پژوهش زبان و ادبیات فارسی
سال:1396 | دوره:- | شماره:47 |تعداد مقالات:8

معما و مفهوم پیچیده خلقت در جای جای زندگی و تفکر و تخیل بشر قابل مشاهده است. هنر و ادبیات، بستری مناسب برای بازتاب و به نمود درآمدن چنین مساله شگفتی است.حکیم ابوالقاسم فردوسی، شاعری است که در دوره اوج شکوفایی تمدن اسلامی و شکل گیری مکاتب کلامی اشعری و معتزله و شیعه چشم به جهان گشود و کاخ نظم خود را با خرد و اندیشیدن درباره خدا، انسان و هستی پی افکند. مقاله حاضر با وارسی اصول و چارچوب حکمی و فلسفی مهمی (همچون: آغاز خلقت، حدوث یا قدم جهان هستی، ماده اولیه آفرینش و مراتب آفرینش) که درباره آفرینش عالم در عصر فردوسی وجود داشته است، بخش «گفتار اندر آفرینش عالم» شاهنامه را تحلیل می کند تا روشن شود آیا تفکرات رایج عصر فردوسی در بیان او درباره آفرینش عالم بازتاب داشته است یا نه. مشاهده خواهد شد که تفکرات حکمی و فلسفی ایرانیان باستان و فیلسوفان اسلامی چنان با یکدیگر همنشین شده اند که نمی توان فردوسی را در قلمرو گفتمان یا اندیشه ای خاص محصور کرد، بلکه او نماینده تفکرات حکیمانه «اسلام ایرانی» در روزگار خویش است.

در این پژوهش بر مبنای روش ساختارگرایانه کلود لوی استروس و با شیوه تحلیلی- توصیفی، کوشش شده است اسطوره واج ها، تقابل های دوگانه و ساختار اصلی اسطوره گیومرد با توجه به روایت های آن در متون کهن، تبیین و تحلیل شود.در این مقاله، خویشکاری ایزد مهر و اسطوره مشی و مشیانه، دو تقابل اصلی اسطوره گیومرد یعنی مرگ/ نوزایی و تقابل دو تفکر «آفرینش یک بنی (ماورایی)» در مقابل «منشا دوبنی (طبیعی یا گیاه پیکری)» انسان تبیین می گردد و نشان داده می شود که، تقابل گیومرد با اهریمن بازتابی از تقابل خیر و شر است که زیربنای تفکر ثنوی ایرانیان را تشکیل می دهد. همچنین نبرد پیوسته گیومرد به عنوان نماینده نوع بشر با اهریمن، بیانگر تداوم چرخه مرگ و زندگی است، بدین صورت که گیومرد در فرایند زندگی اهریمن را شکست می دهد و با مرگ خویش به اهریمن مجال غلبه می دهد و اهریمن ناخواسته زمان کرانمند را به پایان می برد و شکست می خورد.

مواجهه با «دیگری» از مسائل اساسی انسان در زندگی اجتماعی است. کیفیت این مواجهه، پیوندی مستقیم با کیفیت زندگی دارد. نوع کنش در مواجهه با «دیگری»، انتخاب میان خشونت یا مداراست. این پژوهش با بررسی رویکرد یکی از بزرگترین شاعران تاریخ ادبیات فارسی به این موضوع، در پی مطالعه اوصاف مواجهه با «دیگری» در سنت ادبیات هجوی فارسی است.هجویات انوری از مهم ترین منابع شناخت شخصیت و نگاه او است. در هجویات برخلاف قصیده یا غزل، شاعر آزادی بیان بیشتری دارد و می توان از خلال مطالعه این گونه ادبی، با هویت و جهان شاعر بیشتر آشنا شد. در این پژوهش با مطالعه و بررسی هجویات انوری، کوشش شده است تا نحوه مواجهه او با «دیگری» بررسی شود. در این بررسی با مطالعه مولفه های این مواجهه، نسبت شاعر با مدارا یا خشونت آشکار می شود. این پژوهش نشان می دهد که هجویات انوری، مواجهه خشن با «دیگری» است و این شیوه فاصله ای بعید با مدارا و پذیرش«دیگری» دارد. خشونت زبانی به عادی سازی خشونت در مناسبات اجتماعی در مواجهه با «دیگری»می انجامد و فضا را برای انواع خشن تر حذف و طرد فراهم می کند.

