فصلنامه سیاست
سال:1388 | دوره:39 | شماره:3 |تعداد مقالات:19

هدف از این تحقیق بررسی تاثیر سازمان های دمکراتیک منطقه ای بر دموکراتیزاسیون است. در این تحقیق سازمان های منطقه ای بدون توجه به زمان و مکان فعالیتشان مورد بررسی قرار می گیرند. اما با توجه به ویژگی دمکراتیک بودن که مورد نظر است عمدتا بر سه دهه اخیر متمرکز می شود. در این تحقیق پس از بررسی فرایند دموکرانیزاسیون و بیان مطالبی درباره سازمان های دمکراتیک منطقه ای، به نقش، راهکارها، امکانات و توانایی های این سازمان ها در اثرگذاری بر فرآیند دموکراتیزاسیون پرداخته، توانایی آنها در پیشگیری از پسرفت (سقوط) دمکراتیک بررسی می شود. دو نمونه ترکیه و موریتانی نیز در پایان جهت روشن تر شدن این تعامل و کنش و واکنش ها به اختصار بررسی خواهند شد.

این پژوهش جایگاه خاورمیانه در نظام بین الملل را پس از جنگ سرد مورد بررسی قرار می دهد. نویسنده ضمن تحلیل دیدگاه های گوناگون درباره خاورمیانه، به نظریه های مختلف درباره ماهیت نظام بین الملل پس از جنگ سرد می پردازد و جایگاه مناطق گوناگون جهان را دراین نظام بررسی می کند. پیدایش یک سوپر بلوک صنعتی و موضع یکپارچه آن در برابر چالش های ضد نظام جهانی سرمایه داری، عمده ترین تحول در دوران پس از جنگ سرد می باشد. خاورمیانه با توجه به اهمیت استراتژیک خود، برای نظام جهانی از موقعیتی ویژه برخوردار است و هر گونه بحران و بی ثباتی در آن می تواند تاثیرات عمده بر ساختار نظام جهانی بگذارد. فرضیه اصلی پژوهش آن است که نظام جهانی پس از جنگ سرد دارای قواعد بازی خاص است که پایبندی یا عدم پایبندی به آن می تواند بر جایگاه کشورها در نظام جهانی و موضع بازیگران بزرگ نسبت به آنها تاثیر بگذارد. در این راستا، هر گونه چالش با قواعد حاکم بر نظام جهانی، به ویژه تلاش برای بر هم زدن موازنه قوای منطقه ای، با واکنش هماهنگ سوپر بلوک صنعتی مواجه می شود. نویسنده با آوردن نمونه های عراق و افغانستان این فرضیه را به آزمون می گذارد.

این مقاله به بررسی مقبولیت، مشروعیت و ارتباط آنها با کارآمدی روحانیت در ایران و منزلت آنان نزد جوانان می پردازد. چارچوب نظری این مطالعه مبتنی بر نظریه نخبه گرایی است و فرضیه این تحقیق بیان می دارد که کارآمدی و ناکار آمدی حکومت بر مقبولیت و آنگاه بر مشروعیت حکومت در نزد جوانان تاثیرگذار بوده و این امر از طریق مقولاتی چون عمل گرایی، پیشرفت، موفقیت عملی، منطق گرایی ناشی از ساختار اجتماعی محقق می گردد. برداشتی منقح نشده از یگانگی دین و سیاست سبب تسری هر چه بیشتر دیدگاه اداری- دولتی پدرسالار می شود که طی آن دولت حتی علی رغم خواست خود، مسوول همه چیز می شود و این در حالی است که دولت قادر به پاسخ گویی به تمامی چالش های پیش رو نیست. این عدم توانایی که به صورت ناکار آمدی متجلی می شود، بیش از هر چیز مقبولیت و مشروعیت روحانیت و منزلت آن را به چالش می کشد.

