نامه فرهنگستان
سال:1383 | دوره:1 | شماره:1 (پیاپی 1)(ضمیمه دستور) |تعداد مقالات:8

کلمات مرکبی که جزء دوم آنها ستاک حال یا گذشته فعل است از رایج ترین انواع ترکیب در زبان فارسی است. از نظر نقشی، رابطه جزء اول ترکیب با جزء دوم، یعنی ستاک فعل، بسته به لازم و متعدی بودن ستاک و حال یا گذشته بودن آن متفاوت است. در این ترکیبات، اگر ستاک فعل را به یک فعل صرف شده برگردانیم، جزء دیگر ترکیب در حکم یکی از اجزای اصلی جمله یا موضوعهای فعل خواهد بود. آنچه در زیر می آید طبقه بندی این ترکیبات بر اساس رابطه جزء غیرفعلی ترکیب با جزء فعلی آن است.این ترکیبات بر اساس رابطه جزء غیرفعلی ترکیب با جزء فعلی آن است.1 ترکیباتی که با ستاک حال ساخته شده اند. این ترکیبات به قرار زیرند:1-1 ترکیباتی که جزء فعلی آنها از یک فعل متعددی معلوم و یا یک فعل لازم گرفته شده است. این ترکیبات معنی فاعلی دارند و شامل انواع زیرند:1-1-1 ترکیباتی که فعل آنها متعددی و جزء غیرفعلی آنها در حکم مفعول صریح برای جزء فعلی است. این دسته از ترکیبات رایج ترین نوع ترکیبات ساخته شده با ستاک حال فعل است، زیرا مفعول صریح در جمله نزدیک ترین عنصر به فعل است. اسمی که در اینجا به عنوان جزء غیرفعلی ترکیب به کار رفته، در صورتی که در جمله معادل این ترکیب به کار رود، اسمی است با مفهوم جنس، مانند جواهرساز، میوه فروش، آشپز، دزدگیر، کفش دوز، وطن پرست و غیره.

یکی از مهم ترین مباحث نحو عبارت است از تعیین تعداد و انواع وابسته های فعل. این بحث نه تنها از حیث تعیین ویژگیهای نحوی و واژگانی زبان اهمیت دارد بلکه بر سمت و سوی مطالعات نحوی و نوع روشها و نتایج بررسیها نیز تاثیر می گذارد. به یک معنا، می توان بحث درباره وابسته های فعل را از جمله بنیادی ترین مباحث نظری در نحو صورتگرا دانست. در این مقاله، پس از بحث مختصری درباره برخی تفاوتهای دستور وابستگی با دستور زایشی از حیث پرداختن به بحث وابسته های فعل، می کوشیم انواع این وابسته را در زبان فارسی بر اساس دستور وابستگی بررسی کنیم و شباهتها و تفاوتهای آنها را با هم شرح دهیم. در بخش سوم مقاله نیز به اختصار درباره دیدگاه متیوز (MATTHEWS 1981) در مورد وابسته های فعل سخن می گوییم و می کوشیم نظرات وی را در چارچوب دستور وابستگی نمایش دهیم. ما در این مقاله به اصول کلی دستور وابستگی نظر داشته ایم و خود را محدود به مکتب خاصی نکرده ایم. در مجموع، می توان گفت که بیش از هر چیز از آرا بنیان گذار دستور وابستگی، یعنی لوسین تنی یر (TESNiERE 1953, 1959 1980) و دو تن از پیروان آلمانی او، یعنی هلبیگ (مخصوصا در (HElbiG und SCHENKLE 1991) و انگل (ENGEL 1994, 2002)، بهره برده ایم.

موضوع اصلی در زبان شناسی رایانه ای پردازش زبان طبیعی است و هنگامی که کارشناسان رایانه از پردازش زبان طبیعی سخن می گویند اغلب مسایلی را عنوان می کنند که نشان می دهند تمایز روشنی میان خط و زبان قایل نیستند. به سخن دیگر، در بسیاری موارد، این دو حوزه را در هم می آمیزند. بد نیست در آغاز به برخی از کاربردهای رایانه در حوزه خط اشاره ای نماییم و سپس به نقش آن در حوزه زبان به ویژه ساخت واژه بپردازیم.1 حوزه خط1-1 غلط یابی املایییکی از ابزارهای سودمندی که واژه پردازها به تدریج از آن سود جستند، خطایاب یا غلط یاب املایی است. در نسخه های جدید نرم افزار Word، برای متنهای انگلیسی، می توان از کاراییهای بالای غلط یاب آن بهره گرفت. از چند سال گذشته، برخی از شرکتهای سازنده نرم افزار واژه پرداز فارسی کوشیدند نمونه هایی از چنین غلط یابهایی را برای فارسی به کار گیرند، از جمله پیشکار، زرنگار، گستره نگار و نقش.

