پژوهش های علوم تاریخی
سال:1390 | دوره:3 | شماره:2 (پیاپی 4) |تعداد مقالات:7

قزوین به مناسبت موقعیت جغرافیایی مساعد خود، از ازمنه کهن به یکی از کانون های تمدنی در فلات ایران بدل گشت. بواسطه موقعیت سوق الجیشی شهر قزوین و قرار گرفتن آن بر سر راه های شرق و غرب، این شهر چه در دوران پیش از اسلام و چه در دوران اسلامی از اهمیت نظامی و سیاسی برخوردار بوده است. پس از فتح ایران به دست اعراب مسلمان، قزوین در زمره یکی از ثغور دارالاسلام درآمد. فرایند بسط و توسعه قزوین که از عهد خلفای عباسی آغاز شده بود، در عصر سلجوقیان رونق دو چندان یافت. در پس منازعات ایران و عثمانی در زمان صفویان، شاه طهماسب اول صلاح کار در این دید که قزوین را بعنوان پایتخت برگزیند. در جستار حاضر ضمن بررسی جایگاه سیاسی و نظامی قزوین در اعصار گوناگون، آثار و ابنیه تاریخی این شهر - خاصه آنان که در عهد صفویه احداث شده اند - معرفی می گردند.

مقاله حاضر، رقابت های بریتانیا با روسیه بمنظور مهار سیاست های این کشور را در ایران به بحث می گذارد؛ در این راستا بر تحولات پانزده سال آخر قرن نوزدهم میلادی بسیار تاکید شده است. بخشی از این دوره، مقارن است با زمان تصدی حزب محافظه کار و نخست وزیری لرد رابرت سسیل سالزبوری در بریتانیا و ماموریت سرهنری دراموند ولف در ایران. در این مقاله سیاست های حزب محافظه کار در قبال ایران در دوره مزبور کاویده شده و همگرایی ها و واگرایی های وزارت خارجه بریتانیا با وزارت امور هندوستان، برای یافتن راه حلی بمنظور صیانت از مرزهای هند در برابر روسیه، بررسی شده است.

با نگاهی به تاریخ ایران چنین استنباط می شود که شالوده حاکمیت در این سرزمین بر دو رکن اعتقاد و عرف قرار داشته است. صفویان بر اساس اعتقاد مردم به خاندان ایشان به حکومت رسیدند و حدود دویست و پنجاه سال حکومت کردند. اما سقوط صفویان نه تنها به حاکمیت آنان پایان داد بلکه قداست آن خاندان را بطور قابل ملاحظه ای بیرنگ کرد. از اینرو، از آن به بعد اساس حاکمیت بر عرف قرار گرفت که شامل قدرت و اصالت خاندان می شد. نادر، بر مبنای قدرت و اقبال مردم به حکومت رسید و هرگونه مخالفتی را با کشتار مخالفین و تبعید ایلات سرکوب کرد. اما حکومت نادر زمینه اغواکننده ای را برای جاه طلبی و زیادت خواهی سایر روسای ایلات بوجود آورد. قتل نادر این فرصت را برای سران ایلات جهت پیگیری اهداف دیرینه شان فراهم کرد. ظهور رقبای متعدد برای دستیابی بسریر قدرت، موجب جنگ ها، قتل عام، غارت، و آوارگی مردم ایران گردید. پیروزی کریمخان بر رقبایش برای حکمرانان مناطق و روسای ایلات چندان خوشایند نبود و با وجود حکومت شاهرخ در خراسان، بسختی حاکمیت کریمخان را پذیرا بودند. حکام و روسای ایلات فارس بخصوص لار، اقتدار کریمخان را در فارس تهدیدی جدی برای حاکمیت منطقه ای خویش تلقی می کردند. توسعه طلبی حکام لارستان در هنگام حکومت حاجیخان کالی، برادر نصیر خان، به حدی رسید که در صدد تصرف شیراز برآمد. چون حکومت لارستان و سبعه به محمد نصیر خان رسید، وی تا حد ممکن حاکمیت کریمخان را نپذیرفت. این امر موجب تنش و برخوردهایی خونین بین شیراز و لار شد.

فعالیت های فرهنگی - آموزشی میسیونرهای لازاریست فرانسوی، بخشی از تاریخ فرهنگی ناشناخته دوره قاجار را تشکیل می دهد که بازتاب چندانی نیافته و مورد بررسی قرار نگرفته است. هیات های لازاریست (کاتولیک ها) که از پشتیبانی سیاسی - اقتصادی دولت فرانسه نیز برخوردار بودند، پس از ورود به ایران، از دوره محمد شاه (1264 -1250 ه. ق.)، به برپایی نهادهای فرهنگی و آموزشی خود پرداختند. این نهادها عبارت بودند از مدارس، کلیساها، چاپخانه ها، و نهادهای دیگری که فعالیت های مذهبی و عرفی آن ها، بویژه در مناطق غربی ایران، همچنان تا آستانه جنگ جهانی اول ادامه داشت. بررسی روند تاسیس این نهادها و کم و کیف و محتوای آموزشی آن ها که به زبان فرانسه بود، بخشی از این پژوهش را تشکیل می دهد؛ از سویی، روی آوری لازاریست ها به آموزش علوم جدید و زبان های اروپایی و نیز رویکرد بسیاری از ایرانیان به زبان های فرنگی، بویژه فرانسه که زبان فرهنگی - سیاسی آن روزگار نیز بشمار می رفت، سبب گسترش بیشتر این نهادها و فعالیت های آموزشی آن ها در ایران گردید؛ با این همه، این فعالیت ها با چالش های سیاسی - اجتماعی گوناگونی نیز روبرو بودند که بر کارکرد آن ها تاثیرگذار می شد. بررسی و تجزیه و تحلیل این چالش ها و تاثیرات آن ها و نیز ارزیابی نقاط قوت و ضعف کارکرد فرهنگی لازاریست ها بخش دیگری از این پژوهش را تشکیل می دهد.