یکی از موضوعاتی که همواره بر سر آن بحث و مجادله بسیاری در میان صاحب نظران و تحلیلگران سیاسی وجود داشته است؛ وجود یا عدم استراتژی نظامی در ایران می باشد. عموما به موازات افزایش تهدیدات علیه امنیتی ملی ایران این اظهارنظر ها شدت بیشتر به خود می گیرد. مجموع دیدگاه های مطرح شده در این باره را می توان در دو گروه دسته بندی کرد. گروهی که بر وجود استراتژی نظامی برای ایران در سراسر دوره پیش و به خصوص بعد از انقلاب اسلامی تاکید دارند و در مقابل گروهی دیگر که معتقدند با گذشت یک سده از تشکیل ارتش و دولت مدرن در ایران هنوز کشور فاقد سند امنیت ملی و استراتژی نظامی مشخص می باشد. در این مقاله تلاش می شود با بررسی سیر تلاش های ایران در خصوص تدوین استراتژی نظامی پیش و بعد از انقلاب اسلامی، استدلال های موافق و مخالف در این خصوص بررسی شود.

افزایش نفوذ و سیطره بر جمهوری های مستقل آسیای مرکزی و قفقاز به منظور بهره برداری از منابع سرشار طبیعی این منطقه در استراتژی کلان آمریکا جای دارد. از این رو، آمریکا تلاش دارد از طریق گسترش ناتو به این منطقه، ضمن تحقق این هدف، نفوذ روسیه را در این جمهوری ها کاهش دهد و همچنین مانع اتحاد یا ائتلاف منطقه ای با محوریت روسیه شود. از طرف دیگر، این استراتژی آمریکا منافع سیاسی و اقتصادی روسیه را در منطقه تهدید می کند و از اینرو روسیه تلاش دارد با ایجاد منطقه حایل، مانع گسترش ناتو به منطقه شود. در نتیجه منافع روسیه و آمریکا با توجه به موارد مذکور در منطقه آسیای مرکزی و قفقاز از نوع تضادا حکایت دارد. حمله گرجستان به منطقه اوستیای جنوبی و آبخازی با چراغ سبز آمریکا و برخورد قاطع روسیه با گرجستان و استقرار پایگاه نظامی در این منطقه و شناسایی خودمختاری آن، گویای تلاش روسیه در ایجاد منطقه حایل به منظور جلوگیری از گسترش ناتو است. این وضعیت منجر شد، برخی صاحب نظران با توجه به کاربرد اصطلاح «جنگ سرد جدید» توسط مدودف رییس جمهور روسیه بحث جنگ سرد جدید را مورد توجه و تحلیل قرار دهند. اما جنگ سرد جدید رخ نمی دهد.

دیدگاه مارکس نسبت به دولت ها همواره بخش مناقشه انگیز بوده است. او درباره دولت های موجود از منظر جامعه شناسی سیاسی 2 نظر مطرح دارد یکی اینکه آنها را وابسته به طبقات می داند و دیگر اینکه آنها را دارای نوعی استقلال نسبی از طبقات می داند.در این مقاله سعی شده است صرفا دیدگاه نخست مارکس یعنی وابسته بودن دولت به طبقات مورد بررسی قرار گیرد و اینکه مارکس ریشه دولت را در کجا می داند و چرا آن را وابسته به طبقات می داند؟ و اساس این دو نظریه او چیست، زیرا استقلال نسبی دولت به طبقات نیز امری موقتی است. برای روشن شدن بحث تحلیل های مارکس از جامعه سرمایه داری و لیبرال دموکراسی به عنوان شکل موجود دولت در زمان او را (که او آن را هم وابسته به طبقات می داند) در این مقاله آورده ایم.

فضای اسطوره ای عام و ایدئولوژیک گفتمان ها بعد از پیروزی و تسلط به سمت رقابت و عینیت گرایش پیدا می کند. در خصوص گفتمان جمهوری اسلامی بروز خرده گفتمان های رقیب به دلیل شخصیت فرهمند امام خمینی (ره) و تحمیل جنگ هشت ساله با تاخیر روی داد. در سال بعد خرده گفتمان هایی ظاهر شد که هر یک بر تعمیر و تفسیر خود از جمهوریت و اسلامیت تاکید دارند. در این مقاله تلاش می شود ضمن بررسی خرده گفتمان های مورد نظر، به قابلیت و توان گفتمان جمهوری اسلامی در مفصل بندی و بازسازی تئوریک در برابر بی قراری های درون گفتمانی و تثبیت خود، پرداخته شود.