نثر خلاق را می توان دست یابی به حداکثر کارایی زبان نوشتار از طریق جابه جایی ارکان جمله، به ویژه فعل، و هماهنگی زبان با نحوه وقوع واقعیت ذهنی و خارجی دانست که امروزه در جهان طرفداران بسیار دارد و در برخی دانشگاه ها رشته و گرایشی به همین نام وجود دارد. در متون منثور فارسی نوشته هایی را می توان دید که با هوشیاری عمیق نویسنده و چیرگی بی مانندش بر زبان، و نیز رعایت قواعد این شیوه نگارش به نثر خلاق دست یافته اند. یکی از مهم ترین آنها، مجموعه نوشته هایی است که امروزه به نام مقالات شمس تبریزی مشهور و منتشر گشته است. دقت در نحوه کاربرد ارکان جمله ها و جابه جایی آنها در مواضع مختلف و توجه به بسامد وقوع این جابه جایی ها و همچنین شیوه استفاده شمس از شگردهای بیانی کلام، بسیاری از مواضع مقالات را نمونه اعلای نثر خلاق در زبان فارسی می سازد. هدف این مقاله ارائه تعریفی از نثر خلاق و نمایش قواعد و مصادیق آن در مقالات شمس و تقویت و کارایی بیشتر آن در زبان و ادب فارسی است. دقت در این شیوه خاص نثر نشان می دهد که شمس تبریزی از طریق فرایند تجسیم، تصویرسازی و دیداری ساختن کلام، هماهنگی واقعیت کلامی با واقعیت خارجی، استفاده فراوان از فعل، بازی های هنری با متمم ها و جابه جایی ارکان، قدرتی فوق العاده به نثر فارسی بخشیده است.

ترجمه به عنوان حلقه اتصال میان دو زبان و فرهنگ، سبب تقویت پیوند بین دو زبان پارسی و عربی و تعامل فرهنگی آنان شده است. سروده های شاعران فارسی همواره مورد توجه مترجمان عرب زبان بوده است. محمد الفراتی (1880-1978م)، شاعر سوری، یکی از مترجمان معاصر عرب است که با زبان شعر به ترجمه غزلیات حافظ پرداخته است. در این جستار با روش توصیفی- تحلیلی به بررسی ترجمه های فراتی از دو غزل حافظ پرداخته و بر اساس نظریه دریافت نشان داده ایم که مترجم، با وجود آشنایی با زبان فارسی، گاه در فهم و دریافت اشعار کنایی و ایهام وار به خطا رفته است و در نتیجه، در دریافت و انتقال پیام زبان مبدا به مخاطبان موفق نبوده است. البته ترجمه وی با وجود کاستی هایی که ناشی از درنیافتن مقصود حافظ بوده، بسیار زیباست و تلاش کرده تا در موسیقی بیرونی (وزن و نظام قافیه بندی) نیز بازآفرینی خود را به زبان شعری حافظ نزدیک کند. همچنین معلوم شد که وی در دریافت مفهوم اشعار فاقد تعابیر عارفانه تاحدودی موفق تر از اشعار عرفانی بوده است.

شیخ اشراق اندیشه های حکمای شرق و غرب عالم را به هم ترکیب کرد و حاصل از این ترکیب را خمیره ازلی نام نهاد. او در یکی از رسالات رمزی خود با نام مونس العشاق یا فی حقیقه العشق، نام موجودات صادر از عقل اول را تغییر داده و با نام شخصیت ها و رخ دادهای داستان عاشقانه -عارفانه یوسف و زلیخا درآمیخته است. محققان با تاثر از نگاه اشراقی شیخ به تحلیل فلسفی- عرفانی این روایت پرداخته اند، بی آنکه به جنبه های سیاسی و اجتماعی مندرج در ژرف ساخت این اثر توجه نشان دهند. رخ دادهای اجتماعی و سیاسی و به طور کلی بافت موقعیت و متن، فرض وجود اندیشه های سیاسی و ایدئولوژیک شیخ را در آثار او و از جمله در این اثر تقویت می کند. تحلیل این قصه با روش تحلیل انتقادی گفتمان در سه سطح توصیف، تفسیر و تبیین نشان می دهد که سهروردی در این قصه، سه گفتمان اصلی رایج در عصر خود را که در متون عرفانی با اصطلاحات «شریعت»، «طریقت» و «حقیقت» تجلی یافته اند، توصیف و نقد کرده است و با انتخاب شخصیت ها، مکان ها، هم آیی ها، تضاد معانی و جنبه های استعاری و رمزی، گفتمان گروه دوم را بر دو گروه دیگر تفوق می بخشد. گفتمان گروه دوم رمزی از تعلق گفتمانی خود او است که غالب کردارها و گفتارهایش در قالب شخصیت مثالی عشق و شخصیت تاریخی زلیخا پدیدار شده است.

