آستان هنر
سال:1395 | دوره:- | شماره:17 |تعداد مقالات:8

لطفا برای مشاهده چکیده به متن کامل (PDF) مراجعه فرمایید.

مسجد هفتادودوتن یا شاه از بناهای شاخص عصر تیموری در مشهد است که امروزه در مجاورت مجموعه حرم مطهر رضوی قرار گرفته است. این اثر که در اصل یک بنای آرامگاهی و احتمالامتعلق به یکر از امرای تیموری به نام امیرملک شاه است، دارای تزیینات مفصل کاشی کاری و نقاشی دیواری است. کتیبه ها و تغییراتی که در تزیینات آن مشاهده می شود نشانه هایی از تغییر کاربری بنا در عصر شاه سلطان حسین و سال 1119 ق را تایید می کند. دیوارنگاره ها در گنبدخانه مرکزی بنا متمرکز است و ترکیبی از شیوه های متعدد تزئینی این عصر شامل لایه چینی، طلاچسبانی، گچ بری و نقاشی دیواری است. نقوش علاوه بر کتیبه های نقاشی شامل نقوش اسلیمی، ختایی و ترنج بندی های متعدد است.

جستار حاضر به مطالعه و تحلیل مینیاتورهای نسخه ای از هفت اورنگ جامی می پردازد که با شماره ثبت 15948 در مخزن مخطوطات کتابخانه آستان قدس رضوی نگهداری می شود. تاریخ کتابت نسخه مذکور، سال 977 هجری است. هدف از این پژوهش، تعیین ارزش هنری و تاریخی نسخه با رویکرد به مینیاتورها و مجالس آن است. مجالس این نسخه فاقد تاریخ و رقم هستند و پرسش اصلی این است که آیا کتابت نسخه و ترسیم نگاره های آن، هر دو در یک دوره تاریخی اتفاق افتاده اند؟ فرضیه این پژوهش مبتنی بر عدم هم زمانی نگارگری نسخه هفت اورنگ 15948 با کتابت آن است. روش این پژوهش، بررسی تطبیقی است و ضمن تحلیل شیوه و کیفیت کتاب آرایی و تزیینات نسخه مذکور، به مقایسه مجالس آن با نگاره هایی از دیگر نسخ مصور جامی که از سده 10 هجری به جا مانده اند و نیز بررسی تحلیلی مجالس این نسخه با نگاره های پس از عصر صفوی که به شیوه نگارگری کهن ترسیم شده اند، می پردازد. در پایان نیز با توجه به محدودیت های پژوهش، این احتمال طرح می شود که مجالس نسخه هفت اورنگ 15948 کتابخانه آستان قدس، به عصر کتابت نسخه تعلق ندارد.

دوره تیموریان یکی از دوره های مهم در تاریخ تمدن اسلامی است. این دوره به صورت جدی از زمان سلطنت شاهرخ میرزای تیموری آغاز گردید و تا انتهای حاکمیت سلاطین این خاندان در خراسان و با مرکزیت هرات دوام یافت. در این دوران همسر شایسته شاهرخ میرزا، گوهرشادخاتون، دستور ساخت مسجدی در مشهد و در کنار بارگاه ملکوتی حضرت رضا (ع) را به قوام الدین، معمار چیره دست داد و پس از تماشای شکوه و جلال این مسجد دستور ساخت مسجدی دیگر با همین نام (گوهرشاد) را در هرات به قوام الدین داد. مسجد جامع گوهرشاد یکی از مهم ترین و زیباترین مساجد تاریخی در بلاد و اماکن اسلامی به شمار می آید. این مسجد مجلل و باشکوه یادگاری از قرون گذشته و نمونه ای از معماری سنتی اسلامی است. فرایند این تحقیق در پی رسیدن به پاسخ پرسش هایی اساسی چون «تاثیر مکان و زمان بر ساخت مسجد و یا مشابهت مطلق و عینیت نقوش دو مسجد با توجه به یکی بودن معمار است؟ و آیا فرهنگ و آداب و رسوم مردم نیز در ساخت و نقش اثر تاثیر گذاربوده است؟» سازمان دهی گردیده و با روش استقرایی، نقوش گیاهی و هندسی دو مسجد مقایسه شده است.

