جغرافیا و مخاطرات محیطی
سال:1391 | دوره:1 | شماره:1 |تعداد مقالات:8

رودخانه طالقان در گذشته با سیلاب های متعددی مواجه بوده که همواره خسارات فراوانی را در پی داشته است؛ از این رو بررسی نواحی مستعد وقوع سیلاب و تهیه نقشه پهنه های سیل گیر در این منطقه ضرورت دارد. در این تحقیق، سطوح سیل گیر در دوره بازگشت های 2 تا 200 ساله در بازه ای به طول 6.5 کیلومتر از بستر رودخانه طالقان رود با استفاده از مدل HEC-RAS و الحاقیه HEC-geo-RAS تعیین گردیده است. به این منظور از نقشه های رقومی 1:400، آمار دبی ایستگاه طالقان رود، اطلاعات مربوط به ویژگی پل های منطقه، ویژگی های مورفولوژی بستر و مقاطع عرضی که طی عملیات میدانی جمع آوری گردیده، استفاده شده است. در نهایت داده ها به نرم افزار HEC-RAS وارد و مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. پس از تعیین حدود سیل گیری در دوره بازگشت های گوناگون در هر مقطع عرضی، نتایج به محیط ArcGIS وارد و از این طریق خروجی نقشه های پهنه بندی سیلاب به دست آمده است. نتایج نشان می دهد که از کل مساحت در قلمرو سیل 200 ساله حدود 88.16 درصد مستعد سیل گیری توسط سیل های با دوره برگشت 25 سال و کمتر از آن است.

این مطالعه نابهنجاری های همدیدی منجر به یخبندان های فراگیر ایران را با هدف بهبود قابلیت های پیش بینی این پدیده حدی مورد توجه قرار داده است. برای رسیدن به این هدف یخبندان های ایران بر اساس یک اصل مکانی، به سه دسته یخبندان های فراگیر، نیمه فراگیر و جزئی تقسیم بندی شدند. در ادامه سال های دارای حداکثر و حداقل فراوانی روزهای همراه با یخبندان های فراگیر را که یک انحراف استاندارد بالاتر و پایین تر از میانگین بلند مدت بودند برای یک دوره 43 ساله از 1962 تا 2004 مورد بررسی قرار گرفت. نقشه های مرکب حداکثری یخبندان های فراگیر، یک نابهنجاری فشاری دو قطبی با یک مقدار مثبت در شمال شرق و یک مقدار منفی ضعیف در شمال غرب ایران بر روی کشور ترکیه را نشان می دهد. چنین ساختاری باعث تقویت پرفشار سیبری و گسترش زبانه غربی آن تا غرب دریای مدیترانه می گردد و شرایط برای استقرار یک سامانه پرفشار بر روی این دریا فراهم می شود که نتیجه آن، عقب راندن زبانه سامانه کم فشار موسمی سودان به عرض های جغرافیایی پایین تر و همچنین مهیا شدن شرایط همدیدی برای ریزش هوای سرد از عرض های جغرافیایی بالاتر بر روی ایران است. برای شرایط حداقلی نیز مشاهده می شود که کل منطقه مورد مطالعه تحت سیطره یک نابهنجاری منفی است که کانون مرکزی شدت آن بر روی ترکیه قرار گرفته است. لذا پیکربندی الگوهای فضایی این گروه نشان از تضعیف پرفشار سیبری و متعاقب آن عدم گسترش زبانه غربی آن تا دریای مدیترانه دارد که شرایط برای استقرار یک کم فشار با گردش چرخندی بر روی دریای مدیترانه فراهم می شود لذا تحت این شرایط و با گسترش زبانه کم فشار موسمی سودان و تزریق رطوبت از واچرخند اقیانوس هند (دریای عرب) جو ایران شرایط مرطوب تر و گرمتری را تجربه می کند.

