ادب عربی (دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران)
سال:1395 | دوره:8 | شماره:2 |تعداد مقالات:15

«هایکو» یکی از کوتاه ترین انواع گونه های شعری است. این نوع ادبی، مهم ترین قالب شعری ادبیات ژاپن محسوب می شود و قدمتی چندصدساله دارد. هایکو نیروی نهفته در خود را از عرفان، تامل در احوال درونی افراد و با تکیه بر عناصر طبیعت دریافت می کند. ادبیات های مختلفی در جهان از این گونه ادبی تاثیر پذیرفته و به تبع آن، بسیاری از نمونه های این شعر به دیگر زبان ها ترجمه شده است. شاعران فراوانی در نقاط مختلف دنیا نیز، به تجربه اندوزی در سرودن آن مبادرت ورزیده اند. در این میان، شعر معاصر عربی نیز از تاثیر هایکو بی نصیب نمانده است. تعدادی از شاعران عرب به خلق این نوع شعری اقدام کرده و برخی دیگر هم، هایکوهای ژاپنی را به عربی برگردانده اند. مقاله حاضر که به شیوه توصیفی- تحلیلی- تطبیقی نگارش شده است، قصد دارد ضمن معرفی هایکو، جایگاه آن را در شعر معاصر عربی و شاعران آن به تصویر کشد. از جمله نتایج به دست آمده نیز آن است که در سرودن هایکوی عربی و در ترجمه آن، تفاوت هایی با نمونه های ژاپنی به چشم می خورد که از اختلاف زبان، محیط و فرهنگ ناشی می شود.

علی رغم اینکه زندگی شاعران صعالیک جاهلی، آمیزه ای از آوارگی و تنگدستی است، همواره زندگی عیاری را ترجیح داده، بر اصول آن پای فشرده و بر جلوه هایش بالیده اند. این گروه نسبت به پدیده «صعلکه» نگاهی مثبت داشتند، از این رو در تصویرهای شعری امیر صعالیک، عروه بن الورد، اثری از ناخرسندی دیده نمی شود. در سروده های این شاعر، نشانه های شادمانی، رضایت مندی و بهزیستی به چشم می خورد. در این جستار، با واکاوی دیوان عروه، تحلیل درون متنی و سنجش سروده های شاعر مفاهیم روان شناسی، مثبت نگری عروه به سیره عیاری و شادمانی وی از زندگی صعلوکی تبیین شده است. همچنین علل شادمانی عروه بررسی گردید و معلوم شد که عزت نفس، مشارکت اجتماعی و خوش بینی از عوامل شادمانی و رضایت مندی این شاعر عیار بوده است.

رمان تاریخی در دوره معاصر ادب عربی، جایگاه ویژه ای میان صاحب نظران و مخاطبان یافته است. در این میان، رمان های تاریخی جرجی زیدان، نویسنده معاصر و مسیحی لبنانی، به سبب پرداختن به تاریخ اسلام، طرفداران و منتقدان فراوانی دارد. یکی از منتقدان برجسته داستان های وی، محمود صاوی است که انتقادهای فراوانی بر رمان های جرجی زیدان، وارد ساخته است. گفتار حاضر بر آن است تا با استفاده از روش توصیفی تحلیلی، نظرات وی را مورد بررسی قرار دهد. آنچه به دست آمده این است که بخش عمده انتقادات وی درخور تامل است و به دلیل برخی دیدگاه های یک سو نگرانه به طور قطع پذیرفتنی نیست.

