شیعه شناسی
سال:1394 | دوره:13 | شماره:4 (پیاپی 52) |تعداد مقالات:7

تحولاتی که طی سال های اخیر در خاورمیانه عربی و شمال آفریقا ایجاد شده، از زوایای گوناگون قابل تحلیل است. از بطن این تحولات، «سلفی گرایی سنتی» دچار دگردیسی شده و پدیده «نئوسلفیسم» به وجود آمده است. این مقاله، با بررسی مولفه ها و عناصر گفتمان نئوسلفیسم، «دگرسازی شیعی» را وجه اساسی این گفتمان تلقی کرده، و با رویکردی آینده پژوهانه و آسیب شناسانه، پیامدهای آن را در زمینه ایجاد اختلاف و تضعیف جهان اسلام تحلیل می کند. تحولات نظری نئوسلفیسم در عرصه عمل سیاسی، پیامدهایی چون غلبه دگردرون دینی بر دگرخارجی و شیعه هراسی، دوقطبی سازی امت اسلام، تضعیف و ناکام سازی دولت های منطقه و ایجاد زمینه برای حضور قدرت های فرامنطقه ای، مخدوش سازی نگاه بین المللی به جهان اسلام، قراردادن مجدد اسلام در دستور کار قدرت های جهانی، تغییر ژئوپلیتیک قدرت در منطقه خاورمیانه و افزایش قدرت و نقش رژیم صهیونیستی و در مجموع، زمینه برای تضعیف جهان اسلام را فراهم می کند و انرژی رهاشده از بیداری اسلامی را که می تواند باعث احیای قدرت واقعی جهان اسلام شود، خنثی و حتی معکوس می کند.

دوره سلجوقی تا آغاز دوره تیموری، از جمله ادوار درخشان صنایع چوب در ایران است. آثار چوبی به جای مانده از این دوران، علاوه بر داشتن ارزش فنی و هنری بالا، به دلیل داشتن کتیبه هایی با مضامین دینی و اعتقادی، جایگاهی ویژه در زمینه شناخت باورهای دینی و مذهبی مردمان آن اعصار دارند. این امر، لزوم بررسی دقیق و گسترده تر این آثار را موجب می شود. هدف اصلی پژوهش حاضر، معرفی آن دسته از آثار چوبی متعلق به دوره سلجوقی تا آغاز دوره تیموری است که روی آن ها، شعارهای خاص شیعیان شامل ادعیه، ذکرها و... دیده می شود. با توجه به مطالعات و بررسی های صورت گرفته توسط نگارندگان، در پایان پژوهش، این نتیجه حاصل شد که در این ادوار، کاربرد شعارهای شیعی روی اشیای چوبی با کاربرد های مختلف، به صورت یک سنت زیبا و پسندیده درآمده است که نشان از اعتقادات عمیق و ارادت خالصانه بانیان و سازندگان این آثار، به اهل بیت (ع) دارد.

به رغم نفوذ تاریخی روحانیان در ایران و تبعیت جامعه از آنان، در دهه های اخیر، شدت و گستره تبعیت جامعه از این قشر کاهش داشته است، اما علل این کاهش چیست؟ به لحاظ نظری، به سه دسته علت کلان در این زمنیه می توان اشاره کرد: عللی که به تحولات ساختاری اشاره دارند، عللی که تاکیدشان بر تحولات در روحانیان است و عللی که بر مخاطبان آنان (مردم) متمرکزند. در این مقاله، تاکید بر علل مربوط به مخاطبان روحانیان است و به نوع دین داری آنان به عنوان علت موثر بر کاهش تبعیت از روحانیت اشاره می شود. لذا سه نوع دین داری مشخص شد که منطقا بر تبعیت از روحانیت تاثیر دارند. این سه نوع دین داری عبارتند از: دین داری بی واسطه، دین داری بی نیاز از روحانیت و دین داری ناپای بند. پس از توضیح و بسط نظری مکانیزم اثرگذاری این دین داری ها بر روابط دینداران با روحانیان، سه فرضیه منتج از بحث، به محک تجربه گذارده شد. نتایج تحقیق که به شیوه پیمایش انجام گرفت، موید فرضیه هاست، یعنی مشخص شد: هر چه اعتقاد دینداران به نقش ها و وظایف روحانیت (ضرورت کارکردی و وجودی آنان) و برخی احکام و عبادات دینی کاهش یابد و هر چه نیاز آنان توسط بدیل های روحانیت مرتفع شود و نیز هر چه ناپای بندی به ابعاد دین بیش تر باشد، تبعیت دینداران از روحانیان رو به تنزل خواهد گذارد.

