پژوهشنامه اورمزد
سال:1397 | دوره:- | شماره:45 |تعداد مقالات:17

در این مقاله به مفهوم عدالت اجتماعی می پردازیم که در حوزه جامعه شناسی بیان می شود. همواره ادبیات و جامعه تأثیری دو سویه بر یکدیگر دارد و از هم متأثر می شوند و یکی از رسالت های ادیبان آیینه تمام نمای جامعه بودن است که زشتی ها و زیبایی های اجتماعی را بازتاب می کنند و هر گاه خفقان جامعه به سانسور صدای آن ها می پردازد. باز از پای در نیامده و به استعاری کردن کلمات می پردازند به امید آنکه جانی را آگاه کنند و بتوانند را به گوش شنوایی برسانند. امروزه داستان و رمان مخاطبان بیشتری نسبت به دیروز دارد و سرعت و چالش های زندگی دیگر شعر و نثر های متکلفانه را نمی پسندد و رمان های پرفروش اقبال این را داشته اند که مخاطبان زیادی را به خود جلب کنند، یکی از این رمان ها «شازده حمام» هست که بر اساس خاطرات شخصی نویسنده کتاب یعنی دکتر محمد حسین پاپلی یزدی، جغرافی دان و استاد دانشگاه نوشته شده که قلم شیوا و جذابی دارد و شیوه روایت داستانی که برای این کتاب انتخاب کرده اند، بسیار جذاب و دلنشین است. در این مقاله با تکیه بر این رمان جذاب به تحلیل مفهوم عدالت اجتماعی می پردازیم.

رشد چشمگیر علوم تطبیقی نشانگر اشباع ناپذیری دانش انسان در حیطه علوم مخصوصا علوم انسانی است. ادبیات تطبیقی در دو فرهنگ و زبان مختلف نقب زدن برای نیل به شاهراه هایی است که خطوط تلاقی و زوایای تاثیر و تاثرات را از لابه لای روساخت و ژرف ساخت آثار می کاود و می یابد. محمود درویش شاعر مبارز فلسطینی و علیرضا قزوه شاعر ایرانی دو شاعر نام آشنای ادبیات مقاومت و پایداری هستند که همواره تلاش کرده اند که علیه دشمن پرچم مبارزه را در دست گیرند و نامشان را در عرصه شعر مقاومت به ثبت رسانند. دعوت به مبارزه، ایستادگی در مقابل ظلم، ایثار و فداکاری، امید به برطرف شدن ظلم و ستم و مقاومت در برابر باطل زیباترین سروده هایشان را تشکیل می دهند. در پژوهش حاضر بر آنیم که بن مایه های ادبیات پایداری در اشعار این دو شاعر مقاومت را به بوته تطبیق کشانده و در کنار ارج نهادن به صلابت و صفای کلام این دو شاعر به واکاوی اندیشه ها و افکار آنها در عرصة ادبیات پایداری بپردازیم.

بررسی این موضوع که مصراع چهارم رباعی چه تأثیری در ساختار رباعی دارد مساله ایست که نویسندگان این مقاله را بر انجام چنین پژوهشی بر انگیخته است. این که همیشه در اظهارنظر کردن و نقد و بررسی رباعی تأکید بر مصراع چهارم است غفلت از ساختار رباعی را نشان می دهد به نظر نگارندگان هر مصراع در رباعی خوب تأثیر خود را دارد. شاید مصراع چهارم بخاطر نتیجه گیری برجسته تر باشد اما شعر و رباعی ماندگار به تنهایی مصراع چهارم نیست، بلکه رباعی منسجم و به هم تنیده ایست که با پایان خوب و بجا تأثیر دوچندانی بر مخاطب می گذارد.

