پژوهشهای نهج البلاغه
سال:1396 | دوره:16 | شماره:53 |تعداد مقالات:7

رهنمودهای علوی در عرصه مدیریت می تواند راهگشای مدیران دیروز، امروز و فردا باشد. البته این رهنمودها گاه در قالب یک سلسله قضایا یا قواعد کلی ارائه شده است که با توجه به آن، این پرسش مطرح است که روش شناسی یا شیوه کشف این قواعد چگونه است و با اصول موجود در مدیریت چگونه پیوند می خورد؟ بدین منظور باید به سراغ دلالت های روشن متن رفت که مبتنی بر اصول لفظی و اصول عقلایی است و از دانش مدیریت فقط برای تایید بیشتر و ایضاح فزون تر قاعده یاری جست. با این روش، می توان به عبارت هایی دست یافت که به عنوان قاعده مدیریتی نمایان می شوند. البته باید در این راستا مراقب آسیب های روش شناسی از قبیل التقاط، استقرای ناقص، برخورد گزینشی از کلام امام و مشکلات پژوهش های میان رشته ای بود. قاعده ای که در این مقاله ارائه شده است، قاعده پرهیز از پراکنده کاری در عرصه مدیریت است که از جمله «مَنْ أَوْمَأَ إِلَی مُتَفَاوِتٍ خَذَلَتْهُ الْحِیَلُ» برگرفته شده است.

تمام تلاش مدیران بر آن است تا در مدیریت و ساماندهی امور به موفقیت دست یابند. امام علی× مدیری را موفق می داند که هدف کلانش رسیدن به رضایت الهی باشد و برای رسیدن به این هدف کلان پنج هدف خرد را مطرح می فرمایند که مدیر با رسیدن به این پنج هدف خرد، به هدف کلان که همان رضای الهی است خواهد رسید. این پنج هدف عبارت است از: انجام کارهایی که مدیر برای انجامش نزد خدا و خلقش عذر داشته باشد، داشتن نام نیک در میان بندگان خدا، ایجاد آثار زیبا در شهرها، تمام کردن نعمت بر اداره شوندگان و چند برابر کردن کرامت آنان. هر مدیری برای اینکه به این اهداف خرد و کلان برسد به سه شاخصه دانایی، توانایی و پارسایی نیاز دارد. در این مقاله اصولی که مدیر را به شاخصه دانایی می رساند مورد بررسی قرار گرفته است که عبارتند از اصل هم نشینی و گفتگو با علما و دانشمندان، اصل مشورت، اصل تجربه، اصل شناخت و علم به سنت های الهی، اصل دور اندیشی و آینده نگری، اصل تقسیم کار بر اساس علم و اصل آموزش کارکنان. مدیر با رعایت این اصول می تواند شاخصه دانایی را در خود تقویت کند و دانش لازم برای اداره سازمان را کسب نماید.

گفتار و رفتار امیرمومنان × معیار اصلی شناخت حقیقت و سیمای واقعیاسلام است که می توان آن را از معارف و آموزه های آن حضرت استحصاء نمود. عقاید به منزله ریشه های معارف علوی است و با اخلاق و احکام در هم تنیده است. شناخت منظومه عمیقی چون معارف علوی، بدون بررسی ارتباط میان عقاید، اخلاق و احکام میسر نیست. یافته های پژوهش حاکی از آن است که از منظر معارف علوی قوانین و احکام اخلاقی مطلق و واقعی اند و ریشه در تقوای الهی و اعتقادات فرد مسلمان دارد. در اخلاق از منظر امام علی×، بیشترین تاکید بر خودسازی و تقواپیشگی و پرهیز از هواهای نفسانی است و این در بستر اعتقاد به معاد و روز قیامت صورت می گیرد و از این لحاظ، اخلاق از دریای عقاید و اصول ثابت اسلامی که در معارف علوی شرح و بسط یافته اند، نشات می گیرد و ملازم با آن است. درباره ارتباط بین اخلاق با عقاید و احکام می توان چنین گفت که بین این معانی رابطه طولی و نیز عرضی وجود دارد و هر کدام از این مفاهیم وجودش از دیگری جدا نیست و یک نوع رابطه عقلی بین آنان حاکم است.

مطالعه چیستی فرهنگ اخلاقی جاهلیت و واکاوی ابعاد گونه گون آن یکی از موضوعات قابل بررسی و زمینه ساز شناخت بهتر آموزه های قرآن و حدیث است. نظام اخلاقی برآمده از عقیده و تفکر جاهلیت، در نهج البلاغه بازتاب یافته و مواضع امام× در برابر دین و عقیده و اخلاق جاهلی از مجموعه فرمایش هایشان کاملا آشکار است. در این پژوهش فقط فرهنگ اخلاقی جاهلیت از منظر امام مورد بررسی قرار می گیرد، نگارندگان می کوشند مواجهه امام علی× با آن فرهنگ را به سه روش توصیفی، ارزش داورانه و انکاری تحلیل کنند. بدین سان این پژوهش به این دستاورد رسیده که امام در نهج البلاغه به نفی و انکار کامل اخلاق جاهلی پرداخته است و هیچ بعدی از ابعاد اخلاق جاهلی را مورد تایید قرار نداده اند. این دیدگاه به ویژه در مقایسه با تحلیل دیگر نویسندگانی همچون ایزوتسو که در باب جاهلیت پژوهش هایی داشته متمایز است، چرا که آنان در شرح مفاهیم اخلاقی جاهلی و با ذکر صفاتی مثل سخاوت و شجاعت جاهلی گاهی خواسته اند آنها را به عنوان نقاط برجسته اخلاقی آن عصر در میان انواع ویژگی های منفی اخلاقی برجسته سازند، اما در نهج البلاغه و از زاویه نگاه امام صفات مذکور نیز، در خدمت غرور و اهداف شخصی قبیله گرایانه به عنوان مصداق بارز اخلاق منفی جاهلانه توصیف شده است.