عوامل مختلفی در روند گسترش تشیع در مناطق خاصی از نواحی کردنشین در چند قرن اخیر، موثر بوده اند، از جمله: نقش حاکمان و پادشاهان در حمایت از بسط تشیع در نقاطی از کردستان، قرار گرفتن بخش هایی از نواحی کردنشین در مسیر زوار شیعی به عتبات عراق، اسکان تاجران و علمای شیعی در مناطق مشخصی از کردستان و نفوذ عقاید غلات شیعی در میان طوایفی از کردها همچون کردهای اهل حق، صارلی، شبک، بجوران و علوی. اما در این روند، نقش مهاجرت طوایف خاصی از کردها به مناطق شیعه نشین و پیروی گسترده کردها از افکار و عقاید طریقت های صوفیانه، در رشد عقاید شیعی و به تبع آن گسترش تشیع در مناطق کردنشین، از جایگاه خاصی برخوردار است. این نوشتار، میزان تاثیر متغیرهای مهاجرت و سلطه فراگیر طریقت های صوفیه بر جامعه کردستان را در رشد تشیع در میان کردها تحلیل می کند. مظاهر مشترک میان طریقت های صوفیه و تشیع در کردستان، یکی از عوامل تاثیرگذار در گرایش طوایفی از کردها در چند قرن اخیر به پذیرش مذهب تشیع بوده است، زیرا در زیر سلطه دامن گیر آداب و مناسک طریقتی بر کردستان، نمادها و مظاهر بسیاری از عقاید شیعی در میان کردها رواج یافته و تبعیت کردها از مذهب امام شافعی را تا حد تکفف در نماز، کیفیت انجام دادن وضو و ادای اذان، تنزل داده بود. کردهای پیرو طریقت در موضوع توسل، زیارت قبور، تبعیت از شیخ طریقت و غیره، مانند شیعیان عمل می کردند و در فضای چنین اعتقادی، اختلاف چندانی با شیعیان احساس نمی کردند. بنابراین طریقت های نقشبندی، قادری، نعمت الهی، جلالی و بکتاشی شایع در سراسر مناطق کردنشین، زمینه ورود افکار و عقاید شیعی به کردستان را فراهم ساختند و در قالب افکار و عقاید صوفیه، مروج عقاید شیعی در میان کردها بودند. هم گرایی و نزدیکی عقاید طریقت و تشیع، نزدیکی هرچه بیش تر طوایفی از کردها به مذهب تشیع را فراهم نمود و رشد تشیع در میان طوایفی از کردها - به خصوص کردهای نواحی جنوب کردستان - را بدنبال داشت. عامل مهاجرت طوایف کرد، در رشد تشیع در میان گروه هایی از ایشان نیز انکارناپذیر است. تحت تاثیر محیط جدید زبان، فرهنگ، پوشش، آداب، رسوم و گرایش های مذهبی طوایف مهاجر تغییر می کرد. این نوشتار، میزان تاثیر این عامل را نیز بر رشد تشیع در مناطق خاصی از کردستان را بررسی کرده و زوایای مختلف آن را تحلیل نموده است.

هدف از این تحقیق، بررسی رویکرد دینی نادرشاه و تاثیر آن بر مذهب شیعه و علمای شیعه است. لذا مساله اصلی، چرایی و چگونگی تعاملات نادرشاه با شیعیان و علمای شیعه است. صفویان با حمایت رسمی از مذهب شیعه، باعث رشد و بالندگی این نهاد دینی شدند، با این حال هجوم افغان ها به اصفهان و ستیز آن ها با اهل شیعه، باعث ضعف نهاد دینی شد. نادرشاه افشار هم پس از تاج گذاری، نه تنها مذهب شیعه را مورد حمایت رسمی حکومت قرار نداد، بلکه با ایده هایی که داشت آن را در حد یک فرقه تنزل داد و بیش تر به مسائل سیاسی و نظامی پرداخت. وجود شاخص هایی چون حضور کم رنگ علمای شیعه در ساختار حکومت و به حاشیه رانده شدن آن ها، تنزل مقام و وظایف متولیان امور دینی، محدود شدن فعالیت های آموزشی علمای شیعه، ضبط اوقاف و محدودیت شدید منابع مالی علمای شیعه و مهاجرت آن ها به سرزمین های مجاور، از تعامل حداقلی نادرشاه با شیعیان و علمای شیعه حکایت می کند.

