مطالعات شهر ایرانی اسلامی
سال:1399 | دوره:10 | شماره:39 |تعداد مقالات:6

زمینه گرایی به عنوان رویکردی مهم در معماری، بر حفظ ردپای گذشته و تفاوت ها و ویژگی  های هر فرهنگ تأکید داشته و ریشه در هویت هر ملیت دارد. بافت کهن شهرها، نشانه هایی غنی از فرهنگ و هویت گذشتگان را همراه دارند و معماری سنتی ایران نیز از این قاعده مستثنی نیست؛ درعین حال که نمونه ای است پربار از هماهنگی و همزیستی با ویژگی  های محیطی و ارزشهای مکانی. در شهرهای سنتی ایران، بازار عنصری بنیادین به شمار می آمد به گونه ای که شهر با بازار آن معنا و مفهوم می یافت. بازار تبریز نیز در قالب یک بلوک شهری کامل، قدمت، وسعت، تنوع عملکردی و ارزش معماری بسیار دارد. پژوهش حاضر بر آن است تا به استخراج و تبیین عوامل زمینه ای مؤثر بر بازار تبریز، در مقیاس شهری (مکان یابی، شکل گیری و گسترش) و معماری (پراکندگی کالبدی و کارکردی) بپردازد. بنابراین، سؤالات پژوهش این گونه تبیین می شوند که اولاً، کدام عوامل زمینه ای در مکان یابی، نحوة شکل گیری و گسترش بازار تبریز مؤثر بود ه اند؟ (مقیاس کلان) ثانیاً، کدام عوامل زمینه ای در نحوة شکل گیری و پراکندگی عناصر و کاربری های بازار تبریز مؤثر بوده اند؟ (مقیاس میانی). روش تحقیق اتخاذ شده در این پژوهش، روش تحقیق استنباطی مبتنی بر تحلیل محتوای مستندات می باشد که ازطریق مطالعه اسنادی، جستجو در کتب تاریخی و سفرنامه ها، تحلیل نقشه ها و عکسهای هوایی قدیمی تبریز و بازار آن، نیز تحلیل یافته های میدانی از وضع موجود، سعی در بازخوانی موضوع و حصول نتیجه دارد. استخراج عوامل زمینه ای مؤثر بر شکل گیری بازار، در مقیاس کلان شهری و برنامه معماری مرتبط با پراکندگی کالبدی و کارکردی، نشان می دهد که شکل گیری و توسعه بازار تبریز و عناصر آن در طول اعصار، تحت تأثیر ساختار محیطی، فرهنگی، اجتماعی، حکومتی و اقتصادی شهر قرار داشته است. تأثیر شاخص زمینه ای موقعیت جغرافیای سیاسی شهر و شاخص ساختار ارزشی اقتصادی بازار بر شکل گیری مقوله نیاز، رابطه عرضه-تقاضا و نمود آن در قالب کالبد بازار تبریز در مقیاس کلان و میانی اهمیت بیشتری داشته است.