در غالب کتابهای دستور زبان فارسی، از نوع ئی/ یی سخن به میان آمده است که به مصدر فعل اضافه می شود و صفت لیاقت می سازد. برخی از دستورنویسان، از جمله خانلری (1370) و خیام پور (1373)، سخنی درباره صفت لیاقت نگفته اند. سایر دستورنویسان به بیان یک یا دو جمله درباره آن اکتفا کرده اند. فرشیدورد (1382) می گوید ی لیاقت در واقع نوعی ی نسبت است؛ مثل گفتنی و دیدنی و تماشایی. قریب و دیگران (1355) گفته اند، یا ی نسبت گاهی مفید لیاقت و لزوم است؛ مانند سوختنی و مردنی و رفتنی و دیدنی. وحیدیان کامیار (1379) تنها به بیان ساختمان آن بسنده می کند، یعنی مصدر + ی؛ مانند خوردنی، رفتنی. انوری و گیوی (1369) و، ظاهرا به تبع آنان، نوبهار (1372) به توضیح بیشتری درباره انواع ساخت صفت لیاقت پرداخته اند. به باور آنها، صفت لیاقت شایستگی و لیاقت را به موصوع خود نسبت می دهد، مانند کتاب خواندنی، فیلم دیدنی. آنها از نظر ساخت به 5 نوع صفت لیاقت قایل شده اند:(1 مصدر + ی؛ مثال: رفتنی، پوشیدنی(2 فعل امر؛ مثال: مگو (در اسرار مگو)(3 بن مضارع + اک؛ مثال: خوراک، پوشاک(4 بن ماضی + گار؛ مثال: ماندگار(5 بن مضارع + ا؛ مثال: روا (= رفتنی).

کسانی که در عرصه صرف و، به بیان دقیق تر، واژه سازی زبان فارسی تحقیق کرده اند اذعان کرده اند که یکی از زایاترین فرآیندهای واژه سازی فارسی فرآیندی است که صفت فاعلی مرکب مرخم می سازد و ساختار ظاهری آن چنین است:اسم/ ضمیر مشترک                                           + ریشه فعل ← صفت مرکب / اسم مرکبقید/ صفت در نقش قیدمثال:- اسم + ریشه فعل: دانشجو، جامعه شناس، میهن پرست؛- ضمیر مشترک + ریشه فعل: خودرو، خودنویس، خودپرداز؛- قید + ریشه فعل: زودرنج، تندرو، دیرپز؛- صفت در نقش قید + ریشه فعل: سهل گیر، ساده نگر، گران فروش.چنان که می بینیم، در این فرآیند جزء دوم ظاهرا ریشه فعل است، اما این جزء از نظر معنی نوعی صفت است. به بیان دیگر، در واژه ای مانند دانشجو، جو به معنی «جوینده» است: «دانش جوینده». این نکته در دستورهای سنتی به صراحت بیان شده است:ممکن است از آخر صفت فاعلی مختوم به – نده پسوند – نده را حذف کنیم و آن را به جای صفت به کار بریم ... در این حال، قبل از بن مضارع کلمه ای می آوریم که با آن بن مضارع تشکیل یک صفت واحد بدهد. مانند سخن گو که اصل آن سخن گوینده بوده است.