در مقاله حاضر به مشابهت ساختاری و محتوایی دو شاهکار ادبیات پرداخته شده است «دن آرام» اثر «میخائیل شولوخوف» نویسنده ی نامدار روسی که خود از بلشویک ها محسوب می شود و «کلیدر» اثر «محمود دولت آبادی». هر دو نویسنده، زندگی قشر روستایی و سختی کشیده ی جامعه را به تصویر کشیده اند. تعدّد شخصیت های داستان و تألیف و به رشته کشیدن چندین رمان در یک رمان عظیم، ویژگی دیگر آنهاست که درونمای های از عشق و حماسه دارند. در راه رسیدن به اهداف و آرمان های شکوهمند انسانی، هر دو خانواده در معرض از هم پاشیدگی هستند. عناصر داستان در هر دو رمان شبیه به همند و چنین مینماید که کلیدر از جهت محتوا و حوادث و اتفاقات از «دن آرام» تجلی یافته باشد. شجاعت دو قوم کرد در ایران و قزاق در روسیه و سادگی، پاکدستی و از خود گذشتگی آن ها و روحیه آرمان طلبی در عشق و حماسه از ویژگی های دیگر آنهاست؛ حاکمیّت سنت های کهن و دین باوری و گاه تداخل خرافه در زندگی هر دو طایفه به خوبی مشهود است. قهرمانان هر دو داستان از حمایت و پشتیبانی تأثیرگذار مردم طرفی بر نمی بندند در حالیکه جان و مال خود را بدون هیچ مزد و منّتی فدای همین مردم می کنند؛ مردمی که از قدیم الایام، ترس از اربابان و زورمندان، همچون بذری در دلهایشان پاشیده شده است.

قوم سکایی در شکل گیری اساطیر و وقایع تاریخ ایران تأثیرگذار بوده است. سکاها استعدادی شگفت انگیز در ارزیابی و پذیرش بهترین جنبه های هنری زمان خویش قطع نظر از اصل و منشا آنها داشتند. این قوم در برهه ای از تاریخ ایران، یعنی دوره ی مادها، وارد ایران شدند. بسیاری از خصایص قومی سکاها و آداب ورسوم ایشان؛ مانند آیین دفن مردگان، دارای موارد مشابهی در شاهنامة فردوسی است. میان اعتقادات دینی و باورهای فرهنگی سکاها و برخی از مضامین شاهنامه فردوسی مشابهت هایی دیده می شود و این پیوند فرهنگی موضوع در خور تاملی است و تأثیر تعیین کننده و انکار نأپذیر روایات سکایی در تکوین حماسة ملّی ایران را نمی شود نادیده گرفت. چنانکه در شاهنامة فردوسی، بویژه در داستان های مربوط به رستم وخاندان اوکه به باور اکثر پژوهشگران، ریشه در قوم سکایی داشتند؛ شواهد متعددی وجود دارد که نشان از این تاثیر دارد. در این مقاله بر آنیم تا با روش تحلیلی به بررسی جایگاه قوم سکایی در شاهنامه فردوسی و بیان اشتراکات فرهنگی این قوم با مفاهیمی که در شاهنامه مطرح شده است بپردازیم.

مکتب وقوع شیوه ای از شعر فارسی است که در اواخر قرن نهم تا اوایل قرن یازدهم هجری به وجود آمد و در نیمه ی دوم همان قرن به اوج رسید. این مکتب حد واسط بین شعرسبک عراقی دوره ی تیموری و سبک هندی است. ویژگی این مکتب سادگی و بیان صریح و بی پیرایه وقایعی است که بین عاشق و معشوق می گذرد. گذشته از مبدع یا مبدعان این مکتب، جایگاه شرف جهان قزوینی و اشعار جالب توجّه وی در این عرصه همچنان درخشان است. بنابراین ویژگی های شعر وقوعی و ابتکارهای شرف جهان قزوینی از این منظر قابل اغماض نیست. مقاله ی حاضر به بررسی نمود ویژگی های شعر وقوعی در اشعار شرف جهان قزوینی پرداخته است. نتیجه گویای آن است که شرف جهان در این عرصه به خوبی از عهده ی کار برآمده است و در شعر او جلوه ها و ویژگی های مکتب وقوع و واسوخت بازتاب کامل یافته است.

شاعران برای رسیدن به شاعرانگی و ارایه هر چه بهتر حس درونی شان از روش های مختلف بهره می برند که یکی از این روش ها به کارگیری دستور تاریخی ست یکی از شاعرانی که این روش را به کار گرفته احمد شاملو ست این شاعر که از تسلط کامل بر متن تاریخ بیهقی برخوردار است.

