کهن نامه ادب پارسی
سال:1394 | دوره:6 | شماره:2 |تعداد مقالات:6

منظومه خسرو و شیرین نظامی، پس از مخزن الاسرار سروده شده و در واقع دومین منظومه نظامی است. این منظومه، یکی از منظومه های فاخر ادب فارسی است که بعد از نظامی، شاعران زیادی به نظیره گویی و استقبال آن روی آوردند. بررسی عنصر زمان روایی در این اثر و نشان دادن چگونگی بهره نظامی از آن در خلق داستان، می تواند روشنگر مباحث زیادی باشد و تفاوت او را در چگونگی روایت داستان با شاعران پس از او روشن و مبرهن سازد. در این پژوهش، به بررسی یکی از شاخصه های زمان روایی، یعنی زمان پریشی در خسرو و شیرین نظامی پرداخته شده است. بر اساس داده های این پژوهش، آشکار می شود که نظامی، با انواع زمان پریشی (گذشته نگر و آینده نگر) نظام خطی روایت را شکسته و هر تمهید زمانی برای او در حکم مقدمه ای است برای کش دارتر کردن روایت. بسامد گذشته نگرهای مکرر بسیار زیاد است و همین یکی از دلایل اطناب این منظومه است و اغراضی مانند: تاکید بر کنش انجام پذیرفته، تعلیل وقایع داستان، هنرنمایی نظامی در بیان چندباره موضوع و... را در بر می گیرند. بسامد زیاد گذشته نگرها نسبت به آینده نگرها نیز تعلیق خواننده در داستان را رقم می زنند.

مجموعه ای که ابوالمجد محمد بن مسعود تبریزی در فاصله سال های 720 تا 723 ق به خط خود از زندگی و آثار شاعران و عالمان نام آشنا یا گم نام پیش از قرن هشتم گرد آورده سفینه تبریز نام نهاده است که شامل مطالب ارزشمند و دست اول بسیاری است. این مجموعه گزیده ای از شاهنامه فردوسی را نیز، شامل 1245 بیت، در خود جای داده است که در کار ویرایش شاهنامه شایسته اعتنای فراوان است. از آن جا که ابوالمجد تبریزی به تصریح خود، بخش شاهنامه سفینه را در 721 ق رونویسی کرده است، ناگزیر نسخه ای مقدم بر این تاریخ اساس کتابت او بوده است. در میان دس تنویس های تاریخ دار شاهنامه فقط دو نسخه فلورانس و لندن پیش از سفینه تبریز کتابت شده اند و همین نکته اهمیت گزیده موجود را از نظر ترتیب تاریخی دست نویس های شاهنامه نشان می دهد. مطابق روال دیگر دست نویس ها و حتی به گونه ای شدیدتر، نسخه سفینه نیز از دست برد کاتبان در امان نمانده است، اما ضبط های شایان توجهی را هم ثبت و تایید کرده است. این نوشتار، که حاصل ارزیابی بیت به بیت ضبط های موجود در سفینه تبریز و سنجش آن با دیگر نسخه هاست، بر این پایه و با توجه به قرینه های دیگر، چند پیش نهاد تازه در ویرایش شاهنامه مطرح می کند.

نقد ادبی در فرهنگ ایران تاریخی کهن دارد و با دقت در آثار کلاسیک، از جمله تذکره ها، رد پای بسیاری از نظریه های نقدی نوین را می توان دید. تذکره ها سوای گزارش های فرهنگی، اجتماعی، و سیاسی سرشارند از اشارات نقدی. نگارنده می کوشد به منظور نمایش سلیقه نقادی و ادبی سام میرزا در تذکره تحفه سامی و تبیین گرایش های ادبی شاعران عصر صفوی، با روش مطالعات کتاب خانه ای به دسته بندی انواع ره یافت های نقدی مولف بپردازد و گستره و سبک نگره های نقدی او را به نمایش بگذارد و آسیب شناسی کند. نتایج نشان می دهد که به سبب به کارگیری زبان ادب به جای زبان خبر، کلی گویی و ابهام پراکنی از ویژگی اصلی داوری های سام میرزاست و نقد صفات شعر، نقد شاعران، و اخلاقشان از پربسامدترین رویکردهای نقدی اوست.

