مجله علوم انسانی
سال:1386 | دوره:14 | شماره:4 |تعداد مقالات:8

تاریخ نگاری در دوره حکومت سلجوقیان در دوره های زمانی متفاوت و حکومتهای پراکنده و متعدد این سلسله به شیوه نوینی رقم خورد. شیوه حکومتی و نگاه برگرفته از فرهنگ قومی این سلسله در کنار افول قدرت خلفای عباسی، پذیرش فرهنگ ملت مغلوب، احیای زبان فارسی، پراکندگی سلسله سلجوقی در نقاط مختلف و مواردی دیگر ویژگیهایی برای کتاب های نوشته شده در این دوران مانند رونق فارسی نویسی، اهتمام به تواریخ محلی، غلبه کتب ادبی و جز آن به وجود آورد که در این مقاله به بررسی این موارد پرداخته شده است.

انتقال مرکز خلافت از مدینه به کوفه، از رویدادهای مهم و سرنوشت ساز در تاریخ اسلام و تشیع است. با این انتقال که بنا به دلایل جغرافیایی، سوق الجیشی، سیاسی، اقتصادی، نظامی و اجتماعی صورت گرفت مرکز ثقل سیاسی جهان اسلام برای همیشه از حجاز به مرکزیت مدینه به خارج آن در کوفه و بعد دمشق، بغداد و ... منتقل شد. علاوه بر این، کوفه پایگاه استقرار تشیع و گسترش آن در جهان اسلام، خصوصا در ایران گردید. در این مقاله علل و پیامدهای این انتقال مورد بررسی قرار می گیرد.

رویکرد رفتار عباسیان و اهل فرق با شیعه در طول قرن سوم هجری دارای فراز و فرود مبتنی بر مصلحت و منفعت متکی بر شرایط حوادث تاریخی است، اما سوگیری شیعیان نه متکی بر ابزارهای سیاسی ترفیع دهنده بلکه ملهم از مکتب امامت می باشد. در اواسط قرن سوم، شاهد مقابله با تجدید حیات اجتماعی- اقتصادی شیعیان و ضابطه خیر نمودن ساختار حکومت عباسی با توسعه حدیث گرایی سنی، و در اوایل و به ویژه در اواخر قرن، ناظر نوعی مماشات بین دولت و شخصیتهای موثر شیعی پیرو اصالت عقل می باشیم. بعد از تفکر معتزلی مامون، متکی بر عنصر مشروعیت آور، در زمان معتصم و واثق، خط مشی حکومت ایجاد اتحاد با سرمایه داران ابنا که مسبوق به ربایش موقعیتهای اقتصادی و معافیت های مالیاتی بودند، با معتزله به طور مثلثی می باشد. در نیمه دوم قرن سوم، رقابت ارتش و خلافت در قالب کنترل دارایی دولت بر محور قدرت رقابت فرقه ای، و همبستگی بین جامعه شیعیان بغداد و ری و همزمان از دست رفتن کنترل تدریجی مستقیم دولت و اتکا بر درآمد سواد، نهایتا آسیب پذیری خلافت و مهاجرت علمی به شرق را به بار آورد. در این زمان کمینه مستمر با آرمان شیعه و نفوذ مدیریتی بنو فرات و بنو نوبخت به همراه مجاهدت علمی و عملی عاملین مکتب شاخص می باشد. نظریه آندره نیومن، دیوید وینزو الکساندر پاپویچ در این حوادث محل تامل و بررسی است.

در این مقاله مختصر سعی شده که به دلالت های اصطلاح اعجاز قرآن کریم در مسیر تاریخ تطور این دلالتها در مولفات قدما و معاصرین پرداخته شود. با مطالعه و تحقیق در کتب زبان و ادبیات عرب و کتابهای زبان شناسی معاصر خصوصا در موضوعات علوم قرآنی، دلالتهای واژه های مشابه آن مثل (آیه)، (برهان) و (سلطان) بررسی می شود. همچنین بدو اصطلاح (اعجاز) و (معجزه)- که از قرن چهارم هجری تا امروز به عنوان اصطلاحاتی مشهور می باشند- و نیز به وجوه اعجاز القرآن (نظم القرآن)، (مشکل القرآن) و (تاویل القرآن) و ... پرداخته شده است.پژوهشگران نیز تمام این دلالتها را در اصطلاح اعجاز القرآن به کار می گیرند.