رشد جمعیت و توسعه شهرنشینی یکی از عوامل موثر بر افزایش دمای هوا در نواحی شهری است که موجب ایجاد جزیره حرارتی بر روی این مناطق در مقایسه با محیط اطراف می شود و اثرات ناشی از آن می تواند نقشی اساسی و مهم در کیفیت هوا داشته و به تبع آن، سلامت عمومی ایفا کند. در این پژوهش، تصاویر TM ماهواره لندست پنج در تاریخ 25 ژوئیه 1992 و ETM+ ماهواره لندست هفت در تاریخ 6 اگوست 2002 برای بررسی جزیره حرارتی شهر مشهد مورد بررسی قرار گرفته و نقشه های دما و کاربری اراضی با استفاده از آن ها تهیه شده است. برای بررسی بهتر این پدیده، نیمرخ هایی در جهت شمالی-جنوبی، شرقی-غربی و شمال غربی-جنوب شرقی در نظر گرفته شده است. علاوه بر این برای داشتن درک بهتری از رفتار حرارتی پوشش های مختلف و اثرات الگوی فضای سبز بر دمای محیط، بعد فرکتالی این نیمرخ ها با استفاده از روش تقسیم کننده، محاسبه گردیده است. نتایج نشان داده دمای تابشی سطح مشهد به طور کلی در طی دهه 1992 تا 2002 افزایش داشته است و این افزایش در مناطق مسکونی چشمگیرتر است. نقشه های کاربری اراضی نیز نشان می دهند مناطق مسکونی در سال 2002 نسبت به سال 1992 توسعه یافته و بسیاری از پوشش های گیاهی از بین رفته و این مطلب توسط بعد فرکتالی محاسبه شده نیز مورد تایید قرار گرفته است. نتایج همچنین نشان داده نیمرخ شمال غربی-جنوب شرقی به علت گسترش بیشتر شهر و عدم یکنواختی سطوح، نسبت به سایر نیمرخ ها بعد فرکتالی بیشتری دارد.

شور شدن خاک ها و توسعه آن در مناطق شکننده خشک و نیمه خشک از جمله مخاطرات محیطی است که در سال های اخیر مورد توجه واقع شده است. شهرستان داراب از جمله مناطقی است که دارای شرایط محیطی خشک و نیمه خشک بوده و یکی از مخاطرات محیطی آن شوری زایی و شور شدن اراضی است. در این تحقیق با استفاده از تصاویر ماهواره ای لندست (سال های 1987 و 2010 میلادی) و روش خایر (2003) از طریق فن آشکارسازی (Band 5-Band 7 / Band 5+Band 7) در محیط نرم افزاری پهنه های شوری خاک و اراضی استخراج گردید. جهت صحت سنجی نقشه استخراج شده پهنه های شوری، از محدوده مورد مطالعه بازدید میدانی صورت گرفت که انطباق نقشه خروجی با واقعیت را نشان داد. بر اساس نقشه خروجی (تصویر 2010)، 545.37 کیلومترمربع از مساحت منطقه مورد مطالعه دارای شوری زیاد (8.33 درصد)، 1804.69 کیلومترمربع دارای شوری قابل ملاحظه (27.58 درصد)، 2343.41 کیلومترمربع بیانگر شوری متوسط (35.81 درصد)، 1645.23 کیلومترمربع نشان دهنده شوری کم (25.14 درصد) و 204.91 کیلومترمربع از شهرستان داراب دارای شوری بسیار ناچیز (3.13 درصد) هستند. مقایسه این نقشه با نقشه استخراج شده سال 1987 بیانگر کاهش پهنه های شوری زیاد، قابل ملاحظه و ناچیز و افزایش پهنه های شوری کم و متوسط است. نتایج تحقیق نشان داد گنبدهای نمکی عامل اصلی شور شدن اراضی و خاک های سطحی هستند که در این بین گنبد نمکی کرسیا بیشترین نقش را ایفا می کند. به نظر می رسد نقشه استخراجی پهنه های شوری شهرستان داراب می تواند نقش قابل توجهی در مدیریت محیطی جهت رسیدن به توسعه پایدار ایفا کند.