ماتمکده بیدل قزوینی از جمله مقتل های مهم (به اعتبار دقت در استنادها و تاثیرگذاری بر آثار پس از خود) و کم نظیر (از نظر ادبیت و بلاغت) تاریخ ادب فارسی است. مولا قربان ابن رمضان بادشتی قزوینی رودباری متخلص به بیدل (شاعر و مرثیه پرداز سده سیزدهم هجری، زنده به سال 1267 ق) در حدود 1248 ق به تالیف مقتلی به نظم (در قوالب گوناگون) و نثر (مسجع) اقدام کرده است و طی آن احوال و جریان های حماسه عاشورای سال 1261 ق را با استناد به بیش از ده منبع تاریخی و روایی به تصویر کشیده است. در این پژوهش به ترجمه حال بیدل و مسائل کلی ماتمکده او و نیز روش تصحیح و توضیح اثر اشاره شده است، سپس برخی از ویژگی ها و ارزش های ادبی کتاب، از جمله آن چه به نظم، نثر، بلاغت، سبک و تاثیرها و تاثرها برمی گردد، به میان آمده است و درنهایت با ذکر نمونه هایی، به نقد محتوایی- ساختاری کتاب پرداخته شده است.

نظریه های جدید ادبی با رویکردهای گوناگون زمینه را برای خوانش های متفاوت فراهم کرده است. یکی از این رویکردها ساختارگرایی است که اساس آن بر تجزیه متن به کوچکترین عناصر سازنده و دقت نظر در چگونگی روابط این سازه هاست. این پژوهش بر آن است تا دو قطعه مشابه انوری و قاآنی را بر مبنای رویکرد ساختارگرایی تجزیه و تحلیل کند. روش تحقیق کیفی، از نوع تحلیلی توصیفی و به شیوه متن پژوهی است. قاآنی در شعر خویش در ابعاد مختلف ساختاری و مضمونی از انوری تاثیر پذیرفته است. یافته ها نشان می دهد: در هر دو سروده، اجزاء ساختاری اثر، اعم از قالب، زبان و موسیقی، در بافتی منسجم و نظام مند، در خدمت پروراندن هر چه بهتر مضمون و درون مایه مطرح شده در آن به کار رفته اند و هر دو شاعر توانسته اند تصویری پر تحرک، زنده و تاثیرگذار از طرز سخن گفتن الکنان بیافرینند.

کوشش نویسندگان در این مقاله به بازخوانی روند پدید آمدن حماسه ملی شاهنامه معطوف بوده است. نویسندگان از زاویه ای تازه تر به روند پدید آمدن شاهنامه یا شاهکار حماسه ملی پرداخته اند. این درست است که ما امروز از متن به نسبت منقح شاهنامه یا به تعبیری دیگر، کتاب بزرگ حماسه ملی بهره مندیم، اما از این که در فرایند پدید آمدن این متن، که از باشکوه ترین متن های فرهنگی، اسطوره ای، زبانی، ملی، ادبی، و تاریخی ایران و زبان فارسی است، چه تحولاتی رخ داده یا این که در سیر سرودن آن کتاب چه حادثه هایی به وقوع پیوسته کم تر سخن در میان است. سبب این کاستی هم تا اندازه ای مشخص است، نبودن منابع کافی. نگارندگان این مقاله در بررسی های تاریخی و شواهد شعری در متن شاهنامه به این باور رسیده اند که شاهنامه فردوسی، که خود حاصل متن یا متن های نوشتاری و به حدس و گمان، روایت هایی شفاهی بوده است، در فضایی بسیار خطربار و با نقشه ای از پیش تعیین شده به دست حامیان حماسه ملی و همت والای فردوسی به گونه ای پیروزمندانه پدید آمده است. این پیروزی حاصل نقشه ای زیرکانه و مخفیانه به دست حامیان حماسه ملی بود و در مراحل گوناگون از آن حمایت شد تا سرانجام به همت فردوسی به شکل کنونی به دست ما رسید. بنابر نتایج این مقاله، در فرایند یادشده تا رسیدن به این نقطه از شکوه و به بار نشستن این نهال پربار بسیاری از بزرگان فرهنگ و ادب و خویشکاران وطن دوست ایرانی در این راه جان باختند.