تحلیل بازنویسی متون ادبی در دوره های مختلف تاریخی با توجه به تغییرات زبانی، در حوزه واژگان، نحو و بلاغت می تواند دگرگونی مفاهیم و تصاویر مندرج در آن آثار و تاثیر تغییرات تاریخی بر متون را نشان دهد. تذکره ها و تراجم احوال نیز از این قاعده خارج نیستند و شاید بتوان گفت که در هر دوره از بازنویسی متون ادبی تصویری جدید از متون پیشین خلق می شود. در کتاب «مقامات ژنده پیل» حکایتی از احمد جام نقل است که از قضا در یکی از نسخه های خطی دانشگاه تهران که به صورت جنگ ثبت شده، روایتی به لحنی دیگر از آن آمده است. این پژوهش علاوه بر ذکر و تصحیح این چند برگ به دنبال آن است که چه اندازه تذکره نویسان و حکایت پردازان به اشاره های آهسته قلم در توصیف ویژگی ها و شیوه سلوک شیخ جام تغییر داده و با جمله ای و خطی، تصویری مبهم از او نشان داده اند. در این دو نسخه، علاوه بر اختلافات زبانی و بلاغی تغییراتی در مکان ها، چگونگی وقوع رخدادها و واکنش ها دیده می شود که پایبند نبودن تذکره نویس به متن اساس و اولیه ای را نشان می دهد. اما شباهت های بسیار در جمله نویسی و بیان موضوع میان دو نسخه، نشان دهنده وجود نسخه اصیل تری از داستان است که منبع هر دو روایت محسوب می شود. در شیوه بلاغی و چگونگی بیان، از نظر نحو و الگوهای زبانی میان دو روایت تفاوت هایی وجود دارد. از نظر محتوایی نکته قابل توجه این است که نویسنده هر دو مکتوب به بیان اطلاعات دقیق و مشترک تاریخی و جغرافیایی از موضوع می پردازند و در ارائه آمار اختلافی ندارند از طرفی تمام این حکایت خود سند روشنی است از جایگاه و قدرت صوفیه در دوره های تاریخی مورد نظر.

در این پژوهش ضمن معرفی شاعرانی مانند میخائیل آلکسئی یویچ کوزمین، ایگور واسیلی یویچ سوریانین، دمیتری باریسوویچ کدرین و ایلیا لوویچ سیل وینسکی که در اشعار خود از شاعران شیراز، سعدی و حافظ الهام گرفته اند، به بررسی اشعار آنها با مضامین همسان ادبیات فارسی و اندیشه های شاعران شیراز پرداخته شده است. هدف پژوهش، بررسی نوع نگاه شاعران روسی به آثار سعدی و حافظ و پاسخ به این پرسش است که شاعران روسی به چه بن مایه هایی از شعر آنها توجه نشان داده اند. برای نمونه بازتاب مضامین اخلاقی چگونه بوده است؟ آیا علاوه بر اخلاقیات به سبک های ادبی هم توجه داشته اند؟ با توجه به اینکه برخی از شاعران روسی به سبک غزل سرایی شاعران ایرانی علاقه و توجه نشان داده اند، آیا با اثرپذیری از شاعران فارسی به این سبک شعری روی آوردند و چه کسانی و تحت تاثیر چه شاعرانی از ایران به این سبک رجوع کردند؟ در مقاله به دوره ای که در آن بیشترین توجه به شاعران شیراز شده و همچنین به دلایل این گرایش پرداخته خواهد شد. شاعران پرآوازه سده-های نوزدهم و بیستم ادبیات روسی، توجهی خاص به اندیشه های شاعران شیراز داشته اند. در بررسی های انجام شده روشن شد که نوع تاثیرگذاری و گرایش گوناگون بوده است. همچنین در این مقاله به بررسی دلایل علایق و گرایش شاعران روسی یادشده به اشعار شاعران شیراز (حافظ و سعدی) پرداخته می شود.