قدرت های بزرگ نمایشنامه های بین المللی را می نویسند، به صحنه می آورند و به اجرا می گذارند و در صورتی که این اصول و هنجارها منافع آنها را تامین نکند آنها را نادیده می انگارند. هسته اصلی استدلال تئورئالیست ها به ویژه کنث والتز در بحث هسته ای این است که قدرت های بزرگ برای نظام بین الملل خظر آفرین تر و تهدیدآمیزتر از قدرت های کوچک اند. پژوهش حاضر در پی آن است که اتحاد آمریکا و اسراییل را که خود از دولت های هسته ای اند و مقررات «NPT» و «CTBT» را نادیده می گیرند، چگونه در مبارزه با دستیابی دولت های خاورمیانه به دانش هسته ای هماهنگ عمل می کنند. متحدان استراتژیک تاکنون توانسته اند با استفاده از ابزارهای دیپلماتیکف فشارهای اقتصادی و حتی «حمله پیش دستانه» برخی از متهمان خاورمیانه را از فعالیت های هسته ای بازدارند، اما جمهوری اسلامی ایران به عنوان پیچیده ترین متهم تهدید کننده منافع استراتژیک مشترک آمریکا و اسراییل، علی رغم فشارهای وارده به طور استوار به حیات خود ادامه می دهد و به تدریج قدرتمند تر می شود.

مفهوم «فرهنگ جهانی» یکی از مهم ترین و چالش برانگیزترین مفاهیم جهانی شدن به شمار می آید که به رغم آن که سلسله مباحث و نظرات مختلف در این زمینه، ماهیت و ابعاد آن به درستی شناخته شده است. این مقاله پس از نگاهی مختصر به پدیده ی جهانی شدن و بیان برخی ویژگی های آن، سعی دارد تا با دسته بندی اجتماعی دیگاه های مختلف در زمینه مفهوم فرهنگ جهانی، برخی سایه های ابهام و معطل را از اطراف این مفهوم بزداید.به طور کلی، می توان نگرش های موجود از سوی تحله ها و نظریه پردازان فرهنگ جهانی را درسه رویکرد لیبرالیستی نومارکسیتی و پست مدرنیستی خلاصه کرد. نوشتار حاضر پس از بررسی اجمالی هر یک از این نگرش ها، نتیجه می گیرد رویکرد پست مدرنیستی به فرهنگ، به رغم نورس بودن و برخورداری از برخی از ایرادات تا حدی توانسته است درکی بهتر از پویش های فرهنگی در جهان ارایه دهد و مضافا این که در شرح دیدگاه های اجتماعی، گذری مجمل بر جایگاه فرهنگ دینی و مذهب در ساختار اجتماعی و سعادت انسان ها در عصر فرهنگ جهانی شده است.

در این مقاله با بررسی تطبیقی نظریه های سیاست خارجی در باب عوامل تاثیرگذار بر سیاست خارجی از یک سو و نظریه هایی که سعی در تبیین سیاست خارجی یک دولت خاص یعنی اسراییل داشته اند از سوی دیگر، تلاش می شود مدلی برای تبیین سیاست خارجی دولت اسراییل ارایه می شود. سوال اصلی مقاله ایت است که عوامل شکل دهنده و تاثیرگذار بر سیاست خارجی اسراییل از ابتدای تاسیس این دولت تاکنون چیست و کدام عامل را می توان مهم ترین عامل نامید؟ فرضیه اصلی مقاله این است که عوامل داخلی شامل خصوصیات جغرافیایی، گروه های داخلی، ویژگی های ملی و اجتماعی (فرهنگ) و افکار عمومی و عوامل خارجی شامل ساختار نظام بین الملل، ماهیت اقتصاد جهانی، اتحادهای منطقه ای، نهادهای بین المللی و حقوق بین الملل نقش عوامل فرعی را در سیاست خارجی اسراییل ایفا می کنند، اما ماهیت دولت اسرائیل (صهیونیسم محوری، کارکردی محوری و قوم محوری) عامل اصلی شکل دهنده و تاثیرگذار بر سیاست خارجی این دولت بوده است.