تجلی گاه معنویت و هویت متعالی انسانی را می توان در لایه های پنهانی هنر قدسی و اوج شکوفایی هنر معماری مقدس اسلامی را می توان در ساخت مساجد جست وجو کرد. در این بین، به نظر می رسد مساجدی که در دوران طلایی قدرت معنوی، مالی و سیاسی شیعیان در این سرزمین شکل گرفته اند، واجد هویت معنوی ویژه ای هستند. با تشکیل دولت صفوی در اوایل قرن دهم هجری و اعلام تشیع اثنا عشری به عنوان مذهب رسمی، ایران بعد از قرن ها، هویت ملی و سیاسی خود را بازیافت. از این رو مذهب تشیع، به تدریج در روح و جان ایرانیان نفوذ کرد و روح هنرمندان و معماران ایرانی به تشیع روشن گردید، لذا به آفرینش فضاهایی دست زدند که از روح و ماهیت تشیع سرشار بود. معماری مسجد به عنوان محمل بروز چنین عقایدی، از ظرایفی در طراحی برخوردار گشت که در دوره صفویه و پس از آن قاجار، به نهایت تکامل خویش دست یافت. در دوره قاجاریه، شیوه جدیدی در معماری ایجاد شد و معماران این زمان نیز دنباله رو معماران صفویه بودند. در این پژوهش، سعی شده تا با مقایسه معماری دوره صفویه و یک دوره بعد از آن (قاجاریه)، به بررسی اصول، مبانی و الگوهای قدیم معماری ایران و نوآوری هایی پرداخته شود که از نظر فضا در این دوران به وجود آمده است، هرچند به نظر می رسد، معماری دوره قاجار، قوت لازم خلق یک معماری جدید را نداشته است. از این رو در این پژوهش، دو شاه کار هنر و معماری اسلامی و شیعی این سرزمین، یعنی مسجد امام خمینی اصفهان و مسجد شهید مطهری تهران، با بازشناخت اصول قدسی حاکم بر طراحی مساجد شیعی بررسی تطبیقی شده است. بر اساس نتایج تحقیق، می توان تفاوت و به نوعی تکامل دوران صفویه تا قاجاریه را در عواملی چون طرح، فضا، نقوش جملات به کار رفته در کتیبه ها، رنگ های استفاده شده در تزیینات و مناره ها جست و جو کرد.

مسکن سنتی، همواره بر اساس عقاید مذهبی ساکنان آن خلق می شد و معمار سنتی تا حد امکان به اصول، قواعد و روش های احداث خانه در آیات و احادیث توجه می نمود، لذا اثری که خلق می کرد، بر مبنای آن الگوها شکل می گرفت و همواره روح دینی در مسکن سنتی جریان می یافت. بر این اساس، این مقاله در جهت پاسخ گویی به سوال و تایید فرضیه الگوهای هویت شیعی در مسکن سنتی چیست؟ شکل گرفته است:فرضیه: بر اساس آیات قرآن و روایات معصومان (به طور مستقیم و غیرمستقیم) الگوهای هویت شیعی درباره مسکن و محل زندگی، دریافت می شود و می توان آن ها را در طراحی مسکن معاصر به کار برد. روش تحقیق از نوع تاریخی و توصیفی- تحلیلی و روش جمع آوری اطلاعات از نوع کتابخانه ای با مطالعه اسناد سخت و نرم و نیز مطالعه میدانی است. نتایج پژوهش، نشان می دهد الگوهای هویت شیعی بر اساس آیات و احادیث در ابعاد کالبدی و مفهومی، دسته بندی می شوند که الگوهای هنر، اخلاق، طبیعت، نور، رنگ و شفافیت، در زیرمجموعه ابعاد مفهومی و الگوهای هندسه و تناسبات، سلسله مراتب، حریم، فضای تهی و انعطاف پذیری، در زیرمجموعه ابعاد کالبدی قرار می گیرند. در این زمینه، شایسته است با توجه به هویت ایرانی- اسلامی و رواج مذهب تشیع در کشورمان، به الگوهای شیعی در طراحی مسکن امروز توجه شود.