آشنایی با امکانات و توانمندی های نظام پژوهش کیفی و راهبردهای خاص آن همچون نظریه زمینه ای به منظور تولید دانش و دکترین و آفرینش نظریه های معتبر علمی با هدف ارتقای سطح آگاهی از واقعیت ها و کمک به پیش بینی و حل مسائل موجود شهر و شهرسازی اسلامی ضرورت دارد. نظریه زمینه ای به عنوان یکی از راهبردهای روش کیفی در دهه های اخیر دارای خوانش های گوناگونی شده است. تحلیل ابعاد یکی از خوانش های نظریه زمینه ای است که توسط شاتزمن ابداع و در نظام های علمی و رشته های گوناگون مورد استفاده قرار گرفته است با این حال این روش با وجود قابلیت های آن در پژوهش های شهری کاربست کمتری داشته است. مقاله حاضر قابلیت های این روش را برای پژوهش به طور عام و پژوهش در مورد شهر اسلامی به طور خاص نشان می  دهد. بر این اساس پاسخگویی به دو سوال مورد نظر است: فرایند و قابلیت روش تحلیل ابعاد چیست؟ بر اساس امکانات و قابلیت های روش تحلیل ابعاد، این روش تا چه اندازه برای پژوهش درباره شهر اسلامی قابلیت کاربست دارد؟ مقاله در دو بخش اصلی سازمان یافته است. در بخش نخست، پیشینه، بنیادهای فلسفی و مبانی نظری و مراحل و گام های روش تحلیل ابعاد مورد بحث قرار گرفته و کوشش شده تا امکانات و قابلیت های این روش برای پژوهش مورد بحث قرار گیرد. در بخش دوم مقاله این روش برای یک نمونه پژوهش در حوزه مطالعات شهری مورد استفاده قرار گرفته است. در این قسمت انگاره شهر اسلامی در اندیشه متفکران و اندیشمندان گوناگون مورد مطالعه قرار گرفته و سعی شده ابعاد و شیوه های متعدد مورد استفاده برای برساخت این انگاره بررسی و چارچوبی تبیینی در این خصوص ارائه شود. نتایج این بخش شش مدل مشخص از شهر اسلامی در متون و روایت های مربوطه شامل مدل سکونتگاه (و نه شهر) اسلامی؛ مدل شهر بی زمان؛ مدل کالبدی؛ مدل شهر مسلمانان؛ مدل تمدن اسلامی؛ مدل شهر قلمرو مسلمانان را به دست می دهد. یافته های این پژوهش ضمن تاکید بر فواید و سودمندی تحلیل ابعاد برای پژوهش های شهری، هر گونه استفاده از این روش را-همچون سایر روش های کمی و کیفی-مستلزم توجه به هماهنگی و تناسب میان ویژگی  های روش و جنبه های گوناگون پژوهش و به طور خاص اهداف پژوهش و سبکِ شناختی پژوهشگر می داند.

در عصر قاجار، حکومت هم سویی مذهبی بیشتری با مردم پیدا کرد. به طوری که، علاوه بر مردم، دستگاه حکومتی نیز نسبت به ساخت مکان های مذهبی اقدام می نمود؛ که از جمله ی چنین مکان هایی می  توان به احداث تکایا ی دولت در تهران و ناصریّه در زنجان اشاره کرد. این عامل نه تنها موجب نفوذ بیشتر مذهب تشیّع و علنی شدن اجرای شعائر مذهبی آن گردید، بلکه، علاوه بر تحت تأثیر قراردادن سازمان کالبدی شهر، به شکل گیری ساختار دیگری نیز انجامید. ساختاری که برخلاف ساختار اصلی شهر، با عناصر فیزیکی و کالبدی تعریف نمی شد. بلکه ساختاری نمادین و معنایی بود که در نتیجه ی کنش اجتماعی پدید آمده بود. ساختاری که حاصل تصویر ذهنی شهروندان از فضاهای شهری معنادار و هویّت مندی بود که بَرساخت اجتماعی (رفتار مذهبی شهروندان) نقش اصلی را در شکل گیری آن برعهده داشته و بر خلاف ساختار اصلی شهر کمتر دچار تغییر و تحوّل شده است. هدف پژوهش حاضر تبیین نقش و تأثیر حسینیّه ی اعظم در شکل گیری ساختار ثانویّه ی شهر زنجان در عصر قاجار می باشد. روش تحقیق این پژوهش تاریخی، توصیفی و تحلیلی بوده و از روش مطالعه ی اسنادی و میدانی در جمع آوری اطّلاعات مورد نیاز استفاده شده است. نتایج تحقیق نشان داد که احداث یا توسعه ی حسینیّه ی اعظم و شکل گیری دسته ی عزاداری آن در عصر قاجار، نقش مهمّی در خلق ساختار ثانویّه ی شهر زنجان داشته است. ساختاری که تا عصر حاضر تداوم یافته است.