واجهت العراق ابشع الحوادث و اشدها فی مرحله سیطره حزب البعث علیها، و ذلک نتیجه لسیاسه روسآئه الهوجاء، و لکن بسبب القمع و الکبت فی هذه الفتره لم تظهر الحقائق فیها کما هی. و بعد سقوط حزب البعث فی عام 2003م، انبرت الاقلام لتکشف عن هذه المعاناه و المصائب و عبرت عنها بفنون ادبیه مختلفه و ظهرت روائیات کثیره قاسمن الساحه الادبیه مع الرجل فی مجال کتابه الحقائق الملطخه بالدماء، و صورن تلک الحقبه السوداء من التاریخ بدقه متناهیه، و کانت هدیه حسین من اللواتی اخذن علی کاهلهن هذه المهمه النبیله، فاستطاعت الولوج فی العالم المظلم الذی کان مفروضا علی الشعب العراقی، و صاغت مشاهد الالم و العذاب و جسدتها فی روایاتها بوصف حزین. یسعی هذا البحث معتمدا علی المنهج الموضوعی- التحلیلی الی تبیان فکره رفض الحرب و العنف عند الروائیه هدیه حسین من خلال شخصیاتها الروائیه، و مواقفهن التی تتمثل فی نزعه الغضب و الاحتجاج ضد النظام السابق و اذنابه، و تسلیط الضوء علی آثار الحرب الاجتماعیه و النفسیه فی المجتمع العراقی، مرورا بحرب العراق ضد ایران 1980-1988 م، و الکویت 1991م، و الانتفاضه الشعبانیه، و الحرب الثالثه (سقوط النظام و الاحتلال) 2003م، و انتهاء بالحرب الاهلیه (الطائفیه) التی شهدها العراق بعد السقوط بسبب الاحتلال و الاوضاع المتدهوره.

حضور غرب در شرق به خصوص در ابعاد فرهنگی- سیاسی مورد توجه شاعران معاصر دو حوزه فارسی و عربی قرار گرفته است تا جایی که این مفهوم در شعر بسیاری از آنها بسامد بالایی دارد. حافظ ابراهیم و محمدرضا شبیبی ازجمله شاعران عربی هستند که به علت سوابق تمدنی عراق و مصر و شرایط زمانی دوره خود از جایگاه خاصی برخوردارند. در این نوشتار با روش توصیفی- تحلیلی به موازنه شعر این دو شاعر در سطح محتوا پرداخته شده و «مقابله فرهنگی با غرب» در شعر آنها ذیل سه عنوان بازگشت به گذشته عربی، دعوت به وحدت اسلامی- عربی و انتقاد از ملل شرق بررسی شده است. نتایج این بررسی نشان می دهد که حافظ ابراهیم در عین اذعان به پیشرفت غرب در زمینه های مختلف، با توصیه به جامعه برای بازگشت به زبان و هویت عربی، به مبارزه با غرب پرداخته است، اما محمدرضا شبیبی غرب را در همه ابعاد نکوهیده و حتی تمدن غرب را تمدن به معنای واقعی نمی داند، اشعار وی سراسر مبارزه با غرب است.

فروغ فرخزاد و غاده السمان، دو تن از شاعران زن معاصر شعر فارسی و عربی هستند که در عرصه ساختار و مضمون در شعر زمان خویش، خارج از کلیشه ها و هنجارهای روزگارشان، طبع آزمایی کرده اند و در این حوزه به تشخص سبکی نیز دست یافته اند. در عین حال، با اشعار هنجارگریزانه و افکار عصیانگرانه خود، روایتگر و نمایان کننده بسیاری از ویژگی ها ومقتضیات جامعه عصر خویش نیز هستند. این پژوهش به شیوه تحلیل محتوای مضمون، به تفسیر و تبیین و تطبیق برخی مولفه های شاخص در شعر این دو می پردازد. از آنجا که این مقایسه، بیشتر در سطح تحلیل متن و بر اساس مضامین مشترک اشعار، بدون درنظر گرفتن ملاحظات تاریخی است، می توان گفت روش تطبیق بر اساس مکتب آمریکایی ادبیات تطبیقی است. یافته های پژوهش نشان می دهد که فروغ و غاده، با زبانی زنانه و نمادپردازی های شاعرانه، بسیاری از سنت های خرافی و کلیشه های رایج روزگار خویش را به چالش می کشند و گاه نیز با صراحتی شجاعانه و فارغ از گفتمان مردانه مسلط عصر خویش، برخی نابسامانی های سیاسی و اجتماعی را در شعر خود طرح می کنند و از مناسبات قدرت در جامعه عصر خویش در موضوعات مربوط به زن شرقی و روزمرگی های آنان، سخن می گویند.