بیعت در ادبیات آیینی اسلام، بیانگر کارکرد مشارکت جویانه مردم در حکومت و به مفهوم حق حاکمیت مردم بر سرنوشت خویش است که در متن حاکمیت الهی پذیرفته شده است. منظور از حق حاکمیت آن است که مردم حق دارند خود سرنوشت خویش را به دست گیرند. بیعت در نگاه و عمل امام علی× تناسب بی مانندی با جمهوریت و حاکمیت اراده ملت دارد، در نگاه امام علی× بیعت وسیله تحقق حکومت و نشان مقبولیت آن است. در این نوشتار ضمن تعریف واژگانی و اصطلاحی بیعت و تبیین تاریخی این رخداد بزرگ در غدیرخم و پس از دوران خلافت سه خلیفه نخست، با ارائه نگاهی جامع از مقوله بیعت در گفتار، نوشتار و رفتار امام علی× با تکیه بر نهج البلاغه و دیگر نگاشته های حدیثی، ضرورت و اهمیت این رویکرد در شکل گیری حکومت عدل علوی بررسی و ملاک های بیعت صحیح از دیدگاه آن حضرت بیان شده است. همچنین گوشه ای از تصویرآفرینی هنری ایشان در توصیف رخداد بیعت نمایانده شده است.

سکوت یا غیاب معنادار عناصر زبانی در نوشتار دارای کارکردهای مختلف و در تحلیل گفتمان، موضوعی حائز اهمیت است و به مثابه صورتی دلالت مند، کامل کننده گفتار و قادر به بیان اندیشه ها است. از این منظر که سکوت می تواند به نو عی، غیابی نسبی باشد و برخی رخدادها از خلال آن تفسیر می شوند، سکوت ها دلالت مند است و به عنوان بخشی از زبان، قصد تاثیر بر مخاطب به واسطه نگفتن پاره ای از اطلاعات و یا حذف اطلاعات را دارد. از آنجا که متن مکاتبه های امرمومنان×، در کنار عنصر هدایت بخشی، قابلیت سنجش از زاویه جدیدترین دیدگاه های زبانی را داراست، در این پژوهش، نامه امام علی× به معاویه، با موضوع تاکید بر مشروعیت خلافت علوی و مقابله با گفتمان مخالف، بر اساس نظریه «سکوت گفتمانی» بازخوانی می شود. این پژوهش گفتمان سکوت را در دو محور ابتدایی در دو سطح ساختاری و معنایی مورد نظر قرار می دهد و سپس با فرارفتن از متن و بر اساس بافت زبانی و سیاق و بافت موقعیتی، به تحلیل دلالت های سطح کاربردشناختی گفتمان می پردازد. نتیجه پژوهش نشان می دهد که وجود نمونه هایی از سطوح سکوت ساختاری، معنایی و کاربردشناختی در این نامه، کارکرد ایجازگویی، هم گرایی، تصویرسازی، فعال سازی ادراک مخاطب و عتاب گویی را به دنبال دارد.

با نگاهی گذرا به تاریخ زندگانی پیامبران الهی و با استناد به کلام وحی و سخنان اولیای دین از جمله امیرمومنان× به راحتی شمول رسالت انبیا در دو قلمرو دنیوی و اخروی قابل اثبات است. مقاله حاضر در صدد پاسخ به این پرسش است که چرا دامنه رسالت دین محدود شده و با حذف بخش اعظم محتوایش، کارایی اش ستانده شده است؟! فرضیه تحقیق آن است که دین اسلام با ارائه طرح و برنامه برای زندگی و معرفی مدل رهبری پیامبر|، امامان معصوم^ و فقیهان واجد شرایط در روزگار غیبت، نافی سکولاریسم است، اما در دوران معاصر افرادی با سر دادن شعار سکولاریسم به دنبال بی اهمیت جلوه دادن دین و محدود سازی نقش آن در زندگی اند. در این نوشتار ادعا و اثبات می شود که سکولاریسم در مکتب علوی× مردود و محکوم به فنا است و مبانی اصلی سکولاریسم به دلیل کلی نگری و توصیفی بودن خطاپذیرند. ازاین رو پاسخ گوی مناسبی برای نیازهای ضروری بشر نیست. پس نیاز آدمی به دین و تعالیم وحیانی، ابدی خواهد بود، زیرا نیازهای وی برای رشد، قرب به خدا و استیفای حقوقش از راه مکاتب بشری و الحادی و یا به کمک دانش محدود آدمی ممکن نیست و تنها اسلام به عنوان دین برآمده از دانش نامحدود الهی پاسخ گوی نیازهای یادشده است.