احمد شاملو یکی از مهم ترین شاعران معاصر ایران است که شعرش پیوندی تنگاتنگ با ساختار های اجتماعی دارد. شاملو شاعری است منتقد و ﺷ ﻌ ﺮ ش را ﺑ ﻪ ﻋ ﻨ ﻮ ان ﺳ ﻼ ﺣ ﯽ در ﺧ ﺪ ﻣ ﺖ ﻣ ﺒ ﺎ رزه ﺑ ﺎ ﻧ ﺎ ﺑ ﺮ اﺑ ﺮ یﻫ ﺎ ی اﺟ ﺘ ﻤ ﺎ ﻋ ﯽ ﻗ ﺮ ار داده است. ﺑ ﺴ ﺎ ﻣ ﺪ واژه ی زﻧ ﺪ ان در ﺷ ﻌ ﺮ ﺷ ﺎ ﻣ ﻠ ﻮ اﻧ ﺪ ک ﻧ ﯿ ﺴ ﺖ و او از این کلمه به عنوان نمادی ﺑ ﺮ ای ﻧ ﺸ ﺎ ن دادن ﺗ ﻨ ﮕ ﻨ ﺎ ﻫ ﺎ ی اﺳ ﺎ رﺗ ﺒ ﺎ ر وﻓ ﻘ ﺪ ان آزادی در ﺟ ﺎ ﻣ ﻌ ﻪ ﺑ ﻬ ﺮ ه جسته است. در اندیشه شاملو آزادی ﮔ ﻮ ﯾ ﯽ آرزوﯾ ﯽ اﺳ ﺖ ﮐ ﻪ ﻫ ﯿ ﭽ ﮕ ﺎ ه تحقق نمی یابد وﻫ ﻤ ﯿ ﺸ ﻪ در ﺣ ﺪ آرزو باقی می ماند. دید واقع بینانه شاملو نسبت به اجتماعی که در آن زندگی می کند و نسبت به درد ها و بی عدالتی های مسلط بر جامعه که مردم بیچاره با آن دست به گریبانند از آن نوع بینش های به خود بسته و ریا کارانه نیست.

یکی از مقوله هایی که همواره در میان پژوهشگران ادبیّات پیچیده و بحث برانگیز می نماید، مبحث قید است. به علت ناشناخته ماندن این مبحث، تعریف درستی از آن ارائه نشده و در تعاریف ارائه شده؛ زوایای آن بیان نگردیده است. این پژوهش ضمن بررسی قید به طور مختصر از نظر تاریخی، تحول و تکامل قیدهای مکان و زمان را در زبان فارسی، از قدیم ترین شکل تا امروز مورد بررسی قرار خواهد داد.

بلوغ یک دوره ی بحرانی است که در دوره ی نوجوانی اتفاق می افتد. این دوره منشا تغییرات زیادی در وجود نوجوان است که موجب می شود به گونه ای متفاوت به جهان اطراف خود نگاه کند. تغییرات روحی و رفتاری ناخوداگاه نوجوان باعث سردرگمی وی می شود به طوری که وی به دنبال منابعی برای شناخت بیشتر از این وضعیت خود است. «رمان» می تواند بهترین محل برای شناساندن ویژگی های بلوغ به نوجوان باشد و بازنمای خوبی از بلوغ باشد. فرهاد حسن زاده کسی است که به خوبی در رمان خود به دوران پرماجرای بلوغ پرداخته است. رمان «عقرب های کشتی بمبک» تالیف فرهاد حسن زاده در سال 1390 برای گروه سنی نوجوان منتشر شده است. پژوهش حاضر به بررسی انواع بلوغ در این رمان پرداخته است. روش پژوهش، تحلیل محتوای کیفی است. تحلیل رمان براساس نظریه های روانشناسی بلوغ که شامل هفت بلوغ جسمی و جنسی، شرعی و معنوی، اجتماعی، عاطفی، شناختی(عقلی و فکری)، اقتصادی و سیاسی است، صورت گرفته است. در این پژوهش، کنش ها، عملکردها و گفت و گوهای شخصیت های نوجوان رمان براساس بازنمود انواع بلوغ، مورد بررسی قرار گرفته و سنجیده شده است. شخصیت های نوجوان داستان، بیش از همه در نمود بلوغ جسمی و جنسی بهتر عمل کرده اند و سپس به ترتیب بلوغ های زیر را نویسنده درمورد شخصیت های نوجوان داستان خود، در نظر داشته است: بلوغ عقلی (فکری)، بلوغ عاطفی، بلوغ اجتماعی، بلوغ سیاسی و درنهایت بلوغ اقتصادی. تنها نمونه و ویژگی هایی از بلوغ شرعی و معنوی در این رمان مشاهده نشد. به طور کلی رمان «عقرب های کشتی بمبک»، دارای بازنمود نمونه های خوبی از انواع بلوغ می باشد و دوران پرهیاهوی بلوغ و نوجوانی را می توان در آن حس کرد. نتایج این پژوهش نشان می دهد که در صورتی که رمان نوجوان، دارای کیفیت ادبی خوبی باشد، می تواند به عنوان یک محتوای آموزشی خوب هم عمل کند و به مخاطبین نوجوان خود، ویژگی ها و علایم انواع بلوغ را در دوران پرتلاطم و بحرانی بلوغ، بشناساند.