موقعیت جغرافیایی سرزمین الیمایی، واقع در بخش هایی از خوزستان امروزی، باعث شده بود تا این ناحیه، نقش واسطه را میان آبراهه هایی که به راس خلیج فارس ختم می شدند با فلات ایران و همچنین میانرودان ایفا کند. عبور یکی از مهمترین جاده های بازرگانی ایران از این سرزمین در کنار باروری ناشی از جریان داشتن چندین رودخانه باعث شده بود که الیمایی به کانون اقتصادی و بازرگانی مهمی در دوره اشکانی تبدیل شود.آثار باستانی بر جای مانده از فرمانروایان محلی الیمایی همچون سنگ نوشته ها، سنگ نگاره های صخره ای، و مهم تر از همه، سکه های فراوان، نشان از رونق این سرزمین در دوره مورد نظر دارد. وجود دو درمسرا در شهرهای سلوکیه کنار هدیفون (جراحی) و شوش (سلوکیه کنار اولائوس) می تواند تایید دیگری برای این رونق اقتصادی باشد. سکه های ضربشده در این درمسراها، متاثر از سکه های عصر سلوکی دارای نقوشی همچون هلال ماه، ستاره، سر اسب و نقشی لنگرگونه هستند. مساله اصلی در پژوهش کنونی، تفسیر نقوش مذکور و چگونگی ارتباط آن با سرزمین الیمایی و فرمانروایان محلی آن است. از اینرو پیوند برخی نقوش موجود بر روی سکه های الیمایی با دریا و دریانوردی و ایزدان یونانی و ایرانی مرتبط با آب و رودخانه بعنوان یک فرضیه مطرح شده است. در این میان، ردپای دو ایزد پوزوئیدون و آرتمیس، پررنگتر است. ایزدبانو آناهیتا و نانایا بعنوان معادل های آرتمیس در ایران و میانرودان نیز قابل توجهند و اینکه بر اساس منابع نوشتاری، پرستشگاه های ثروتمندی متعلق به آنها در ناحیه الیمایی وجود داشته است.

اولین معاهدات مرزی بین ایران و همسایگانش که اسنادی از آن بجای مانده، در عصر صفویه و با امپراتوری عثمانی به امضا رسیده است. این معاهدات ابتدا بصورت مبادله نامه هایی کلی، حاکی از پذیرش صلح بجای جنگ بین سران دو طرف بود. بعدا اسنادی با عنوان «سنورنامه» یا «سنورنامچه» ممهور به مهر بزرگان به همراه نامه های سلاطین مبادله می شد. در نیمه دوم دوره صفویه ظاهرا با هدف تحکیم اعتبار این اسناد، جزئیات سنورنامه ها درون نامه سران دو طرف قرار گرفت. سنورنامه ها شامل مشخصات جغرافیایی نظیر نام شهرها، روستاها، کوه ها، دره ها، و مناطقی بود که خط مرزی از آنها عبور می کرد. در برخی موارد نام طوایف ساکن در نواحی سرحد و تابعیت آن ها به هر طرف و نیز استحکاماتی که باید در مرزها ویران بماند هم ذکر می شد.

قبایل سرزمین فارس در دوره های زند و قاجار از گروه های تاثیرگذار و تغییرآفرین سیاسی و اجتماعی بودند. هنگامی که درآمدهای یک ایل پاسخگوی نیازهای آن ها نبود به شهرها و بویژه شهر شیراز که از نظر آنها مرکز انباشت کالا و ثروت بود، هجوم می بردند و بقتل و غارت مبادرت می نمودند. شهر شیراز مرکز قدرت سیاسی ایران در دولت زند و مرکز حاکمیت سیاسی ایالت وسیع فارس در حکومت قاجار بود؛ بعلاوه مزایای اقتصادی، اجتماعی، و فرهنگی شیراز نیز موجب مطلوبیت آن برای قبایل شده بود.بدین سان آن ها همسازگری و ناهمسازگری هایی با یکجانشینان شیرازی داشته اند. چگونگی، نقش، و تاثیر این فرایند در ساختار کالبدی - فضایی شیراز از آغاز حکومت زند تا پایان حکومت ناصرالدین شاه قاجار (1163 ه. ق./ 1750 م. تا 1313 ه. ق./ 1895 م.) با رهیافت های تاریخی بررسی نشده است؛ همچنین اوضاع جغرافیایی در ایجاد زمینه های همسازگری و ناهمسازگری های میان قبایل و یکجانشینان نقش داشته؛ فرایند همسازگری و ناهمسازگری قبایل یکجانشینان در ساختار فضایی محلات و فضاهای فرهنگی، اجتماعی، و اقتصادی شیراز تاثیراتی داشته که در اینجا بررسی شده است.