پژوهش های تاریخی
سال:1393 | دوره:50 (دوره جدید) | شماره:3 (پیاپی 23) |تعداد مقالات:6

درک ماهیت نقش سیاسی وزارت دربار در دوره پهلوی دوم، چه در چارچوب شرح وظایف قانونی و چه در عرصه واقعیت های عملی حوزه سیاست، تنها با درنظرگرفتن رابطه ضروری این نهاد با نهاد پادشاهی، ممکن و میسر است. در مقاطعی از دوران مزبور که هنوز خواست شاه مبنی بر تمرکز قدرت تحقق نیافته بود، قدرت وزرای دربار نیز، بر اساس نظام رسمی و قانونی توزیع قدرت در قانون اساسی، چندان درخور توجه نبود؛ پس، متصدیان این منصب مرتباً دچار تغییر می شدند. در این دوران، غالب مساعی وزرای دربار، به امور داخلی دربار و خاندان سلطنتی معطوف می شد. اما به مرور زمان، تمرکز قدرت و شخصی شدن عرصه سیاسی و به تبع آن، اهمیت یافتن روابط غیررسمی و نزول جایگاه نهادهای قانونی، به ارتقاء جایگاه اشخاص منجر شد. در این وضعیت، قدرت و جایگاه سیاسی وزارت دربار نیز به طور واضحی ارتقا یافت. در این راستا، وزیردربار یکی از اصلی ترین اهرم های شاه، در ایجاد و حفظ نظام مزبور بود؛ چون وزیردربار با اقدامات فراقانونی و به ندرت در چارچوب وظایف قانونی، با بهره گیری از شبکه روابط غیررسمی، برای تغییر جایگاه قانونی دولت و نخست وزیر و تعامل و گاه تقابل با نخبگان حکومتی و نخبگان مخالف تلاش می کرد. چنان که فعالیت های وزیردربار در حوزه روابط خارجی که به موازات کنش های وزارت خارجه صورت می گرفت، در قالب نگرش شاه به حاکمیت و رویکرد وی در توزیع متداخل وظایف بوروکراتیک، درک کردنی است. همچنین، باید توجه کرد که میزان قدرت سیاسی وزرای دربار، ناهمسان بود؛ چون بر اساس دو عامل وضع تاریخی و توانایی های شخصی وزیر، در نوسان بود.

از دوره مشروطه، اقداماتی در راستای گسترش دایره نفوذ حکومت، در اقصا نقاط کشور صورت گرفت؛ پس تغییراتی در ابعاد مختلف مدیریت روستایی، ازجمله منصب کدخدایی و ساختار و کارکردهای آن ایجاد شد. هدف مقاله حاضر بررسی منبع اقتدار این منصب، جایگاه و ساختار آن در مدیریت جامعه روستایی، کارکردها و همچنین حقوق آن از زمان برقرای مشروطه تا پایان حکومت پهلوی اول است. سوال های پژوهشی این مقاله نیز عبارت اند از: در این دوره، اقتدار کدخدا متاثر از سنت بود یا قانون؟ در این دوره، کدخدا نمایندگی مالک و دولت را در روستاها برعهده داشت یا نمایندگی روستاییان را در برابر دولت و مالک؟ در این بررسی، روش تحقیق توصیفی تحلیلی و روش گردآوری داده ها کتابخانه ای اسنادی است. نتایج تحقیق نشان می دهد در این دوره، منشاء اقتدار کدخدا با هیچ یک از دو نوع نظریه سنتی یا قانونی سلطه، به صورت کامل، تبیین کردنی نیست و اقتدار کدخدا ترکیبی از هر دو نوع منبع اقتدار، یعنی سنت و قانون، بوده است. همچنین در این دوره، کدخدا بیشتر نمایندگی مالک و دولت را در میان روستاییان ایفا می کرد.

اهتمام به تاریخ نگاری در دوره ممالیک، بسیار چشمگیر بوده است؛ به گونه ای که این عصر را باید اوج دوران تاریخ نگاری اسلامی دانست. از میان انواع تاریخ نگاری این دوره، به نگارش فرهنگ نامه های تاریخی بیش از همه توجه شده است. در آغاز قرن هفتم و به هنگام تشکیل دولت ممالیک، بعضی از مورخان با مراجعه به کتب طبقات و تواریخ عمومی و نیز کتب انساب، به تدوین تراجم همه اعیان اسلامی، بدون توجه به تخصص، بلاد، مذهب و زمان آن ها پرداختند. علت این امر، تعدد و تکثر لایه های مختلف طبقات و نسل ها و انبوه کتب طبقات علوم گوناگون و از همه مهم تر نبود یک شیوه، برای دسترسی آسان به تراجم اعیان مسلمان بود. این اندیشه از اواخر قرن ششم و با فرهنگ نامه معجم الادبا یاقوت آغاز شد؛ سپس در قرن هفتم، با نگارش فرهنگ نامه تاریخی مهم وفیات الاعیان ابن خلکان به اوج خود رسید. فرهنگ نامه مذکور الگوی نگارش فرهنگ نامه های تاریخی بعد، همانند الوافی بالوفیات و فوات الوفیات شد. این پژوهش قصد دارد ضمن نگاهی کوتاه به اقبال تاریخ نگاری در این عصر چگونگی شکل گیری، انگیزه ها، روش ها، انواع، محتوای تراجم، سبک ادبی، منابع، اهمیت و آسیب شناسی فرهنگ نامه های تاریخی را بررسی و تحلیل کند.