تجربه مرگ در جوامع مختلف متفاوت بوده است و مرگ اندیشی جایگاه ممتازی در ادبیات و هنر هر سرزمینی دارد و نشانگر بینش و جهان بینی مردم آن سرزمین است. مرگ از جمله مسائل و مفاهیم بغرنج است که همواره در مرکز ادبیات جای داشته و برای انسان معاصر به ویژه نوجوان، اندیشه کردن درباره اش به وسواس و دغدغ های عمیق بدل شده است. مفهوم مرگ اندیشی به طرق و شیوه های متفاوت در ادبیات کودک و نوجوان مطرح گردیده است. در این مقاله برآنیم تا با روش تحلیلی به بررسی مفهوم فلسفی مرگ در ادبیات کودک و نوجوان بپردازیم.

یکی از وجوه برجسته قرآن کریم، بلاغت آن است؛ یعنی سخنی زیبا و رسا که سخن خدا نمونه بی مثال است. عرب از دیرباز با آزمون های گوناگون ارزش اعجاز این نامه آسمانی را درک کرده اند و مسلمانان برای نشان دادن شگفت آفرینی آن کتاب های فراوانی نوشته اند. این پژوهش که با روش کتابخانه ای و از راه تبیین زیبایی ها و آرایه های بلاغی یعنی تشبیه، استعاره، حقیقت، مجاز و کنایه نشان می دهد که علم بیان و زیبایی های آن در این معجزه آسمانی رخ نموده است و به بالندگی رسیده است. و شناخت اسلوب های علم بیان در قرآن می تواند به مفسران کمک شایانی در معنی و تفسیر آیات قرآنی و در انتقال پیام آن ها کند.

انسان موجودی است اجتماعی که برای بیان مقاصد و عقاید خود و همچنین آگاهی و بهره گیری از نظریات و افکار دیگران، نیازمند به برقراری ارتباط با آنان است و در اینجاست که نویسندة هنرمند با به کارگیریِ زبانِ ادبی-هنری خویش، زمینه ساز این ارتباط می گردد. میان اجتماع، هنرمند و اثر ادبی، رابطه ای زنده و جدایی ناپذیر وجود دارد. اثرهنری، واکنش روحیة هنرمند نسبت به جامعه و بیانگر عقاید و برداشت های او از محیط اجتماعی خویش است و در این راستا، بی تردید گرایش های ذوقی و شخصی هنرمند، نقش قابل توجّهی دارند، چه، که همواره شاهد شکل گیری آثار هنری متفاوت، در شرایط و محیط هایی یکسان هستیم. در این مقاله، چگونگی تأثیرپذیری « رمان سووشون » از مسائل و وقایع اجتماعی و نقش جامعه در شکل گیری این اثر ادبی، مورد بررسی قرار گرفته است. از آنجا که خانم سیمین دانشور نیز در این اثر، وقایع، شرایط و تغییرات تاریخی-اجتماعی جامعة خود را در جنگ جهانی دوم، بر بستر رمان نشانده است، روش تحقیق جامعه شناسانة این رمان نیز روش مقایسة تاریخی است. بدین منظور شرایط واوضاع داخلی ایران، خصوصاً نواحی جنوبی آن درخلال جنگ جهانی دوم، بازگو و مورد بررسی قرارگرفته است. درجوامع نوین، سه شاخص بنیادی برای طبقة اجتماعی وجود داردکه عبارتند از: درآمد، شغل وسطح تحصیلات. علاوه بر این شاخص های بنیادی، متغیّرهای مهمّ دیگر طبقات اجتماعی عبارتند از: مذهب، ملیّت، جنسیّت، محلِّ سکونت و زمینةخانوادگی. براین اساس، طبقات اجتماعی، درجامعة سَووَشون به دو طبقة(بالا) و (پایین) تقسیم می شوند. افراد متعلّق به طبقة بالا در این جامعه عبارتند از: حاکمان، خوانین، مالکان و زمین داران بزرگ و بازرگانان و وابستگانِ آنها (اعم از افراد داخلی یا خارجی) که به نحوی در بهره رسانی و متقابلاً بهره بری، دارای منافع مشترک هستند. افراد متعلّق به طبقة پایین در این جامعه عبارتند از: دهقانان وکشاورزان، پیشه وران، ایلیاتی ها، خوشه چینان و کسانی که از نظر منافع با این افراد، مشترک و برابر هستند. در این گفتار، با در نظر گرفتنِ متغیّرهایِ مؤثّری چون امید به زندگی؛ سلامتِ روانی؛ تحصیلات؛ شغل؛ رفتار سیاسی؛ ثباتِ زناشویی؛ وابستگی هایِ مذهبی؛ مشارکتِ اجتماعی و رویکردهایِ طبقاتی به بررسی و ارائة نمونه هایی از جامعة متصوِّر در رمان سووشون پرداخته ایم و نمودِ برخی از فرهنگ ها و سننِ اجتماعی همچون (ازدواج؛ داستان سرایی و شاهنامه خوانی؛ مرگ و سوگواری)-که در تکوین و تداوم اجتماعیِ جوامع، مؤثّرند-مطرح و بازگوگردیده است. در این میان به بررسیِ آیین باستانی« سَووَشون » که از دیرباز در میانِ مردمِ فارس، مرسوم بوده و وجه تسمیة رمان نیز هست، پرداخته ایم. درسراسرِ رمان، حضورِ پاره فرهنگ ها و آسیب هایِ فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و. . . تحت تأثیرِ جامعة جنگ زده و استعماری آن روزگارِ مردمِ فارس، به روشنی، مشهود و به راستی مؤیِّدِ ارتباط و تأثیرِ متقابلِ میان مثلثِ اجتماع، هنرمند و اثرِ ادبی است.