تحولات سیاسی الجزایر در طی سال های بعد از جنگ جهانی توجه بسیاری از تحلیلگران را به خود جلب کرده است. کشوری که مبارزات استقلال خواهانه و ضد استعماری در اواسط قرن گذشته الهام بخش بسیاری از جنبش های آزادی بخش جهان بود در سال های پایانی قرن در معرض یکی از هولناک ترین خشونت ها و جنگ های داخلی قرار گرفت. تعارضات آنتاگونیستی میان نیروهای متخالف بدان درجه از وخامت رسیده بود که برای هر یک دیگری به مثابه تجسم تمام عیار شر جلوه می کرد. تحقیق حاضر بر آن است تا با نقب به تاریخ الجزایر پرتوی بر ریشه های این خشونت ها بی فکند.

عوامل و متغیرهای متعدد در سه سطح فردی، ملی بین المللی بر سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران تاثیر می گذارند. از اینرو، یکی از منابع تعیین کننده سیاست خارجی جمهوری اسلامی، ویژگی ها و خصوصیات جامعه و کشور ایران می باشد، به گونه ای که درک و فهم ماهیت و رفتار سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، مستلزم شناخت خصوصیات ملی و جامعه ایران است. منابع ملی سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، تمام ویژگی ها و خصوصیات غیرحکومتی جامعه، ملت و کشور ایران است که شامل متغیرهای جغرافیایی، فرهنگی، تاریخی، اجتماعی و اقتصادی می شود. هدف این مقاله واکاوی چگونگی تاثیرگذاری عوامل و عناصر جامعه ای (Societal) ایران بر سیاست خارجی جمهوری اسلامی است. در واقع، هدف پاسخگویی به این پرسش اساسی است که خاصه های ملی و جامعه ای ایران چه تاثیری بر سیاست خارجی جمهوری اسلامی دارند؟ پاسخ موقت به این سوال، به عنوان فرضیه، آن است که عوامل و متغیرهای ملی باجامعه ای ایران باعث ثبات و تداوم در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران می شود.

در کنار عوامل تاثیرگذار مهم سیاسی، فرهنگی و مذهبی، در این مقاله از فرضیات روانشناسی اجتماعی تذکر (Ted Gurr) برای تفسیر تاثیر سرما خوردگی اجتماعی و اقتصادی بخش اعظمی از جامعه ایران بر تغییر رای دهی آنان در دوم خرداد 1376 استفاده می شود. در این خصوص، مدعای این مقاله به شرح زیر است. نارضایی اجتماعی و ادراک اجتماعی بخش عظیمی از جامعه مبنی بر محرومیت نسبی موجب شد تا لحن انتقادی و گرایش اصلاح طلبانه خاتمی آرای بسیاری از ناراضیان اجتماعی را به خود جلب کند، که از برنامه اقتدارگرایی بوروکراتیک عملگراها دچار احساس محرومیت نسبی شده بودند. در این راستا، نقش احساس فاصله میان انتظارات یا توقعات افراد با واقعیت های اقتصادی، اجتماعی یا حتی سیاسی و تاثیر آن در ایجاد تغییرات رفتاری به اشکال مختلف (پرخاشگری و یا رفتارهای اجتماعی خاص و حتی رای دادن به جناح خاص) مورد بحث قرار می گیرد. البته می توان از فرضیات این تئوری برای تفسیر دوره های مختلف ریاست جمهوری در ایران استفاده کرد. اما بدلیل حجم زیاد، متغیر های دخیل، در این مقاله فقط تاثیرات اقتصادی مدیریت سیاسی اجرایی عملگرا ها و رای دادن دوم خرداد مورد بحث قرار می گیرد.