زمین لغزش از جمله مخاطرات طبیعی است که موجب خسارت های مالی، جانی و تخریب منابع طبیعی می شود. ترکیب عامل های طبیعی و انسانی، شرایط رویداد این پدیده ناپایدار دامنه ای را در فرآیندهای انتقال ژئومورفیکی در پی دارد. در پژوهش حاضر، با استفاده از مدل رگرسیون لجستیک در محیط ArcGIS به شناسایی عوامل موثر در رویداد زمین لغزش و پهنه بندی میزان خطر این رویداد در حوضه آبخیز طالقان پرداخته شد. لایه پهنه های زمین لغزش به عنوان متغیر وابسته و لایه های زمین شناسی، فاصله از گسل، فاصله از جاده، ارتفاع، شیب، جهت دامنه و تراکم شبکه آبراهه به عنوان متغیرهای مستقل در مدل وارد شدند. ضرایب به دست آمده از اجرای مدل، متغیر فاصله از گسل را مهم ترین عامل موثر در رویداد زمین لغزش حوضه نشان می دهد. بر مبنای استانداردسازی لایه ها و ضرایب به دست آمده، پهنه بندی خطر احتمال رویداد زمین لغزش در پنج رده بسیار بالا، بالا، متوسط، پایین و بسیار پایین انجام گرفت که درصد مساحت این پهنه ها به ترتیب 28.19، 46.64، 18، 6.84 و 2.33 از مجموع مساحت حوضه است؛ به عبارتی 72.83 درصد از مساحت حوضه آبخیز طالقان در رده های با خطر بالا و بسیار بالا قرار می گیرد.

این پژوهش به بررسی مخاطرات ناشی از ماسه های روان ریگ حجت آباد بر روستای حجت آباد واقع در غرب دشت لوت (شرق شهداد) می پردازد. تحقیق از نوع توصیفی - تحلیلی مبتنی بر روش های میدانی، مقایسه ای و کتابخانه ای است؛ بدین صورت که پس از مشخص کردن محدوده مورد مطالعه از روی عکس های هوایی و تصاویر ماهواره ای، کار میدانی در منطقه مورد مطالعه انجام و سپس میزان تاثیر پذیری کنونی منطقه از ماسه های بادی مشخص شده است. در مرحله بعد با استفاده از عکس های هوایی و تصاویر ماهواره ای چهار دوره زمانی، تغییرات و جابجایی محدوده ماسه های روان و همچنین تغییرات محدوده روستای حجت آباد در طول دوره 54 ساله مشخص گردیده است. نتایج حاصل از بررسی تغییرات مساحت و جابجایی ریگ مورد مطالعه نشان می دهد مساحت ریگ در فاصله زمانی بین سال های 1335 تا 1348 حدود 8 هکتار افزایش مساحت و 350 متر به سمت جنوب شرق جابجایی داشته و همین جابجایی باعث شده تپه های ماسه ای در نزدیکی اراضی کشاورزی و خانه های روستای حجت آباد مستقر شوند. ریگ مورد مطالعه در فاصله زمانی 1348 تا 1377 حدود 46 هکتار افزایش مساحت و حدود 700 متر به سمت جنوب شرق جابجایی داشته و این امر باعث گردیده تا حجم وسیعی از اراضی کشاورزی روستای حجت آباد در زیر ماسه های بادی مدفون گشته و در نتیجه از مساحت سکونتگاه کاسته شود. محدوده ریگ در فاصله زمانی 1377 تا 1388 حدود 22 هکتار افزایش مساحت داشته که این افزایش مساحت سطح بسیار بیشتری از اراضی را به زیر ماسه های روان برده است. نتایج حاصل از بررسی جمعیتی روستای حجت آباد نیز نشان می دهد در طول دوره های سرشماری تا سال 1375 روند جمعیتی آن حالت صعودی و از این سال به بعد حالت نزولی داشته که یکی از مهم ترین دلایل آن، مخاطرات ناشی از ماسه های روان بوده است.