ادبیات فارسی در طول قرن ها چندین سبک متوالی داشته است. در گذر زمان شاعرانی به عرصه رسیدند و با سبک ویژه ای شعر سروده اند که با سبک قبل و بعد خود متفاوت بودند. از چندین سبک مهم شعر کلاسیک، سبک هندی، متفاوت ترین سبک است. شاعران این سبک، شگرد سبکی و زبانی خاص خود را دارند و پیچیدگی معنا و مضمون، اندیشه های باریک و دقیق، خیال-بندی های شاعرانه و پیرایه های ادبی از مهم ترین ویژگی اشعار آنهاست. این ویژگی ها، شعرشان را به مکتب سوررئالیسم فرانسه نزدیک نموده است. شعر سبک هندی همانند سوررئالیسم توانست خیال را از مرزهای طبیعی سبک های پیشین فراتر ببرد و شعری خلق نماید که با معیارهای زبانی رایج نأمانوس باشد، «شاعر بزرگ در سبک هندی شاعری است که ذهن او بتواند مدام بین معقول و محسوس روابط تازه ایجاد کند. بررسی و تحلیل سبک هندی به عنوان یکی از نقاط عطف تاریخ ادبیات ایران چه از منظر زبان و چه از وجه زبان شناختی و سبک شناسی مورد توجه اهل فن قرار گرفته است. در این پژوهش ابتدا مقدمه ای در باب مکتب سوررئالیسم و آراء و عقاید آنان ذکر خواهد شد سپس شیوه های سوررئالیستی در آثار سبک هندی بطور اجمالی مورد بررسی قرار خواهد گرفت.

داستان هفت خوان رستم همانند بسیاری از داستان های شاهنامه دارای حرف های فراوانی برای مردمان، نخبگان، فرمانروایان و. . . است. از جمله آن که داستان در قالبی نمادین و با بیانی جذاب، هشدار می دهد که تصمیم نادرست یک فرمانروایِ ناآگاهی (کی کاووس) چه مشکلات و تنگناهایی را رقم می زند و برای جبران چه سختی های فراوانی را باید پشت سرگذاشت. هفت خوان نام نبردهای هفت گانه در شاهنامه فردوسی هستند که رستم پسر زال و اسفندیار پسر گشتاسب آن ها را به انجام رسانده اند و هفت خوان رستم شامل نبردهایی می شود که رستم برای نجات کیکاووس شاه ایران، که در اسارت دیو سپید بود، انجام داد. در آغاز حکومت کیکاووس، دیوها به فرماندهی دیو سپید در سرزمین مازندران مقیم بودند. کیکاووس با سپاهی به آنجا حمله ور شده، اما شکست می خورد.