هر چند اسلام تعالیم و احکام جامعی در حوزه های مختلف زندگی فردی و اجتماعی برای ساماندهی زندگی بشر و نیل به اهداف متعالی خلقت و تامین سعادت دنیا و آخرت انسان وضع کرده است اما سرزمینهایی که مسلمانان در خارج از شبه جزیره عربستان گشودند از هر جهت همگون نبود بلکه در حوزه های گوناگون با هم تفاوتهایی داشت. از جمله می توان به نهادهای تمدنی و مقررات مالی اشاره کرد که فی المثل در ایران و مصر و شام به عنوان بخشهای مهمی از سرزمینهای مفتوحه، نظامهای متفاوتی برقرار بود. مسلمانان ضمن اجرای احکام کلی اسلام در حوزه های اداری و مالی، نه تنها نظامهای حاکم در سرزمینهای جدید را بکلی لغو نکردند بلکه مصلحت حکومت خود را در آن دیدند که مقررات بومی و سرزمینی را در جهت پیشبرد اهداف و مقاصد خویش به خدمت گیرند. حکمرانان مسلمان در سرزمین ایران به لحاظ سابقه تمدنی با نظام بالنسبه جامعی در امور مالی و اقتصادی مواجه شدند که از پیچیدگیهای خاص برخوردار بود. تغییر نظام مالیاتی ایران لااقل در کوتاه مدت به سود آنان نبود. از این رو علاوه بر اجرای احکام ثابت و مقررات کلی مالی، نظام مالیاتی ساسانی را بخصوص در دو بخش حفظ و از آن تاثیر آشکار پذیرفتند:1. نظام دیوانی و مستوفیگری حقوق دولتی2 . مالیات بر اراضی بخصوص خراج اعم از میزان، چگونگی و زمان اخذ.این مقاله به بررسی نظام مالی دولت خلفا در سرزمینهای شرقی و میزان تاثیرپذیری آن از نظام مالیاتی و دیوانی ساسانی و نقش ایرانیان در اداره سازمان مالی مسلمانان بحث می کند. خواهیم دید که لااقل تا اواخر قرن نخست هجری، نه تنها کارگزاران مالی ایرانی عهده دار اخذ حقوق دولتی و تنظیم دیوانهای مالی بوده اند بلکه این مهم را تا اواخر این قرن به زبان فارسی ثبت و ضبط می کردند و در نهایت خود پیشنهاد ترجمه دیوانها به زبان عربی را به دستگاه خلافت ارایه و پس از تصویب، آنرا به نیکی به سامان رساندند.

واژه نور در قرآن و معارف دین مثل دعاها، زیارت نامه ها و روایت فراوان به کار رفته است. کاربرد فراوان این واژه مایع جلب نظر مفسران گشته است و هر کس بسته به نگاه فلسفی خود به آن پرداخته است. قرائت های مختلفی از مفهوم و مصداق این واژه شده است. مقاله حاضر به بررسی جنبه های دلالی این واژه و رویکردهای متفاوت مفسران پرداخته است.

عصر عباسی اول عصر گرایشهای مختلف سیاسی و اجتماعی و دینی بود و طبیعتا شعرای این دوره دارای گرایشهای متضاد خواهند بود از جمله شاعر نوگرای این دوره ابونواس که در کتابهای تاریخی از طرفی او را متهم به کفر و از طرفی دیگر او را در زمره علمای علم کلام می دانند و هنگامی که اشعار او را بررسی می کنیم. ابیاتی را مشاهده کنیم که نشانگر ایمان و اعتقاد او به خداوند و اصول دین و مذهب می باشد از جمله اشعار او در باب فریضه حج و نیز اشعارش درباره توبه و آمرزش گناهان.حال سوال اینجاست کسی که کافر است چگونه خواهان بخشش گناهان و پذیرش توبه از طرف خداوند است و سخن از خداوند در اشعارش جایی نخواهد داشت و نیز نویسنده کتاب تاسیس الشیعه او را در زمره کسانی قرار داده که نسبت به اهل بیت علیهم السلام ارادت داشته و اشعاری در مدح امام رضا (ع) و امام موسی کاظم (ع) سروده است و این نوشته به این مقوله پرداخته و تا حدودی این حقیقت را روش ساخته که زندوقه مطرح شده در کتابها، زندقه اجتماعی است که سراسر جامعه را فرا گرفته بود نه زندقه دینی که مساوی کفر باشد.

یکی از مباحث مهم در اندیشه مسلمین به ویژه شیعه نظریه نظام سیاسی مطلوب اسلام در عصر حاضر است.پس از پیروزی انقلاب عناوینی چون جمهوری اسلامی، حکومت الهی- مردمی، دموکراسی دینی و اخیرا تعبیر مردم سالاری دینی مورد عنایت نظریه پردازان و مسوولان اسلامی قرار گرفته است.در این مقاله در طرح چند بحث مقدماتی، اولا مفهومی روشن از مردم سالاری دینی ارایه گردیده و سپس به دیدگاههای اندیشوران معاصر شیعه در این زمینه اشاره شده است. رای ده نفر از افرادی که به جهت مکانت علمی یا موقعیت سیاسی قابل توجه است در این بخش بررسی می شود. به طور کلی آیات شورا، آیات مربوط به خلافت انسان در زمین، آیه وفای به عهد، آیات دال بر توجه به خطابات تکالیف عمومی به مردم به عنوان چهار دلیل قرآنی بحث مورد توجه قرار گرفته است.