از دهه 60 میلادی با اهمیت پیدا کردن مؤلفه های اجتماعی، فرهنگی و منافع انسانی در همه ی ابعاد، مفاهیمی نظیر قدرت در مباحث اجتماعی مطرح و به تبع آن وارد حوزه طراحی و برنامه ریزی محیط مصنوع نیز شد. در بررسی مطالعات جامعه شناختیِ انجام شده در مورد پیوند فضاهای ساخته شده و روابط قدرت، در قلمروی نظری نتایج گسترده و متنوعی به دست می آید؛ لیکن آنچه در این میان توسط پژوهشگران معماری و شهرسازی کمتر مورد توجه قرار گرفته کاربست این نظریات در تحلیل محتواییِ فضاهای ساخته شده است. این مقاله با هدف ایجاد ارتباطی کارا میان نظریات جامعه شناختیِ فضا و قدرت و تحلیل محتواییِ فضاها در مطالعات شهری شکل گرفته و رویکرد نظریِ آن مبتنی بر آرای میشل فوکو1 درباره ی قدرت و فضا است. دستاورد این پژوهش چارچوبی تحلیلی است، با استفاده از نظریات فوکو در این حوزه، که با رویکرد شناخت شیوه های نفوذ در فضا توسط صاحبان قدرت، به عنوان ابزاری در فهم معانیِ مستتر در یک فضای شهری مورد استفاده قرار گرفته است. به نظر می رسد مکانیسم های فضایی2 که خود مشتمل بر دو شیوه ی 1) نظارت و کنترل بر ساختار کالبدیِ فضا و 2) تعریف الزامات عملکردیِ صریحِ آشکار یا غیر آشکار است، مهمترین ابزارهای طبقه قدرت در نفوذ به فضا و بازتولید قدرتِ حکومت هستند. این مکانیسم ها در تحلیل محتواییِ میدان نقش جهان اصفهان در دوران شاه عباس صفوی، به آزمون گذاشته شده اند. این مقاله رویکردی کیفی دارد که فنِّ گردآوریِ داده های آن بررسیِ اسناد و مشاهده است. داده ها در بخش نظری، از طریق مطالعه ی منابع کتابخانه ای و در مورد وضعیت میدان نقش جهان در زمان شاه عباس نیز با استفاده از فنون مشاهده و مطالعه ی منابع تاریخیِ دسته اول و دوم گردآوری شده اند. پژوهش از نظر شیوه ی تحلیل داده ها نیز یک پژوهش تاریخی محسوب می شود.

دوره زمامداری قاجار در ایران مصادف با انقلاب صنعتی غرب در قرن نوزدهم است که عامل مهمی در تحولات معماری و شهرسازی مدرن و معاصر است. بدین معنا که دوره قاجار حلقه واسطه گذشته سنتی با آینده مدرن ایران است و زمینه پیدایش دگرگونی های دو دهه پهلوی اول را فراهم می سازد. همچنین در این دوران در ازبکستان نیز تحولات بسیاری تحت فرآیندهای مدرنیزاسیون شوروی صورت می گیرند. هدف از پژوهش حاضر تبیین نقش جریان های فرهنگی، سیاسی و اجتماعی نوگرا و نحوه تاثیرگذاری آن ها بر تحولات خیابان های ایران و ازبکستان در دوره قاجار و پهلوی اول می باشد تا به این سوالات پاسخ داده شود: آیا جریانات فرهنگی، سیاسی و اجتماعی نو گرا در کشور های ایران و ازبکستان بر روند شکل گیری و تغییر خیابان ها در این دو کشور تاثیر گذار بوده اند؟ تحولات شهرسازی ایران و ازبکستان در دوره قاجار و پهلوی اول دارای چه ساختار، ماهیت و جنبه های متفاوت و مشابه بوده اند؟ این پژوهش به صورت تاریخی-تطبیقی و با رویکردی کیفی به کمک مطالعات اسنادی صورت گرفته است که از روش تحقیق تاریخی-تفسیری در بخش گردآوری مبانی نظری تاریخی و روش تحقیق توصیفی-تحلیلی در زمینه تحلیل و مقایسه تحولات شهرسازی طراحی خیابان های شهری تهران و تاشکند استفاده شده است. جامعه آماری شامل تمام خیابان هایی هستند که در دوره قاجار و پهلوی اول تحت تاثیر اندیشه های مدرنیسم دستخوش تغییرات کالبدی و عملکردی شدند و جامعه نمونه شامل آن تعداد از خیابان هایی می باشند که در بازه زمانی مشابه قرار داشته اند و از نظر سیر تحولات کالبدی، عملکردی و عینی دارای شباهت هایی می باشند. نتایج حاصل از پژوهش نشان می دهند که اندیشه های مدرنیسم در هر دو کشور در ابعاد عینی، عملکردی و کالبدی تجلی یافته اند و مولفه های کالبدی تاثیرپذیری پررنگ تری نسبت به دیگر مولفه ها داشته اند. در هر دو کشور طراحی خیابان ها به شیوه های نوین با مولفه هایی نظیر همجواری کاربری های گوناگون اطراف خیابان، افزایش نفوذ پذیری و شفافیت بصری در جداره خیابان ها و شبکه منظم شطرنجی خیابان ها به طور مشابه تجلی پیدا کرده اند.

مصرف کلان نفت برای تامین انرژی پیامدهای مهمی در توسعه شهری و جهانی شدن در قرن بیستم داشته است. یکی از آنها، ایجاد شرکت شهرها و به تبع آن صورتهای جدید کالبدی و فضایی از مسکن در آنها بوده است. قسمت اعظمی از این جریان توسط غربی ها و خصوصا توسط دولت بریتانیا در بهره برداری از نفت و به تبع آن ایجاد شرکت شهرهای نفتی پایه گذاری شده است. طبقات اجتماعی تفکیک شده بر مبنای جایگاه اجتماعی و کالبد معماری وابسته به آن از خصوصیات بارز شرکت شهر های نفتی است. این پژوهش با هدف بررسی و شناسایی ساختار کالبدی-فضایی مساکن اختصاص داده شده، به هر طبقه اجتماعی، بمنظور تحلیل خصوصیات معماری مختص به آنها و بررسی و مقایسه تغییرات این خصوصیات در ساختارهای اجتماعی موجود، در شرکت شهر نفتی آبادان در دوران رونق صنعت نفت، به روش نحو فضا، انجام شده است. از روش تحقیق کیفی، توصیفی-تحلیلی، و در نهایت استدلال منطقی بر پایه داده های آماری و کمی، نرم افزار Depth map، در آیتمهایی چون عمق، هم پیوندی، اتصال، پراکنش و دسترسی، در پلانهای منتخب هر طبقه، استفاده شده است. نتایج و یافته ها به شکل مقایسه ای نشان دهنده انطباق ساختار اجتماعی با کالبد معماری یا توجیه کننده آن بوده است. (مطابقت کالبد معماری با شکل زندگی درطبقات اجتماعی) چنانکه درونگرایی، اهمیت یافتن فضاهای ارتباطی چون حیاط، جمع گرایی و ارتباطات پیوسته در فضاها درین ساختارها از طبقات کارگری تا رییسان کمتر و ساختار به سمت برون گرایی و تغییر اساسی با شکل سنتی خود پیش رفته و تفکیک و دسته بندی فضاها وایجاد سلسله مراتب فضایی و همچنین فردگرایی و ایجاد حریم خصوصی، درطبقات کارگری تا رییسان، بر طبق داده های نرم افزاری و تحلیل های انجام شده، مرحله به مرحله افزایش یافته است و بشکل امروزی خانه های موجود نزدیک تر شده است.