برای شناخت تاریخ تشکیلات معماری حرم و اماکن متبرکه رضوی، بهترین منبع، مطالعه اسناد مربوط به دوره های مختلف تاریخی در این باب است. از جمله این اسناد بااهمیت و منحصربه فرد، اسناد مربوط به معماری و تعمیرات آستان قدس رضوی است که در سازمان مدیریت اسناد و مطبوعات سازمان کتابخانه ها نگهداری می شود. هدف از انجام این پژوهش معرفی اسناد موجود در زمینه تعمیر، مکان دقیق و خصوصیات گنبدهای اپک میرزا و میرولی بیک و تحولات آنهاست. مطلبی که ممکن است در منابع و مآخذ دیگر کمتر به آنها پرداخته شده باشد. باتوجه به این که در سازمان مزبور بیشترین تعداد سند مرتبط با معماری یک مجموعه عظیم مذهبی مثل حرم مطهر و به صورت منسجم در سه دوره تاریخی متوالی و طولانی وجود دارد لزوم انجام این گونه تحقیقات دوچندان می گردد.این اسناد به لحاظ پرداختن به هزینه های انجام شده، نوع تعمیرات و مصالح به کاررفته ارزش فراوانی دارد. در این مقاله با توجه به اسناد موجود که شامل دفاتر اوارجه، توجیهات و مقررات و صورت های جمع وخرج بود، اطلاعاتی باارزش در زمینه های پرداخت مواجب و اجرت به کارکنان تعمیرات، نوع تعمیرات انجام شده، محل تامین هزینه ها و مصالح به کاررفته به دست آمد. نکته بسیارمهم و درخورتوجه درهمه اسناد مربوط به گنبدهای اپک میرزا ومیرولی بیک وجود نقاشی ها و تزیینات زیبای آن است که عمدتا توسط اسماعیل بیک و محمدجعفرحسینی، نقاشان مطرح دوره افشاریه، انجام شده است.

حرم مطهر رضوی یکی از اماکن مذهبی به شمار می رود. به دلیل اهمیت این بنا نزد مسلمانان سعی شده است برای ساخت آن از تزیینات و هنرهای اصیل ایرانی استفاده شود. هنر در این بنا به بهترین شکل خود به کار گرفته شده است. قالی، نمونه ای از این هنرهاست که علاوه بر زیبایی فضا به پوشش آن نیز کمک می کند. گل شاه عباسی یکی از نقوش مشترک در تمام تزیینات، به خصوص قالی های حرم مطهر است. قالی های حرم مطهر نمونه مناسبی برای معرفی قالی مشهد است. هدف این پژوهش شناخت گونه هایی از گل شاه عباسی در قالی مشهد است. در پی این هدف سعی شده به این پرسش پاسخ داده شود که گل های شاه عباسی در قالی های حرم مطهر رضوی چه ویژگی هایی دارند؟ اطلاعات این پژوهش به روش کتابخانه ای و میدانی جمع آوری شده و از لحاظ ماهیت به روش توصیفی تحلیلی به این نتیجه کلی رسیده که در قالی های حرم مطهر 90 درصد بندهای ختایی با گل های شاه عباسی پر شده است که این از ویژگی های نقش های شاه عباسی است. گل هایی با تنوع و ظاهری متفاوت که فقط در قالی مشهد می توان آنها را دید. این ویژگی در قالی سایر مناطق دیده نمی شود. درحقیقت می توان این گل ها را «شاه عباسی مشهد» نامید.

از زمان قدیم پاکیزگی جسم و جان برای ایرانیان مهم بوده است، این امر با ورود اسلام، به دلیل واجب بودن غسل و وضو برای نمازهای پنجگانه اهمیت فوق العاده ای یافت. به این دلیل حمام یا مکان شست وشو، از همان ابتدا در گستره معماری شهری ایرانی جایگاهی خاص یافت و در همه شهرها حمام های متعددی ساخته شد. دوره صفوی، عصر شکوفایی معماری حمام ها به شمار می رود. در این دوره عمده حمام ها در مکان های عمومی و در نزدیکی مسجدها بنا شدند به طوری که هر جا مسجدی احداث گردید، در کنار آن آب انبار و حمام نیز پدید آمد. بدین لحاظ اکنون حمام هایی زیبا از دوره صفوی به یادگار مانده است که حمام مهدی قلی بیک مشهد یکی از آنهاست. در این مقاله ابتدا موقعیت، تاریخچه، معماری، مصالح به کاررفته، سیستم گرمایشی، شبکه آب رسانی، روش تامین نور فضای داخلی و تزیینات سربینه حمام تشریح گردیده، سپس چگونگی احیا و تغییر کاربری این حمام و تبدیل آن به موزه مردم شناسی بیان شده است.

موزه های آستان قدس رضوی دربردارنده اشیایی بسیار نفیس است که واقفین و پدیدآورندگان آن با خلق آثاری زیبا و ارزشمند سعی کرده تا ارادت قلبی خود را به ساحت مقدس علی ابن موسی الرضا (ع) نشان دهند. سوزن دوزی نیز از جمله هنرهایی است که با بهره گیری از تکنیک های متنوع دوخت در خدمت باورها و اعتقادات هنرمند سوزن دوز است. در طی سالیان متمادی آثار سوزن دوزی بسیار نفیس به بارگاه مطهر رضوی اهدا شده که معمولا در بخش های مختلف حرم مطهر کاربرد داشته است.این مقاله با تکیه بر تحقیقات میدانی و استناد به منابع مکتوب، دو نمونه ضریح پوش و صندوق پوش مضجع شریف رضوی را که با استفاه از تکنیک قلاب دوزی و لندره دوزی دوخته شده و نیز دو قطعه پرده که در دوران قاجار با تکنیک گلابتون دوزی و قلاب دوزی خلق شده اند و در مجموعه آستان قدس نگهداری می شوند را معرفی می نماید.