هرگاه حرفی به واژه ای افزوده شود، به دنبال آن معنا هم افزون می گردد. نحویان با قبول این قاعده، آن را بیشتر در باب فعل های مزید، صیغه مبالغه، اسم اشاره و برخی حروف مانند نون تاکید ثقیله به کار گرفته اند. یکی از مواردی که آنها بر اساس این قاعده به آن پرداخته اند، بحث فرق میان دو واژه «رحمن» و «رحیم» است. نویسندگان مقاله، کوشیده اند دو واژه رحمن و رحیم را با توجه به چارچوب و دامنه قاعده «زیاده المبنی تدل علی زیاده المعنی» بررسی کنند. در این مقاله ابتدا پیشینه ای از این قاعده بیان شده، سپس رحمن و رحیم از لحاظ صرفی مورد بررسی قرار گرفته است تا بر اساس آن فرق های میان دو واژه، بهتر تعیین شود. در واقع اختلاف در دیدگاه ها از آنجا ناشی می شود که صیغه فعلان در ابتدا برای صفت مشبهه وضع شده است و در ادامه، گروهی، در بیان تفاوت دو واژه رحمن نسبت به رحیم، مبالغه بودن آن را بیان کرده اند و همین مساله موجب شده تا بحث تغییر کارکرد صیغه «فعلان» از صفت مشبهه به صیغه مبالغه مطرح شود. بحث دخیل بودن واژه رحمن هم مزید بر علت شد تا چالش در مورد فرق دو واژه رحمن و رحیم بیشتر شود.

یعد محمود سامی البارودی شاعرا وسیاسیا مصریا من شعراء القرن التاسع عشر، وقد کان له اکبر تاثیر فی احیاء الشعر العربی المعاصر وتجدیده، حیث اوصله الی نهره العذب، واتی بالمضامین الجدیده فی القوالب القدیمه التی کانت من خصائص الشعر الکلاسیکی. رجع البارودی الی العصور الذهبیه للادب العربی رجوعا واعیا، وبتقلید القدماء ومعارضتهم حال دون السقوط الحتمی للشعر العربی. ان للبارودی تجدیدا ملموسا فی الشعر اضافه الی التقلید، حیث کان مبدعا مبتکرا فی موضوعات مثل: الوصف، والشعر السیاسی، والحنین، والتجربه الذاتیه فی الحرب، والهجاء الاجتماعی، والدعوه الی العلم، وهو یعتبر رائد الشعر العربی الجدید فی عصر النهضه. واما الذی نحن بصدده فی هذه المقاله فهو القاء الضوء علی مواضع التقلید والتجدید فی شعر البارودی ودوره فی الادب العربی الجدید.

کان القرآن الکریم المعین الاول لمن یرید ان یتثقف، فلا غنی لای مثقف عن قراءته وفهمه وحفظه، فهو مصدر التراث الدینی، وینبوع الفکر الاسلامی، ومعین ثر للبلاغه والفصاحه والبیان، اذ استثمره الشعراء فی کل مکان وزمان فی صوغ معانیهم، واغناء ابداعاتهم، واضفاء الجمال علیها، وتعمیق تجاربهم الشعریه. وقد اقتبس الکثیر من الشعراء آیات من القرآن الکریم وضمنوها قصائدهم، واستفادوا منها فی سرد قصص علی طرازها، وربطوها بالقصه القرآنیه، کما عدها الکثیر منهم ملهما لهم لالتقاط صور اجتماعیه فی الصبر والایمان والنضال من اجل العقیده. افاد ابوتمام فی فنه من القصص الدینیه وبخاصه فی موضوعات العظه والاعتبار، حیث شهدت الدوله العباسیه حروبا طال امدها، مما اتاحت له الفرصه للتعامل مع هذه الاحداث من المنظور الدینی. وقد کان موقع ابی تمام من الخلافه العباسیه من العوامل التی دفعته الی الافاده من القصص الدینیه، فهو یتولی الدعایه للخلفاء العباسیین، ویعرض لهم الصوره المثلی فی علم الفضیله.

