قبسات
سال:1385 | دوره:- | شماره:مسلسل 41 |تعداد مقالات:13

این مقال بر آن است تا افق روشنی از براهین اثبات وجود خدا به دست دهد. در باب وجود خدا از دیرباز تا کنون دیدگاه های متفاوتی وجود داشته است. برخی وجود خدا را بدیهی و بی نیاز از استدلال می دانند، زیرا چیزی روشن تر از خدا وجود ندارد تا از طریق آن به خدا پی ببرند. برخی دیگر بر وجود خدا استدلال اقامه کرده اند که آن ها خود بر دو دسته اند: أ. وجود خدا را می توان به صورت پیش بینی اثبات نمود، یعنی در این را ه ها مخلوقات واسطه اثبات وجود خدا نیستند. این براهین عبارتند از: برهان صدیقین، 2. برهان وجودی، 3. برهان فطرت، 4. برهان تجربه دینی، 5. برهان اخلاقی، 6. برهان معقولیت.ب. وجود خدا را می توان به صورت انی اثبات نمود، یعنی در این راه ها مخلوقات واسطه اثبات وجود خدا هستند. این براهین عبارتند از: 1. برهان علی، 2. برهان امکان و وجوب، 3.  برهان نظم، 4. برهان حرکت، 5. برهان درجات کمال، 6. برهان معجزه، 7. برهان فسخ عزایمدر این مقال سعی شده است که به همه براهین به صورت اجمال اشاره شود.

فیلسوفان مسلمان در الاهیات بالمعنی الاخص انواع گوناگونی از برهان برای وجود خدای متعالی ذکر کرده، و در وصف خدا به اشاره گفته اند که وجود خدا برهان پذیر نیست. افزون بر این در منطق، برهان، به لمی و انی تقسیم شده است و برهان لمی در وجود خدا راه ندارد و برهان انی مطلق مانند دلیل یقین آور نیست. در این پژوهش معلوم خواهد شد که برهان های انی مطلق و دلیل در وضعیت خاصی یقین آور است و برای وجود خدا هرچند برهان لمی ممکن نیست، برهان انی مطلق یقین آور ممکن است و مقصود فیلسوفان نفی برهان لمی بر وجود خدای متعالی بود.

بحث اثبات وجود خداوند از مباحث مهم دین پژوهی است که از ظهور دین تا امروز مطرح بوده و خواهد بود. این مقاله اثبات وجود خدا را از موضع قرآن کریم پی می گیرد و در آن سه دیدگاه (1. عدم استدلال؛ 2. استدلال مستقل و صریح؛ 3. استدلال تلویحی و غیرمستقیم) را بررسی کرده، دیدگاه دوم و سوم را ترجیح می دهد به این معنا که بعضی آیات به صورت مستقل و صریح (نه به شکل منطقی) و برخی دیگر به صورت تلویحی مساله خداشناسی را مطرح و به اثبات آن پرداخته است. بخش دیگر مقاله با طرح ده برهان عقلی خداشناسی (برهان امکان، صدیقین، حدوث، حرکت، فطرت، نفس، نظم، هدایت، دفع خطر محتمل، وقوع حوادث خاص) آیاتی را که به صورت مستقل یا تلویحی بر این براهین دلالت می کند تحلیل و تقریر می کند.

متفکران ادیان گوناگون درباره اثبات پذیری وجود خدا، دیدگاه های مختلفی دارند؛ دسته ای، افزون بر امکان اثبات پذیری حق تعالی، براهین گوناگونی برای مدلل ساختن مدعای خود اقامه کرده اند. برهان مبتنی بر خوارق عادت، یکی از براهینی است که غربیان برای اثبات خدا به کار برده اند. البته ملا محمد مهدی نراقی نیز در انیس الموحدین به این برهان تمسک می کند. این مقاله، ضمن بیان دو تقریر مرحوم نراقی، تقریر جان هاسپرز، جان هیک و استاد جوادی آملی، در ادامه به پاره ای از اشکالات منتقدان و پاسخ آن ها نیز پرداخته است.

در بیان برهان های جهان شناختی برای اثبات وجود خداوند، از اصطلاحات امکان و وجوب استفاده شده است؛ به گونه ای که برخی گمان کرده اند این دو برهان، یک برهان و در دو تقریر است. در این مقاله، ضمن ارایه تحلیلی از برهان جهان شناختی در تحول تاریخی اش، سه جریان عمده برای آن نشان داده شده است: بیان برهان در اندیشه یونانی، تقریر توماسی و سرانجام تقریر لایب نیتسی آن؛ سپس با بیان ویژگی های این قالب های برهان جهان شناختی، و پس از نشان دادن عناصر محوری برهان امکان و وجوب در فلسفه اسلامی، تفاوت های این دو برهان به ویژه از جهت عناصر فلسفی موجود در آن ها بیان شده است. همچنین نقدهای عمده ای که به برهان جهان شناختی شده، بررسی؛ سپس نسبت آن نقدها با برهان امکان و وجوب، سنجیده شده است.

