیر شرایط زمانی دچار چرخش های فکری درونی شدند و با رویکرد به اندیشه های غالیانه متوجه حصول به قدرت سیاسی گردیدند. این امر نقطه مشترک جنبش های صوفیانه در قرون هشتم و نهم هجری است. نکته این است که صفویان برجسته ترین عامل جنبش های صوفیانه و غالیانه این دوران بودند که موفق به تشکیل دولتی فراگیر شدند.

نگاهی اجمالی به مطالعات صورت گرفته بر روی مثال های قرآنی نشانگر آن است که محققین تا سده های پیشین غالبا از منظر ادبی و از جنبه های بلاغی به این موضوع نگریسته اند، و بررسی ابعاد و جنبه های تربیتی تمثیلات قرآن، و نقش موثر آن در پرورش نفوس و هدایت انسان ها در آثار پیشینیان یا مغفول مانده و یا مورد مداقه جدی قرار نگرفته است.در این مقاله تلاش گردیده تا از منظر تربیتی به این موضوع نگریسته شود و آثار تربیتی مترتب بر تمثیلات قرآن به طور اجمال مورد بررسی قرار گیرد.