لا شک ان اللغه المحکیه ظاهره من ظواهر غالبیه اللغات ان لم نقل جمیعها. وقد شغلت بال الکثیر من اصحاب الدراسات اللغویه وباحثی اللسانیات فی اطار تعریفها ورسم حدودها اضافه الی مکانتها واهمیتها. وان هذه الظاهره قد اخذت ماخذها فی العربیه، حیث ان العامیه العربیه والهجات المحکیه فی البلدان العربیه انتشرت بمختلف انواعها وبشتی اسالیبها الی مدی یعتبرها البعض انها تتعارض ونظیرتها الفصیحه، ان لم نقل تحاول تضییق دائرتها والقضاء علیها. ومع وجود دراسات علمیه واسعه للعامیه العربیه تهدف تعریف خصائصها وجذورها لکن لا تخلو اکثرها من الدفاع عنها عشوائیا او الهجوم علیها تعصبا. ویتمیز هذا المقال بالترکیز علی الجانب التوظیفی والتطبیقی لهذه الهجات خاصه التاثیر المباشر فی الجانب التعلیمی للعربیه وامکانیه منهجیه العامیه لغیر الناطقین بها.

اذا تصفحنا الدواوین الشعریه للعصر الجاهلی وجدنا ان الشعر الجاهلی مرآه تکشف لنا عن تفاصیل حیاه العرب فی المجالات المختلفه مما یساعدنا ایضا ان نبحث عن العلاقه بین الانسان والحیوان فی هذا العصر. فما من شاعر عربی جاهلی الا وللحیوان اثر مهم فی شعره، لکنهم متفاوتون فی هذا المضمار: منهم من ولع بالصید و ذکر فی طردیاته الخیل والکلاب والطیر و ما تصیده، و منهم من یاتی علی ذکره عندما یشبه الشجاع بالاسد و الماکر بالثعلب و الغاده بالظبی، و کذلک منهم من وقف علی الکثیر من الحیوانات الاخری التی کان یستفید منها فی حیاته او یراها فی اسفاره کالناقه و الابل و الخیل و... و لم یکن الحیوان للعربی الجاهلی مجرد مطیه یقطع بها المفاوز، وانما هو رمز لحیاته، و جزء من کیانه، و هو شریکه فی احزانه و مسراته، و مساعده علی بلوغ مآربه. فی هذه المقاله نلقی بعض الضوء علی ماهیه حضور الحیوان فی الادب الجاهلی واسبابه، و نبین اثر الحیوان فی اغناء هذا الادب بما فیه من التشبیه و الاستعاره و الکنایه.

واژه کفر یکی از وا‍‍ژه های اساسی و پرکاربرد در قرآن کریم است. بررسی تحول این واژه از دوره جاهلی تا متن قرآن کریم، تحت عنوان معنی شناسی تاریخی (در زمانی) با بهره گیری از منابع وکتب لغت قدیم کمک می کند تا درک عمیق و درستی ازگستره مفاهیم این واژه و مشتقات آن بدست آید. برآیند و حاصل این تحقیق در پاسخ به این سوال است که چگونه بر اساس قاعده تغییر و توسیع معنایی، مفهوم اولیه این واژه تحول وگسترش یافته ومعانی مختلف بر آن مترتب گشته است؟ علاوه براین، بر اساس تضمین نحوی، قدرت این واژه محوری در تاثیر گذاری برای افزودن حرف جر بر واژگانی مثل جحد، ظلم، کذب و شرک وافزایش وتقویت معنای انکار درآنها چگونه است؟ لذا بر اساس روش تحلیلی توصیفی نحوه تحول و توسیع معنی واژه کفر در اشکال مختلف در متن قرآن کریم بدست می آید وثابت می شود که بر اساس تضمین، علاوه برافزوده شدن حرف جر به افعال فوق، معنای انکار به آنها اضافه شده ویا تقویت می شود.