مطالعه تغییرات اقلیمی نیاز به داده های اقلیمی صحیح و طولانی مدت دارد. در این تحقیق جهت بازسازی تغییرات دمای حداکثر استان کرمانشاه، با استفاده از یک مته رویش سنج از تعداد 10 درخت کهنسال بلوط مازودار (Quercus Infectoria) در رویشگاه فریادرس تعداد 19 نمونه برداشت شد. کار اندازه گیری حلقه های سالیانه توسط دستگاه اندازه گیری LINTAB5 و با دقت 0.01 میلی متر صورت گرفت. تطابق زمانی و همبستگی بین منحنی های رویشی توسط نرم افزار تخصصی TSAP به انجام رسید. جهت حذف اثرات غیر اقلیمی از منحنی های رویشی، سری زمانی حلقه های رویشی با استفاده از برنامه ARSTAN استاندارد سازی شدند. گاهشناسی باقیمانده (RES) محاسبه شده با دمای حداکثر ماهانه ایستگاه هواشناسی کرمانشاه طی دوره 2010-1951، واسنجی شد. بر اساس روابط و همبستگی های بین گاهشناسی به دست آمده و داده های اقلیمی موجود در دوره آماری مشترک، با استفاده از روش رگرسیون خطی کار بازسازی دمای حداکثر برای مطمئن ترین بخش از گاهشناسی به انجام رسید. نتایج این بازسازی نشان می دهد که دمای حداکثر یکی از عوامل محدود کننده رویش درختان در این منطقه می باشد و در فصل رویش درختان بالاترین میزان تاثیر منفی را بر روی رویش بجای می گذارد. در این بازسازی پائین ترین دماهای حداکثر بازسازی شده در سال های 1842، 1848، 1858، 1864، 1874، 1876، 1885، 1890، 1940، 1950، 1957، 1973، 1982 و 1992 رخ داده است. همچنین بالاترین دماهای حداکثر در طول دوره بازسازی با حداقل یک درجه سلسیوس اختلاف نسبت به میانگین، در سال های 1847، 1871، 1944، 1948، 1960، 1984 و 2009 اتفاق افتاده است.

به طور کلی مکان یابی و جانمایی مراکز اسکان موقت موضوع پیچیده ای است که تابعی از معیارها و متغیرهای متعدد می باشد. بنابراین با توجه به قابلیتهای تکنیک های تصمیم گیری چندمعیاره (MCDM) می توان اذعان داشت که امروزه بهره گیری از این روشها به منظور تعیین و سنجش ضرایب اهمیت معیارها و شاخص های تاثیرگذار بر مکان یابی فعالیتها، یکی از مناسب ترین روش ها به حساب می آید. فرآیند تحلیل شبکه ای (ANP) یکی از جدیدترین روشهای تصمیم گیری در این حوزه به حساب می آید، که امروزه کاربرد گسترده ای را در عرصه تحقیقات علمی به خود اختصاص داده است. مقاله حاضر که با هدف استفاده از فرآیند تحلیل شبکه ای و سامانه اطلاعات جغرافیایی (GIS) در مکان یابی سایتهای اسکان موقت تدوین گردیده است؛ در ابتدا به معرفی این روش و مراحل تحقیق آن پرداخته و سپس با معرفی دیدگاه ها و متغیرهای تاثیرگذار در عرصه مسکن و سرپناه پس از سانحه، به کاربرد این مدل در منطقه 16 کلانشهر تهران اشاره نموده است. نتایج تحقیق نشان می دهد که از میان شاخصهای مطالعه شده؛ 3 شاخص میزان سرانه خدماتی، هزینه تملک و کاربری وضع موجود بیشترین و سه شاخص میزان مجاورت با حریم معابر و محورهای ارتباطی، صنایع آلاینده و حریم خطوط فشار قوی کمترین میزان اهمیت را در فرآیند گزینش مکان برای سکونت دهی افراد بی خانمان در حوزه تصمیم گیری از منظر برنامه ریزان به خود اختصاص می دهند، در ضمن با توجه به روش و شاخصهای گزینش شده، دو بوستان بعثت و بهمن مناسب ترین مکان برای استقرار سایتهای اسکان موقت شناسایی گردیده اند.