مهم ترین دیدگاه پلنتینگا این است که اعتقاد به خداوند در عین این که اعتقادی است کاملا معقول و منطقی ولی به هیچگونه استدلال عقلی نیاز ندارد. یعنی از اعتقادات واقعا پایه است؛ برخلاف دلیل گرایان ـ الاهیات عقلی ـ که می کوشند بر وجود خداوند برهان اقامه کند و بر این باورند که هیچ دینی مقبول نیست مگر آن که معقول باشد و هیچ دینی معقول نیست مگر آن که توسط قراین و دلایل تایید شود. آنان اعتقاد دارند که به جز اولیات و وجدانیت که اعتقاد واقعا پایه هستند، دیگر اعتقادات آنگاه ارزش عقلانی دارند که به اعتقادات یاد شده بازگردند.پلنتینگا معیار و مبنای یاد شده را ناتمام دانسته و نقض هایی را بر آن وارد کرده است. سپس معیار دیگری را در تشخیص اعتقادات پایه پیشنهاد می کند و آن اینکه: هر اعتقادی که در قبول آن به دلیل نیاز نباشد، اعتقاد پایه است.پلنتینگا بر اساس روش یاد شده، اعتقاد به خدا را برای فرد دیندار اعتقاد پایه می داند. زیرا اگر فرد دیندار اعتقاد پایه می داند. زیرا اگر فرد دیندار دریابد که اعتقاد او از سنخ اعتقاداتی است که پذیرش آن ها منوط به استنتاج آن ها از سایر اعتقادات نیست، اعتقاد وی، اعتقاد واقعا پایه خواهد بود. در ادامه نقدهای مطرح بر این نظریه، طرح و بررسی شده است.

نوشتاری که پیش رو دارید به بررسی یکی از براهین پرسابقه اثبات وجود خداوند در تاریخ فلسفه غرب می پردازد که با عنوان «برهان وجودی» معروف بوده و از زمان کانت به این نام موسوم شده است.در این نوشتار به سابقه تاریخی این برهان در فلسفه مسیحی پرداخته شده و وجود و تقریرهای گوناگون برهان اشاره شده و به تفصیل به بیان دو تقریر آنسلم از برهان توجه شده است. آنسلم در تقریر اول از تصور خدا به عنوان بزرگ ترین موجود ممکن قابل تصور به اثبات وجود خدا می پردازد و در تقریر دوم به وجوب وجود آن  تاکید می کند. ما در این مقاله به نقطه نظرات فلسفه درباره وجود یک یا دو نوع تقریر از برهان وجودی توجه کرده و دو تقریر را پذیرفته ایم.در طول پیدایش و تکوین، این برهان مورد انتقاد فراوانی واقع شده است که از زمان خود آنسلم با گونیلو شروع و با توماس آکوئینی و کانت ادامه یافته و هنوز مورد بحث افرادی نظیر جان هیگ و دیگران نیز قرار گرفته است. جوهر این نقدها این است که از صرف تصور چیزی، نمی توان به وجود عینی آن راه یافت. ما نتیجه گیری کرده ایم که شارحان و پذیرندگان، هرچقدر تلاش کرده اند نتوانسته اند مشکلات برهان را برطرف نمایند و آن چیزی جز، خلط میان مفهوم، مصداق و انتظار آثار وجود خارجی از وجود ذهنی و نیز خلط مرز منطق مابعدالطبیعه است.

مقاله حاضر به تبیین برهان وجودشناختی کورت گودل، ریاضی دان و فیلسوف برجسته اهل چک می پردازد. در این نوشتار به ویژه به روایت هارت شورن از برهان آنسلم توجه داشته ایم. گودل، اندیشه آنسلم مبنی بر اختصاصی بودن ویژگی عظمت یا کمال برین به خدای متعالی را با وارد کردن مفهوم ویژگی مثبت در قالب عملگر تحصل، عمق و بسط می بخشد. گودل همچنین از مفاهیمی نظیر فرد شبه خدا، جوهر فرد و ویژگی وجود ضرور (واجب) برای پیشبرد برهان خود بهره می جوید. این نوشتار همچنین، مشتمل بر پاره ای از ملاحظات فلسفی در خصوص تفاسیر معناشناختی لایب نیتسی و فلوطینی از برهان گودل است.