جهان فرهنگی، شبکه ای از پیش فرض هایی است که به گونه ای شهودی حاضر هستند و مانند پیش زمینه ای بحث ناپذیر، تحلیل ناپذیری و کلی در پس آگاهی اندیشه گران ایرانی قرار می گیرد. این شبکه قواعد سازنده گفتار های سیاسی جدید ایران را در بردارد. مقاله حاضر درصدد است گفتار های سیاسی جهان فرهنگی جدید ایران را در سه گفتار سیاسی پیشرفت گرا، هویت طلب و معاصر معرفی کند. هر یک از گفتار های سیاسی فوق دارای چالش اساسی و ویژگی هایی است. چالش اساسی از نظر پیشرفت گرایان، عقب ماندگی جامعه ایران و تلاش برای رفع آن است و ویژگی آن ارتباط نخبگان فکری و سیاسی می باشد. اما هویت طلبی دغدغه اساسی جهان فرهنگی ایران جدید را مساله هویت و تعریف هویت ایران جدید می داند. هویت طلبی برخلاف پیشرفت گرایی گفتار رویارویی نخبگان فرهنگی و سیاسی است. گفتار سیاسی معاصر چالش اساسی گفتار خود را رابطه سنت و تجدد معرفی می کند و ویژگی آن مطالعات آکادمیک می باشد.

رشته روابط بین الملل اساسا تحت سلطه گرایشات پوزیتیویستی- رئالیستی (و در شکل جدیدتر آن، تئورئالیستی) قرار داشت و بر این مبنا مفاهیمی را به عنوان مبنای تحلیل روابط بین الملل و سیاست جهانی ارایه می کرد. اما از دهه 1980 به بعد و متاثر از تحولات ناشی از ظهور رهیافته های پا ساختار گرا و پسامدرنیست در عرصه علوم اجتماعی، علم روابط بین الملل نیز دستخوش تحولاتی نظری شد. تاکید متفکراتی که رویکرد پسامدرنیستی را عرصه روابط بین الملل به کار بردند، بر این است که مفاهیم اساسی و پایه های تحلیل نظریه های روابط بین الملل اساسا بر ساخته هایی نظری هسند که رهیافت سنتی رئالیستی آنها را به مثابه واقعیت به عرصه تحلیل روابط بین الملل تحمیل کرد. براین اساس، هم این متفکران برواکاوی شالوده شکنانه این به ظاهر واقعت ها قرار گرفت؛ البته در این نوشتار تمرکز بحث صرفا روی واکاوی مفهوم دولت ملی دارای حاکمیت (sovereign national state) و چالش های پیش روی آن در عصر- چه از لحاظ نظری و چه عینی متحول شده کنونی قرار دارد. جستارهای گردآوری شده در این نوشتار هیچ سودایی جز این در سرندارند که شمایی کمی از کاربست رویکرد پسامدرن در روابط بین الملل ارایه دهند.

در نوشته حاضر، این فرض مورد سنجش قرار می گیرد که اصولا بروز و ظهور اولین اشکال رسانه ها (کتاب و مطبوعات ادواری و یومیه) از جمله مهم ترین عوامل بسط و نهادینه سازی هویت مدرن بوده است. با توجه به اشکال گوناگون رسانه ها، نگارنده موضوع مورد بررسی را به نقش و اهمیت تنها یکی از این رسانه ها یعنی مطبوعات محدود خواهد کرد. اما در این ارتباط بررسی چند مساله اجتناب ناپذیر است. این که تشکیل اجتماعات ملی و احساس مشخصا مدرن در چارچوب تعلق به یک ملت، رابطه مستقیمی با توسعه کلی آنها داشته است. بررسی مختصر شکل گیری مطبوعات و انواع آن، تعریف مفهوم هویت ملی و عناصر آن و تمهید استدلال هایی چند در برابر این فرض که چگونه گسترش مطبوعات به ایجاد جامعه مدرن مدد رسانده است، از جمله این مسایل است به منظور پیشتوانه بی نظری نیز از دیدگاه های متفکرانی چون جان تامپسون، هابر ماس، بندیکت اندرسون، هارولد لاسول و پاول لازارسلفد استفاده خواهد شد.

