مطالعات تاریخ فرهنگی (پژوهشنامه انجمن ایرانی تاریخ)
سال:1395 | دوره:7 | شماره:28 |تعداد مقالات:6

سادات به عنوان گروهی با منزلت اجتماعی انتسابی، بنابر اتخاذ رویکردهای مذهبی شیعی از سوی حاکمان صفوی که خود نیز داعیه سیادت داشتند، در ابعاد مختلف سیاسی، اداری، اقتصادی و اجتماعی عصر صفوی، حامل نقش و جایگاه تاثیرگذاری بودند. با وجود این، در همین عصر شاهد مهاجرت معنادار آنها از ایران به هند هستیم. این پژوهش تلاش دارد تا علل و عوامل این مهاجرت را بررسی و تبیین نماید.یافته های این پژوهش که بر مبنای تبیین تاریخی انجام شده است، نشان می دهد، گرچه عوامل عمو می همچون تنگ نظری های فکری و مذهبی صفویان در قیاس با وسعت نظر گورکانیان، عدم اقبال مناسب حکام صفوی به مقوله هنر و ادبیات فارسی و در مقابل استقبال حکام گورکانی از ادیبان و هنرمندان، وجود جاذبه های اقتصادی در هند و حاکمیت خاندان های شیعی در دکن در مهاجرت فوق بی تاثیر نبوده، اما تنش های سادات با یکدیگر و تنش با حکومت صفوی نقش روشن و برجسته ای در شکل گیری این مهاجرت داشته است.

درباره تاریخ گذاری نامه تنسر دیدگاه های گوناگونی وجود دارد. به عقیده پاره ای از پژوهندگان، نامه تنسر در خود دوره اردشیر بابکان نوشته شده است و آگاهی های این نامه، به طور کامل، رخدادهای دوره آغازین تاریخ ساسانیان را بازتاب می دهند، اما در دوره خسرو انوشیروان (531-597 م) و سپس در هنگام ترجمه نامه تنسر به عربی، پاره ای آگاهی ها و گفتارهای تازه به این نامه افزوده اند. دیگران عقیده دارند که نامه تنسر در خود دوره خسرو انوشیروان و برای مشروعیت دادن به آیین ها و قوانین و نهادهای تازه ای که خود وی به وجود آورده بود، ساخته و پرداخته شده است تا اندیشه ها و نوآوری ها و تغییراتی که در این نامه دیده می شوند، پدیده ای کهن و از روزگار اردشیر بابکان شناخته شوند. حتی نامه تنسر را از ساخته های دوره یزدگرد سوم (632-651 م) برای بازسازی شاهنشاهی ناتوان و آشفته ساسانیان هم شناخته اند. در این پژوهش، با مطالعه پاره ای آگاهی ها و اشاره ها در نامه تنسر که چندان دیده نشده اند، کوشش خواهد شد که چند نکته تازه برای تاریخ گذاری نامه تنسر به خود دوره اردشیر بابکان به دست دهیم.

تاریخ دو قرن پایانی امپراتوری عثمانی به واسطه وسعت قلمرو، مواجهه بی واسطه با حضور غربیان و تنوع شرایط سیاسی، اقتصادی و فرهنگی حوزه تحت تسلط، بیش از دوره های دیگر مورد توجه پژوهشگران و محققان قرار گرفته است. در این راستا، الگوی مفهومی «سیاست نخبگان» برآمده از مطالعات آلبرت حورانی (1915-1993) به عنوان یکی از راهگشاترین ابزارهای شناخت این دوره تاریخی مورد توجه قرار گرفته است. این الگو در فضایی قابلیت اجرا دارد که ضعف دولت مرکزی، مناسبات قدرتی را شکل داده باشند که کنش تسلط طلبانه، اما نافرجام دولت مرکزی، واکنش های گریز از مرکز قدرت های منطقه ای را موجب گردد. در این راستا نقش نخبگان جوامع به مثابه واسطی میان حاکم و توده مردم بسیار مهم است، چراکه حاکمان از طریق تامین منویات آنان، توانایی تسلط بر توده مردم و نخبگان نیز قدرت اعمال نفوذ و تغییر شرایط به نفع خود را به دست می آوردند. پژوهش حاضر به کاربست این الگوی مفهومی در تاریخ عراق دو قرن 18 و 19 میلادی پرداخته و تحولات مهم اجتماعی و سیاسی آغاز قرن 20 را از این منظر علت یابی کرده است.

