جامعه شناسی سیاسی جهان اسلام
سال:1395 | دوره:4 | شماره:2 (پیاپی 9) |تعداد مقالات:6

امروزه، اهمیت قدرت نرم کشورها در پیگیری و دستیابی به اهداف و منافع ملی بر کسی، پوشیده نیست به ویژه اینکه با توجه به تحولات شکل گرفته در عرصه های سیاسی و انقلاب ارتباطات، اعمال قدرت نرم بیش از هر زمانی دیگر، میسر شده است، در این راستا، کشورها سعی دارند منافع و اهداف ملی خود را در دیگر کشورها از طریق اعمال قدرت نرم و تاثیرگذاری بر افکار عمومی و به واسطه آن، همراه ساختن توده های مردم با سیاست های موردنظر تامین کنند، در این میان، جمهوری اسلامی ایران با تکیه و تاکید بر آموزه ها و ارزش های دین اسلام و مذهب تشیع، از ظرفیتی مناسب برای تاثیرگذاری بر جریان های سیاسی شیعی در منطقه و به ویژه کشورهایی مانند عراق، بحرین و لبنان به عنوان کشورهایی دارای جمعیت شیعه مذهب، بهره مند است. در قالبی توصیفی- تحلیلی، مقاله حاضر درصدد پاسخ گویی به این پرسش اصلی است که قدرت نرم جمهوری اسلامی ایران چه تاثیری بر جریان های سیاسی شیعه منطقه غرب آسیا داشته است. یافته های این مقاله نشان می دهند که قدرت نرم جمهوری اسلامی ایران با تاثیرگذاری بر ساختار سیاسی و انسجام بخشی جریان های سیاسی شیعه منطقه، سبب رشد و تقویت این جریان ها شده است.

عراق، کشوری با میزان تجانس اجتماعی پایین است. تعدد گروه های قومی- مذهبی و سهم خواهی از قدرت، شکل گیری شکاف های اجتماعی چندگانه را در عراق، موجب شده که با شکل گیری گروه های تروریستی، بر سیاست خارجی کشورهای منطقه، تاثیرگذار بوده است. این مقاله سعی دارد با روش تحلیلی و محور بودن نظریه نورئالیسم تدافعی به این پرسش پاسخ گوید که شکاف های اجتماعی عراق بر سیاست خارجی ایران در عراق در ابعاد داخلی، منطقه ای و بین-المللی در شرایط ظهور داعش چه تاثیری داشته است؟ همچنین این فرضیه مطرح می شود که شکاف های اجتماعی عراق در شرایط ظهور گروه های تروریستی نظیر داعش، زمینه مواجه ایران با چالش های داخلی، منطقه ای و بین المللی را فراهم کرده و وجوه امنیتی آن را افزایش داده است. یافته ها نشان می دهند که این مساله در ابعاد داخلی سیاست خارجی، ایران را با تعمیق شکاف شیعه و سنی و نیز احتمال تجزیه عراق و مسائل قومیتی برخاسته از آن مواجه می کند، این مساله در بعد منطقه ای خود ازیک طرف، ایجاد شکاف در ژئوپلیتیک شیعی و درنتیجه، شکاف در محور مقاومت را درپی دارد و ازطرفی نیز، تهدید محیط امنیتی منطقه ای را موجب می شود که واکنش ایران درراستای دفاع فعال تهاجمی را به همراه داشته است، در طرف سوم نیز، این مساله به شکل گیری ائتلاف منطقه ای ضد ایران با محور بودن حمایت از داعش و سایر گروه های تروریستی منجر شده است. درنهایت در سطح بین المللی، افزایش حضور آمریکا در محیط منطقه ای ایران و راهبرد نیابتی سیاست خارجی این کشور را ضد ایران درپی داشته است.

تقابل و تعامل دین و دولت در ترکیه، برآیندهای خاص جامعه شناختی داشته که ازیک سو مدلول پدیده های سیاسی در گذشته و ازدیگرسو، دلیل مناسبات سیاسی – اجتماعی در آینده بوده است. ترکیه اگرچه چندبار کودتای نظامی را تجربه کرد، به نظرمی رسد که نسبت به دیگر کشورهای اسلامی خاورمیانه، دموکراسی ای کارآمد تر و جاافتاده تر داشته باشد، دموکراسی در این کشور (اگر نگوییم نهادینه شده است) در حال نهادینه شدن است. سنت دموکراتیک در این کشور با دیگر کشورهای اسلامی خاورمیانه (به جز ایران) قابل قیاس نیست.این پژوهش درپی پاسخ گویی به این پرسش است که «چرا جریان ها و جنبش های اسلامی در ترکیه به کنش های خشونت بار رونیاورده اند یا به مانند دیگر کشورهای منطقه، ترکیه، دستخوش تحولات خشونت بار از این سنخ نبوده است؟ به عبارت دیگر چرا برای جنبش های اسلامی در ترکیه، مبارزه در رژیم، نسبت به مبارزه با رژیم اولویت داشته است؟»، نگارندگان بر این باور هسنند که برای پاسخ گویی به پرسش بالا می توان از دو دسته عوامل «زیربنایی و روبنایی» نام برد: درباره عوامل زیربنایی، می توان به فرهنگ سیاسی مردم ترکیه به عنوان عامل تعیین کننده نوع مشارکت سیاسی، طریقت های عرفانی و تاثیر آنها بر انسان شناسی و خداشناسی شهروندان ترکیه و همچنین غیرسیاسی بودن این طریقت ها، اشاره کرد، ازجمله عوامل روبنایی نیز می توان، توان بالای رژیم سکولار در سرکوب مخالفان مسلح، ایجاد نظام چندحزبی، انتخابات آزاد و رشد اقتصادی را برشمرد.