در شهریور 1320 ش/اوت 1941 م و در پی اشغال ایران توسط متفقین، حکومت رضاشاه سقوط کرد؛ ازجمله پیامدهای این سقوط، احیاء قدرت خوانین بود. عبدالله خان ضرغام پور به عنوان قدرتمندترین خان عشایر کهگیلویه و بویراحمد، در بخش هایی از دو استان مهم آن روز، یعنی خوزستان و فارس، توجه دولت های آلمان و انگلیس را که درگیر در جنگ بودند جلب کرد. تلاش بخشی از احزاب و گروه های طرفدار آلمان، در قالب ستون پنجم، برای ایجاد جبهه ای جنگی در جنوب، متشکل از عشایر بویراحمدی و قشقایی و بختیاری و نظامیان، واکنش همراه با وحشت انگلیسی ها را منجر شد. اصلی ترین هدف ستون پنجم، حمله به تأسیسات نفتی و ناامن کردن خطوط مواصلاتی بود. انگلیسی ها از گذشته، خود را صاحب و مالک مناطق نفت خیز می دانستند؛ پس، تمامی مساعی خود را به کار گرفتند تا مانع از شکل گیری جبهه جدید علیه خود شوند. ایجاد اختلاف میان خوانین بویراحمد، به ویژه برادران ضرغام پور، حمایت از خوانین و کلانتران هم پیمان خود در مقابل عبداله خان و مهم تر از همه، هدایت قدرت خوانین و عشایر به سمت استان اصفهان و راه اندازی جنگ سمیرم ازجمله این تلاش ها بود. انگلیسی ها به دنبال آن بودند که از این طریق، امنیت لوله های نفت و خطوط مواصلاتی متفقین را حفظ کنند؛ اما حضور جاسوسان آلمانی پس از حادثه سمیرم، در منطقه بویراحمد، نگرانی مجدد انگلیسی ها را فراهم کرد.

ابوالحسن غفاری کاشانی، مورخ ایرانی قرن دوازدهم هجری، در تثبیت اندیشه تاریخ نگاری در عصر زندیان، بسیار تأثیرگذار بوده است. این نوشتار با توجه به جایگاه تاریخ نگاری غفاری کاشانی در ایران، می کوشد زندگی، خاستگاه اجتماعی و نیز روش و بینش تاریخ نگارانه وی را واکاوی کند. گلشن مراد اثر غفاری کاشانی با برخورداری از منظومه فکری و روش تاریخ نگارانه, از متون تاریخی مهم این دوره به شمار می رود که در ادوار بعد به الگویی برای مورخان تبدیل شد. بینش و روش تاریخ نگاری غفاری کاشانی موضوعی است که تاکنون از دید پژوهشگران به دور مانده است؛ بنابراین، مساله در این پژوهش آن است که با روش توصیفی و تحلیلی، بینش و روش تاریخ نگارانه غفاری کاشانی شناسانده شود. ازاین رو پژوهش حاضر از آن جهت که به طور مستقل به شناسایی و واکاوی تاریخ نگاری غفاری پرداخته، از اهمیتی دو چندان برخوردار است. نظام فکری و اندیشه ه‍ای وی بر مولفه هایی همچون سلطنت گرایی، مشیت گرایی، نخبه گرایی و انتقاد استوار بوده است.

بی تردید نفت ازجمله منابع مهم درآمدهای اقتصادی ایران است که گاه سهم بسزایی، در روند توسعه و رشد و گاه ممانعت از آن، در جامعه ایرانی ایفا کرده است. در دوران پهلوی اول و دوم، عملکرد وزیران نفت و اتخاذ تصمیمات درست یا نادرست آنان در زمینه صنعت عظیم نفت، با فراز و فرودهایی همراه شد؛ اما روند طی شده در سازمان مدیریتی صنعت نفت، از تمامی جهات، عمق وابستگی رجال سیاسی و صاحبان قدرت را نشان می دهد که به نوعی، بقای حکومت پهلوی را تضمین می کردند. تحولات تاریخی صنعت نفت، در عصر پهلوی دوم، هنوز نیازمند بررسی دقیق و موشکافانه ای است و این مهم، با توجه به صدارت منوچهر اقبال در دوره ای حساس، چندان تحلیل و بررسی نشده است. حضور منوچهر اقبال و انتصاب او بر ریاست شرکت ملی نفت ایران، به مدت چهارده سال، باعث به وجودآمدن رقابت های شدید داخلی و شکاف میان گروه های سیاسی و طبقات اجتماعی داخل کشور شد؛ این حضور همچنین، رشد قارچ گونه شرکت ها و کمپانی های نفتی دولت های اروپایی را به منظور سیطره بر این منابع به دنبال داشت. این مقاله درصدد است که به چگونگی حضور و عملکرد منوچهر اقبال، بر ریاست صنعت نفت ایران بپردازد؛ سپس روابط دو سویه اقبال را با رجال سیاسی، در عرصه تصمیم گیری نفتی بررسی کند. در ادامه، به عواملی که موجب تشدید مدیریت بحران اقبال در صنعت نفت و همچنین، انعقاد قراردادهای نفتی وی با دول غربی نظیر امریکا، ایتالیا، فرانسه و... شد، اشاره می کند.