در میان همه نظریه پردازان گفتمان، نظریه لاکلا و موفه جایگاهی خاص دارد؛ از آن که این دو اندیشمند بهتر از دیگران توانسته اند نظره ای را که ریشه در زبان شناسی دارد به عرصه فرهنگ، اجتماع و سیاست بکشانند. آنها با ارایه صورت بندی نظام مند از نظریه گفتمان به وسیله ایجاد زنجیره به هم پیوسته از مفاهیم جدید، ابزاری کار آمد برای شناخت و تبیین پدیده های سیاسی به دست داده اند. در عین حال گستردگی مولفه ها و تکثر مفاهیم در نظریه لاکلا و موفه موجب شده است بیشتر مطالب موجود در تبیین این نظریه، به نوعی در دام پراکندگی و عدم انسجام گرفتار آید. از این رو پژوهش حاضر، می کوشد با ارایه دسته بندی منسجم و منظم از مولفه های نظریه گفتمان این دو اندیشمند به وسیله برجسته سازی مفاهیم اصلی و قراردادن سایر مفاهیم و مولفه ها ذیل آنها و نیز ارایه مدل، فهم و چگونگی به کارگیری این نظریه را در موضوعات گوناگون سیاسی اجتماعی در قامت یک چارچوب نظری علمی تسهیل نماید.

مقاله حاضر در پی آن است که دسته بندی جناح های سیاسی در درون هیات حاکمه جمهوری اسلامی را ریشه یابی کند. این دسته بندی ها نخستین بار در سال 1367 آغاز شدند که جمعی از روحانیون متمایل به جناح چپ که در بازوی سیاسی روحانیت یعنی تشکل «جامعه روحانیت مبارز» فعال بودند، پس از طی یک دوران طولانی اختلاف نظر با همکاران خود، تصمیم به تغییر شکل تشکیلات و روش سیاسی گرفتند و از جامعه روحانیت مبارز انشعاب کرده، تحت عنوان «مجمع روحانیون مبارز» به فعالیت رسمی خود ادامه دادند. به این ترتیب مرزبندی کاملی میان دو جریان راست و چپ روحانیون در جمهوری اسلامی شکل گرفت. با توجه به اینکه دسته بندی های چپ و راست در دهه اول انقلاب شکل گرفت با مطالعه این برهه تاریخی، چگونگی شکل گیری جریان سیاسی چپ درایران آشکار می شود. فرضیه مقاله بیان می دارد که «دسته بندی های چپ و راست در درون حاکمیت جمهوری اسلامی یک انشقاق درون گروهی در میان جناح حاکم و افراد و گروه های پیرامون آنها است» اما این دو دسته بندی در عین حال حامل برخی تفاوت های رایج میان چپ و راست در تعریف رایج آن در دنیا می باشند.

نخستین همایش مطالعات منطقه ای با عنوان «مطالعات منطقه ای، بنیادهای نظری و کاربرد آن برای ایران» در روز چهارشنبه 16 اردیبهشت 1388 با تلاش گروه مطالعات منطقه ای دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران با همکاری پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و گروه پژوهشی اوراسیای مرکزی در دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران برگزار شد. در این همایش یک روزه که طی چهار نشست برگزار شد، سخنرانان مقالات خود را تحت عناوین و موضوع های مختلف با محورهای بنیادهای نظری مطالعات منطقه ای، آموزش و پژوهش مقایسه ای مطالعات منطقه ای، تحولات محیط منطقه ای ایران و سیاست منطقه ای ایران ارایه کردند.