یکی از مباحث حایز اهمیت در زبان شناسی بررسی خصوصیات دستوری گونه های یک زبان و تعیین میزان اختلاف ساختهای دستوری آن با زبان معیار (استانده) است. یکی از گونه های زبان فارسی زبان شعر است و هدف این مقاله گزارش نوع و میزان ساختهای ویژه دستوری این گونه زبان فارسی است.شعر عروضی فارسی، برای بیش از یک هزاره، به لحاظ ساختاری دست نخورده باقی مانده و هم امروز نیز تحت محدودیتهای اولیه قواعد وزن و قافیه یک هزار سال قبل به راه خود ادامه می دهد. قواعد وزن و قافیه برای شاعر لازم الرعایه است و تخلف و قصور و بی توجهی به آنها غیرقابل اغماض می نماید. از همین روست که شاعران وزن و قافیه را نسبت به دیگر جنبه های شعر، از جمله ساختار زبانی و شفافیت معنی، در اولویت قرار داده اند. این اولویت بندی موجب گشته که در مواردی که بین رعایت الزامات وزن و قافیه و یکی دیگر از جنبه های شعر (مثلا ساختار دستوری یا شفافیت معنایی) تعارضی رخ می دهد شاعر، به ناچار، دیگر جنبه های شعر را فدای سلامت وزن و قافیه نماید. بدیهی است که این فداکردن به معنای ارایه ساختهای غیردستوری و یا تیره کردن معنی نیست، چون در این صورت زبانی باقی نمی ماند تا بستر شعر باشد بلکه شاعر با حداقل تصرفات لازم در ساخت دستوری یا در مقوله معنی حداقل نیازهای وزن و قافیه خود را تامین می کند.

منظور از جانداری پدیده ای است برون زبانی که بر اساس پردازش شناختی از جهان خارج در الگوها و ساختهای زبانی متبلور می شود. در واقع، پیدایش چنین الگوهایی در ساخت زبان انعکاس طی شدن یک فرآیند شناختی و ذهنی است که در آن عامل ذی روح بودن، به عنوان یک مولفه، در روند پردازش دخالت دارد.مولفه مورد نظر، در اولین برش، موجودات را در پیوستاری قرار می دهد که یک سوی آن جاندار بودن و سوی دیگر آن بی جان بودن است. در برخی از زبانها، پیوستار جانداری با پیش انگاره های فلسفی و هستی شناختی دیگر در هم می آمیزد و در بین موجودات جاندار نیز مرتبه ای در نظر گرفته می شود و حیوانات، به لحاظ دارا بودن مختصه جانداری بین انسان و اشیا قرار می گیرد (انسان > حیوانات > اشیا). تبعات این نوع مرتبه بندی در واقع همانی است که به صورت دستوری شده در قالب کدگذاری زبانها خود را نشان می دهد؛ برای مثال، در برخی از زبانها، برای حالت نشانی P (patient) و (agent) A در ساخت متعددی، مولفه جانداری دخالت دارد - به شکلی که نشانه حالت مفعولی برای اسامی جاندارتر در مقایسه با اسامی کم جان تر متفاوت است. در هر حال، برای رسیدن به تحلیلی روشن از پدیده جانداری، بایستی عوامل و مولفه های متعامل با آن را نیز مد نظر داشت.

زبان شناسی امروز شاهد تحولات بسیار عظیم و عمیقی است. نمود این تحولات را می توان در نظریه های ساختاری، نقشی / کارکردی، شناختی، و نقشی - رده شناختی گوناگون مشاهده کرد. در این عرصه، زبان شناسی علاقه مند به مسایل زبان فارسی همواره از خود می پرسد «کدام یک از این نظریه ها می تواند برای توصیف و تبیین داده های زبان فارسی کارآمد باشد؟» و «آیا می توان از دستاوردهای این نظریه ها در تدوین دستور جامع زبان فارسی بهره جست؟» از آنجا که در پانزده سال گذشته درباره تکواژ را در چارچوب نظریه های ساختاری و نقشی / کارکردی گوناگون بحث شده است (از آن جمله اند: کریمی 1989، 1990، 2003، دبیرمقدم 1369، 1992، قمشی 1997، شکوهی و کیپکا 2003، وپال (2003 و در این مدت تحولات نظری عمده ای مرتبط با مبحث را در نوشتگان زبان شناسی صورت گرا و نقش گرا رخ داده است (مانند ریتزی 1997، هلیدی 1994/ 1985، لمبرکت 1994، نیکولااوا 2001، بوورز 1993، 2001، (2002، بررسی و نقد این آثار مبنای پاسخ به دو پرسش فوق قرار گرفته است.