شعر پایداری در سرزمین فلسطین به رشد کمی و کیفی خوبی رسیده است، چرا که این نوع شعر در نفوذ میان توده ها و به هیجان درآوردن آنان و نیز سهولت انتشار آن، دارای قدرت زیادی است و در اکثر جنبش های سیاسی در سرزمین فلسطین، خون تازه ای را در شریان مبارزان فلسطینی جاری ساخته است. عبدالکریم کرمی (1909 م) یکی از پایه گذاران شعر پایداری در سرزمین های اشغالی است و مضامین و موضوعات شعری او در شعر دیگر شاعران مقاومت فلسطینی نمود و بروز یافته و بخش زیادی از اشعارش به بر افروخته نگه داشتن شعله های قیام و ایستادگی در برابر دشمنان سرزمین فلسطین، اختصاص یافته است. در این مقاله تلاش شده است تا با روشی اسنادی و کتابخانه ای شعرهای مقاومت این شاعر نقد و بررسی شود. بیان رنج و مظلومیت مردم فلسطین، ستایش مبارزان فلسطینی و دعوت به مبارزه فراگیر، استعمارستیزی، لزوم بازگشت آوارگان، مرثیه شهیدان، توجه به هویت ملی فلسطینیان، صبر و پایداری، امید به آزادی و آینده ای روشن، تقدس زمین، اعتراض به مزدوران، گرایش به مدینه و آمیزش عشق معشوقه با وطن، از اصلی ترین مضامین و دغدغه های شعر پایداری عبدالکریم کرمی محسوب می شوند. شعر پایداری عبدالکریم کرمی، واکنشی در برابر عوامل تهدید کننده با محوریت دفاع از هویت سرزمین فلسطین است.

در سیره پیامبر اعظم (ص) درس ها وعبرت های بی شماری نهفته است. مسلمانان از زمان ظهور اسلام تا کنون همواره تلاش نموده اند این درس ها را مد نظر داشته و در زندگی فردی و اجتماعی خویش به کار بندند. در عصر آغازین ظهور اسلام، مسلمانان مکه ومدینه و به ویژه شاعران و سخن سرایان این دوره که از نزدیک با اخلاق قرآنی ومنش خاتم رسل (ص) آشنا بوده و با چشمان خویش، رفتار انسانی پیامبر خدا را نظاره می کردند، به تدوین وتبیین این سجایای بی نظیر اخلاقی پرداخته و به عنوان زبان رسا و رسانه گویای جامعه اسلامی، گوشه ای از اقیانوس بی کران رحمت و عطوفت پیامبر اکرم را در سروده ها و اشعار خویش منعکس کردند. هدف از این پژوهش، شناخت ابعاد گوناگون سیره پیامبر اعظم (ص) است که در میراث شعری صدر اسلام به یادگار مانده بود. نظریه مطرح در این پژوهش بر بهره مندی چشمگیر شاعران صدر اسلام از مکارم اخلاقی پیامبر اکرم (ص) استوار است. روش به کار رفته در این تحقیق کتابخانه ای است و بر اساس شناسایی مضامین اشعار متمرکز است. برخی نتایج این تحقیق نشان می دهد که این شاعران بیشتر به بعد هدایتی و مدیریتی حضرت رسول توجه داشته و از نقش کلیدی ایشان در رهبری جامعه اسلامی سخن گفته اند.

الگوی باروری به اندیشه حیات ادواری (تناسخ ارواح) و ازسرگرفتن زندگی اشاره دارد و مبنای آن قربانی شدن یک ایزد یا ایزدبانو، یک شخص یا یک حیوان برای حیات بخشیدن به موجودی دیگر است. جیمز فریزر، اسطوره باروری را کلید همه نظام های اسطوره ای می داند و معتقد است همه ادیان در اصل، آیین های باروری هستند که برای پرستش و قربانی کردن ادواری فرمانروای مقدس به وجود آمده اند. در روایات اسطوره ای ملل مختلف برخی از ایزدان و ایزدبانوان، انسان ها، حیوانات و گیاهان با مرگ خود حیات دیگری را فراهم می آورند. شاملو و سیاب در شعر معاصر فارسی و عربی از مفهوم نمادین حیات دوباره این روایات اسطوره ای، برای بیان افکار مبارزه جویانه و دعوت مردم به خیزش علیه نیروهای استبدادی بهره می گیرند. شاملو، بیش تر از نمادهای باروری انسانی و حیوانی و گیاهی استفاده کرده و سیاب از ایزدان و ایزدبانوان گیاهی و نمادهای باروری انسانی و حیوانی در اشعار خود بهره گرفته است.