ضرورت تکوین هویت ملی جدید، از مسائلی بود که برای تجددگرایان دوره قاجار به ویژه پس از انقلاب مشروطه مطرح شد و در قالب پژوهش در گذشته و با محوریت تاریخ و زبان به عنوان دو مقوله فرهنگی و تمدنی جلوه یافت. محمدامین ریاحی نیز از جمله پژوهش گرانی بود که دغدغه پژوهش در مقوله های فرهنگی-تمدنی ایران داشت. این پژوهش بر محور این پرسش بنا شده که مساله فرهنگ و زبان در پژوهش های ریاحی چه جایگاهی داشته است؟ از رهگذر بررسی آثار ریاحی می توان چند مولفه برجسته در اندیشه ی او دریافت کرد، محوریت فرهنگ ایرانی و زبان فارسی، به گونه ای که با وجود ارتباط قسمتی از پژوهش های ریاحی با حوزه عثمانی، دغدغه عمده او در این پژوهش ها، زبان فارسی و گستره نفوذ فرهنگ ایران است.ریاحی به اینکه تعلق خاطر مشخصی به متون کهن فارسی دارد، یکی از نمایندگان پیش رو نگرشی است که به درک معتدلی از ضرورت بازاندیشی در زبان فارسی باور داشت. ریاحی توانست نسبت متعادلی میان اهمیت و اصالت زبان متون کهن و ضرورت بازاندیشی در زبان فارسی برای پاسخ به مقتضیات زمانه برقرار کند.

متصوفه در قبال دگرگونی های عصر قاجار، دو رویه در پیش گرفتند، گروهی روال و سنت خود را ادامه دادند و گروهی تصمیم به انجام اصلاحات و تغییر گرفتند، بیان نسبت انجمن اخوت با تصوف و فتوت از یک سو و با فراماسونری از سوی دیگر، در رویکردی تاریخی مبتنی بر شیوه توصیفی-تحلیلی، هدف اصلی نوشته حاضر است.قصد ظهیرالدوله، موسس انجمن اخوت در اولویت نخست، نه صوفی سازی بلکه تربیت نخبگان به منظور ترقی و بهبود زندگی مردم بود. برخلاف نظر کسانی که انجمن اخوت را انجمنی ماسونی معرفی کرده اند، انجمن اخوت، انجمنی شبه ماسونی، اخلاق مدار و کانونی فرهنگی برای رواج برابری و برادری بود که از ادبیات عرفانی و میراث تصوف هم بهره گرفت و با برگزاری نشست های فرهنگی و هنری نو و تغییر ساختار سنتی صوفیه به تربیت اخلاقی افراد اقدام کرد.

روزگار صفویان از نگاه جامعه شناسی و انسان شناسی شایسته توجه فراوان است. دوره ای که در آن بنیان های اجتماعی، مذهبی، تاریخی و جغرافیایی این مرز و بوم دستخوش دگرگونی های فراوان گردید.پژوهش حاضر، به بررسی یکی از مهم ترین سفرنامه های دوره صفوی یعنی سفرنامه دلاواله با روش تحلیلی-توصیفی پرداخته تا ضمن بیان گزارشی ملموس از وضعیت اجتماعی ایران عصر صفوی (به خصوص دوره شاه عباس)، به تحلیل مردم نگاری ایرانیان آن روزگار نیز بپردازد. هدف مقاله پاسخ به این پرسش اصلی است که برخی از مهم ترین ممیزه های فرهنگی ایرانیان که در سفرنامه دلاواله مورد توجه قرار گرفته است، کدامند؟ بنابراین در این پژوهش کوشش شده آداب و رسوم، عقاید و سنن بومی ایران قرن یازدهم هجری، از نگاه یک بیننده فرنگی معرفی گردد، تا از این رهگذر برخی نکات ارزشمند و تازه از فرهنگ کهن ایرانی استخراج شده در مسیر کشف غوامض تاریخی، فرهنگی و ادبی نیز مورد استفاده قرار گیرد.