در مورد دیدن خدا به دو روش می توان بحث کرد: 1. دیدن بی واسطه خدا و 2. دیدن خدا در چیزی دیگر. در کتاب های مربوط به علم کلام، درباره نوع اول دیدن بحث، و امکان دیدن خدا نفی می شود. این نوع دیدن در کتاب قرآن نیز نفی شده است. دیدن خدا در چیزی دیگر یا به تعبیر دقیق تر «تشخیص دادن خدا در چیزی دیگر» حکایتی جدا دارد و اتفاقا در متون دینی تشویق شده است. بحث تشخیص خدا در چیزها، به این جهان یا آن جهان اختصاصی ندارد. مقاله حاضر نوشته شده است تا این مدعای دینداران را بررسی و تحلیل کند: «خدا خودش را در جهان بازمی نماید». درباره خدا این اتفاق چگونه رخ می دهد؟ ما در آنچه در پی می آید، درباره پاسخ های محتمل این سوال بحث خواهیم کرد و بیشتر، تحلیل مساله وجهه همت مان خواهد بود.

منطق جدید با پیشرفت ها و توسعه های گسترده ای که داشته است می تواند ابزاری قوی جهت تبیین براهین فلسفی و الاهیاتی به شمار رود. اصل موضوعی بودن سیستم های منطقی جدید کمک بزرگی در کشف سازگاری یا ناسازگاری های استدلال های فلسفی و الاهیاتی است. افزون بر این، اهمیت اصل موضوعی کردن نظام های فلسفی و الاهیاتی بر اهل نظر پوشیده نیست و استفاده از نظام های پیشرفته منطقی جدید برای این هدف مهم نیز می تواند سودمند باشد.در این جستار برآنیم که با ذکر نمونه هایی، نحوه کاربرد و اهمیت نظام های منطقی جدید و روش اصل موضوعی را در حل پاره ای از مهم ترین مسایل الاهیاتی نشان دهیم.یکی از مسایل مهم و زیر بنایی الاهیات مساله اثبات وجود باری است. یافتن براهین مستحکم اثبات وجود خدا مبتنی بر نظام های منطقی جدید دیری نیست که برخی از بزرگ ترین منطق دانان جدید را به خود مشغول داشته است؛ بنابراین، برای آشنایی با نمونه های گوناگون این تلاش ها مهم ترین آن ها در این تحقیق ذکر شده و با توجه به وسعت یک مقاله یکی از این براهین که بر منطق موجهات جدید مبتنی است مورد بررسی تحلیلی قرار گرفته.

برهان صدیقین، یعنی برهانی که برای اثبات واجب کمترین مقدمات را لازم داشته باشد همیشه خواست و غایت حکمای اسلامی بوده و هر یک کوشیده اند تا از مقدمات براهین اثبات واجب بکاهند. در این میان علامه طباطبایی از طریق ضروری و ازلی دانستن واقعیتی که مودای اصل واقعیت است برهانی را عرضه داشت که چنان بی نیاز از مقدمات است که بداهت و اولی بودن وجود واجب از آن نتیجه شده است. نویسنده در این مقاله با کنکاش در ریشه های معرفتی اصل واقعیت و بیان تقریرهای مختلف آن بر آن است که اصل واقعیت تنها ضرورتی معرفت شناسانه بوده و نمیتواند به اثبات ضرورت ازلی واقعیت انجامد.

برهان پذیری گزاره «خدا وجود دارد» از مسایل مهم در تاریخ الاهیات و کلام فلسفی در سده های اخیر است. نظریه برهان ناپذیری گزاره های ضرور ازلی با رهیافتی منطقی نشان می دهد که در نظام منطقی ارسطویی به دلیل ساختارشناسی خاص از گزاره های ضرور ازلی ونیز ساختارشناسی آن ها از گزاره های برهان پذیر، این مساله پاسخ منفی دارد. عده ای در نقد این نظریه گفته اند: محمول چنین قضایایی نه عرض ذاتی، بلکه عین ذات است. این نقد بر مواضعی از تبکیت مغالطی استوار است.

فیلسوفان جهت اثبات وجود خداوند به اقامه براهین عقلی و فلسفی پرداخته اند که این مشرب مورد نقد مخالفان آنان مانند اشاعره، عارفان و تجربه گرایان قرار گرفته است. مقاله ای به نام «برهان پذیری گزاره های ازلی» به قلم فاضلان محترم سید علی علم الهدی و احد فرامرز قراملکی در شماره دوم - پاییز و زمستان 1382 - مجله وزین حکمت، درج شده بود که به نقد برهان پذیری وجود خدا با استناد به «امتناع برهان به دلیل ماهیت نداشتن خدا» و «امتناع برهان لمی» پرداخته بود. نگارنده در شماره 35 مجله وزین قبسات درمقاله ای از نظریه برهان پذیری وجود خدا دفاع کرده و ضمن آن، ادله مقاله نامه حکمت را نقد کرده بود. دوست دیرین و فاضلم جناب آقای دکتر احد فرامرز قراملکی -یکی از نویسندگان مقاله پیش گفته - به نقد نگارنده پاسخ داده که در همین شماره قبسات تحت عنوان «مواضع تبکیت» مندرج است. نگارنده با مطالعه کپی دستنویس آن مقاله ضمن استقبال گرم از این پاسخ، از باب تضارب آرا و اهتمام به آن، به تحلیل پاسخ های ایشان می پردازد.