از ضروریات کنش ورزی گروه ها و جنبش های اجتماعی، دست یازیدن آنان به منابع متعدد و به ویژه نیروی انسانی و بسیج آنها درراستای تحقق و حصول اهداف موردنظر است. تکفیری های فعال در جامعه سوریه و عراق به کنش گرانی قدرتمند و موثر بدل شدند که با بهره برداری از منابع بی شمار، نیروی انسانی گسترده ای را از سراسر جهان به سوی خود گسیل داشته اند و با دامن زدن به بسیج سریع و حجیم آنان، موجودیتی قلمرویی پیداکردند، نوشتار حاضر با هدف فهم چرایی چنین بسیج حماسی، با روشی توصیفی – تحلیلی، درپی پاسخ گویی به این پرسش است که «منابع بسیج گروه های تکفیری چیست؟» و این فرضیه را به بوته آزمایش می گذارد که آنان از منابعی متعدد، مانند منابع ایدئولوژیک، اقتصادی، جنسی، رسانه ای و قدرت سخت و نرم بهره می گیرند. نتایج تحقیق نشان می دهند که تکفیری ها با دیدی راهبردی و فرصت طلبی های تاکتیکی و بهره مندی از منابع یادشده، با بازنمایی و ترسیم جامعه ای اسطوره ای و همه چیزبخش (ثروت، رفاه، ارزشمندی، هویت و سعادت دنیوی و اخروی)، خیلی عظیم از جنگجویان را به خود جذب و قدرتمندی خویش را تضمین کرده اند.

گرایش های اسلام سلفی از جاوه تا آفریقا و از مشرق اسلامی تا مغرب عربی، گسترده شده اند، مغرب زمین نیز از حضور و تاثیرها (و گاه آسیب) سلفی گرایی، بی نصیب نبوده است، در جامعه فرانسه نیز، حضور اندیشه ها و نمادهای ظاهری اسلام سلفی و هنجارهای پوششی زنان و مردان مسلمان هوادار و معتقد به آموزه های سلفی، کم و بیش، مشهود است.مقاله حاضر، ضمن مروری بر تبارشناسی جریان های سلفی، به بررسی زمینه ها و علل رشد سلفی گری در فرانسه می پردازد و با تشریح اشکال مختلف جریان یادشده در این کشور، تلاش می کند دریابد که جریان های اسلام گرای سلفی در فرانسه، از چه ویژگی هایی بهره مندند، چه اهدافی را دنبال می کنند و به ویژه خاستگاه های فکری و نظری آنها در خارج از خاک فرانسه کجاست؟ فرضیه ای که در این پژوهش، بررسی و آزمون خواهدشد، این است: درعین حالی که سیاست های تبعیض آمیز فرانسه نسبت به مسلمانان حاضر در این کشور، تاثیرهایی را بر رادیکال شدن آنها برجاگذاشته است، نقش عوامل خارجی در این میان، ازلحاظ نظری بسیار پررنگ تر است. این پژوهش درراستای تحلیل مبانی فکری و رفتاری سلفی گری در فرانسه به این نتیجه دست می یابد که جریان سلفی فرانسوی، تحت تاثیر دو حوزه جغرافیایی «عربستان و شمال آفریقا» قراردارد و سه طیف عمده سلفی سنت گرا، سیاسی و جهادی در درون آن فعال اند. طیف سلفی سنت گرا که به امر تبلیغ دین و دعوت اهتمام دارد، در میان مسلمانان فرانسه، طرفدارانی بیشتر داشته، مساجدی را در این کشور دراختیاردارد، باوجوداین، بیشترین پوشش رسانه ای از آن سلفیان جهادی است که گروهی کم شمارند ولی سازمان یافته تر عمل می کنند.

فرهنگ سیاسی، یکی از مجاری و ابزارهای تجزیه ونحلیل سیاسی در هر کشوری است، در این شیوه، محقق به جای جستجوی ذهنیت یک فرد، برجستجوی ذهنیت قشر یا اقشار یا وجه غالب جامعه متمرکز می شود، ذهنیتی که هر عامل اجتماعی خواه ناخواه، کم و بیش از آن متاثر می شود. رهیافت فرهنگ سیاسی، خود رهیافتی میان رشته ای و از ترکیب روان شناسی، جامعه شناسی، روان شناسی اجتماعی و مردم شناسی شکل گرفته است. در این مقاله با تحلیل محتوای کیفی و مشاهده مشارکتی، واقعه انتخابات خرداد 1376 تجزیه و تحلیل شده و محقق از مجرای آن کوشیده است که وجوهی از فرهنگ سیاسی در جمهوری اسلامی را برجسته نمایی کند. تکلیف گرایی مذهبی دوره جنگ، مصرف گرایی دوره سازندگی، بدبینی ساختاری نسبت به حاکمان، سائقه عاشورا و مشارکت منفی، برخی از یافته های این نوشتارند.