نظربازی در معنای نگریستن به زیبایی یکی از بن مایه های پربسامد ادبیات عاشقانه و عارفانه است و در آثار بسیاری از بزرگان ادب فارسی بازتاب قابل توجهی دارد. از جمله ی این شاعران می توان به حافظ اشاره کرد که با توجه به اندیشه های حاکم بر اشعار او نظربازی بازتابی مهم در شعر او دارد و شایسته بررسی است. حافظ نظربازی را تلویحاً به اقسام متعددی تقسیم کرده است و اعتقاد دارد همه افراد جامعه به اعتباری نظربازند و به بیان دیگر نظربازی امری همه شمول است او همچنین با سربلندی و افتخار نظربازی را هنری والا می داند که در ازل به او عطا شده است و در سرنوشت او نوشته شده و او تا ابد از آن دست نخواهد کشید.

در مثنوی از آغاز تا انجام، سخن از انسان است. نخست درباره ی روح انسان سخن به میان آمده است، پس از آن درباره ی سیر تکاملی انسان که از کجا آمده است و پایان کاراو چیست؟ سخن گفته است. از نظر مولوی، انسان کامل آیینه ی کلی خداوند است. گفتم: ای دل! آیینه ای کلی بجو رو به دریا، کار برناید به جو (مثنوی، جلد 2، بیت 97) در انسان کامل دو معراج وجود دارد و سیر صعودی و نزولی انسان تابع این دو معراج است. معراج اول، تولد معنویت در وجود انسان کامل و معراج دوم صعود او به عالم ملکوت و رسیدن به مقام اتحاد است. عارفان، انسان را جامع همه ی اسماء الهی می دانند و مولانا، حقیقت انسان را مظهر تمام اسماء و صفات خداوندی می داند. مولانا در مثنوی ضمن بیان مطالب ارزنده ای که به صورت داستان های گوناگون آورده است اهمیت شناخت این پدیده عظیم خلقت را روشن کرده است. مولانا بر این باور است که انسان کامل، انسانی است که به بالاترین مرحله کشف و شهود رسیده و در مسیر معنوی، سایر انسان ها باید از او پیروی کنند. مولانا پیر راه دان را که توانایی رهبری داشته باشد انسان کامل می داند: بر نویس احوال پیر راه دان پیر را بگزین و عین راه دان (مثنوی، جلد 1، بیت 2938) مولانا در مثنوی یادآور شده است که انسان کامل باید پیوسته، سیر صعودی را طی کند. از آنجا که هر چیز به وسیله ی ضدش شناخته می شود، بنا براین مولانا برای تعیین سیر صعودی، سیر نزولی را هم مورد بحث قرار داده است. مهم ترین چیزی که مولوی در مورد انسان کامل به آن توجه خاص داشته است، مساله ی ادب و رعایت آداب و سلوک است. نکته بسیار جالبی که مولانا بیان می فرماید آن است که انسان نباید در زندگی گستاخ باشد. هرچه آید بر تو از ظلمات وغم آن ز بی باکی و گستاخیت هم (مثنوی، جلد 1، بیت 59) مولانا بر اساس نص صریح قرآن، آفرینش انسان را از خاک می داند و مراتبی برای آن قائل است. انسان دو نیمه وجودی خاکی و افلاکی دارد و از آفرینشی هدفمند برخور دار است. هدف از خلقت انسان، تحمل بار سنگین امانت الهی و رسیدن به مقام خلیفه ی الهی است. برای رسیدن به مقام خلیفه ی الهی، باید نیمه ی خاکی با مجاهده ی نفس، خود سازی و تزکیه ی نفس دگرگون شود در این مرحله است که عنوان انسان، کامل می یابد و وجودش در تصرف حق قرار می گیرد و دارای نفس رحمانی می گردد. از سوی دیگر آنچه انسان کامل را در این مقام نگه می دارد پیوسته، یادآوری این نکته است که انسان کامل همواره در مقام بندگی و عبودیت و فنای او در حق به منزله ی تایید آگاهانه و عاشقانه ی توحید است همان چیزی که به عنوان (ادب باطن) از آن یاد می شود. انسان کامل، محل تجلی عشق است و وجودش بازتاب اسرار حق، رسیدن به مقام ولی و انسان کامل، از طریق کشف و شهود صورت می پذیرد. سالک پس از رهایی از منیت ها، با انوار روشنی بخش حق هدایت می یابد، آنگاه این هادی نه تنها نسبت به خالق وجود مسئولیت دارد، بلکه وظیفه ای در قبال خلق و ارشاد و راهنمایی و راهبری آنان به سوی مسیر الی الله بر عهده اوست.