آستان هنر
سال:1396 | دوره:- | شماره:20 |تعداد مقالات:8

از دیرباز اصطلاح «هنر داشتن» در ادبیات عامیانه فارسی، برای اشاره به توانمندی کسب و کار به ویژه در میان قشر جوان به کار رفته و این معنا همواره با فعالیت اقتصادی و کسب روزی عجین بوده است. شاید بتوان با نگاهی شاعرانه علت این اطالق را مانوس بودن تمام زوایای زندگی ایرانیان با روح هنر و زیبایی دانست، آنجا که هر حرفه و شغل آمیخته با شاخه ای از هنر بود و هر صاحب کار و صنعتی، محصول فعالیت خود را هنرمندانه در پیش چشم مخاطب قرار می داد.هر آنچه از نیاکان و پیشینیان در دوره ها و اعصار مختلف ایران به جای مانده، چه در معماری و شهرسازی، چه در کتابت و کتاب آرائی، چه در صنایع و حرف مختلف، همه مزین به گونه ای از هنر بی مثال ایرانی است و نشانی از روح زیبایی شناس ایرانیان را بر پیشانی دارد....

یکی از اقلام معروف خوشنویسی ایران، قلم محقق است که ویژگی هایی چون استواری، وضوح و صلابت دارد. در این قلم از یک سو حروف فشرده در محدوده اطراف خط کرسی و «الف» و «لام»های بلند، صورتی استوار می سازد و از سوی دیگر ضرباهنگ مورب و موازی حروف مرسل و دوایر، خط را متحرک و پویا می کند. از دیگر ویژگی های قلم محقق وضوح و روشنی آن است، ویژگی ای که گویا علت نام گذاری اش نیز بوده است. قلم محقق علاوه بر ویژگی های ذاتی شکل حروفش بسته به سبک خطاطان بزرگی چون یاقوت مستعصمی، ارغون کاملی، احمد ابن سهروردی، اسداله کرمانی، عبداله طباخ، احمد قره حصاری، علاءالدین تبریزی و علی رضا عباسی زیبایی و گیرایی متفاوتی دارد.یکی از آثار شاخص کتابت شده به این قلم، قرآن معروف به بایسنغری است که تک برگ ها و رقعه های پراکنده آن در برخی از مجموعه های مهم جهان گسترده است. در این نوشتار فارغ از اینکه کاتب واقعی این اثر چه کسی است صفات و ویژگی های منحصر به فرد کتابت آن بررسی خواهد شد. جهت ارزیابی بهتر و سهولت در بیان، خط این قرآن از سه جنبه شکل حروف (مفردات)، ترکیب بندی و ارتباط مفاهیم و ترکیب ارزیابی می شود.

کتیبه های معماری به لحاظ ماهیت نوشتاری و مکتوب خود علاوه بر ایجاد زیبایی و تزیین بنا، بازتاب دهنده ایده ها و اندیشه های عصری هستند که در آن ظهور یافته اند. این ویژگی در ابعاد مختلف دینی، اجتماعی و فرهنگی قابل بررسی است و مصادیق روشنی از آن در بناهای مختلف اسلامی به چشم می خورد. این پژوهش با بهره گیری از روش توصیفی تحلیل محتوا، به بررسی نمونه هایی از کاشی کتیبه های زرین فام حرم مطهر امام رضا (ع)، از دوره سلجوقی تا اواسط سده هشتم هجری، می پردازد و با تکیه بر سیاق فرهنگی و دینی، در عین تقید به سیاق تاریخی و اسناد معتبر تاریخ معماری آستان قدس رضوی نشان می دهد که چگونه افکار و گرایش های اعتقادی و اجتماعی هر عصر در ظهور آثار ماندگار هنری تاثیرگذار بوده اند. پرسش اصلی آن است که آیا محتوای به کاررفته در کاشی کتیبه های زرین فام این مکان مقدس حالتی از مجموعه مضامین را دارند که تصادفا گرد آمده اند یا حالت گردآوری معنادار و آگاهانه ای در روند خلق زیبایی شناسانه و مادی این آثار بر مضامین شان حاکم بوده است؟ غلبه مذهب تسنن در این دوران، استبداد حاکمان و حضور اقلیت شیعه در نواحی خراسان و کاشان، در کنار تسلط سربداران با اعتقادات شیعی، و حضور کم رنگ حاکمان سیاسی و اختیار زیاد هنرمندان در اجرا و تزیینات معماری شرایطی است که انعکاس مضمونی خود را در قالب مفاهیمی چون تقیه و دعوت اقلیت شیعه به صبر و بردباری و استقامت در برابر ظلم و ستم، تقویت روحیه آنها در برابر مشکلات و تنگناها، مدح و ثنای اهل بیت علیهم السلام و ظهور نام و رقم هنرمندان در ذیل کتیبه های مورد بررسی نشان می دهد.

با تامل در مجموعه های باارزشی که تاکنون در زمینه شعر رضوی منتشرشده، باید اذعان داشت یکی از گسترده ترین درون مایه های شعر آیینی ادبیات فارسی، فرهنگ رضوی و توجه عمیق به مولفه های مهم آن است. شاعران پاک آیین و مخلص، مودت و ارادت خود را به حضرت علی بن موسی الرضا (ع) در کنار دیگر امامان معصوم (ع) ابراز کرده اند. نام عده کثیری از شعرا با سروده های آنان در مجموعه های مزبور آمده است، اما هنوز نام و آثار بسیاری از شاعران گمنام در نسخه های خطی کتابخانه های معتبر ایران و چه بسا جهان پنهان است. مسرور بیگدلی یکی از همان شاعران گمنامی است که علی رغم سرودن قصیده ای نغز در منقبت حضرت رضا (ع) به علت عدم تصحیح دیوان خطی او، تاکنون ناشناس و گمنام مانده است. او در آن سروده مودت و دوستی خود را نسبت به حضرت علی بن موسی الرضا (ع) بیان کرده و ضمن شمردن فضایل و مناقب آن حضرت، به مدح و ستایش ایشان پرداخته است. این مقاله قصد دارد ضمن بیان شرح حال و معرفی شاعر به بررسی و تحلیل قصیده مزبور بپردازد.

به طور عموم به فعالیت هنری بانوان در تاریخ هنر ایران کمتر توجه شده اما در لابه لای منابع کهن، گاه اطلاعاتی پراکنده درباره فعالیت آنان در عرصه های مختلف فرهنگی و اجتماعی و سیاسی وجود دارد. بانوان در دوره قاجار در زمینه های مختلف هنری از قبیل شعر و ادبیات و خوشنویسی و تذهیب و نگارگری و موسیقی و... تخصص داشته و این دوره از دوره های زاینده و بارور در تاریخ فرزانگی بانوان ایران به شمار می آید. در میان این بانوان ام سلمه، دختر هفتم فتحعلی شاه قاجار، در کتابت قلم نسخ شهرت یافته است. از این هنرمند تاکنون هشت نسخه رقم دار از سال های 1238 ق تا 1302 ق به جامانده است. یکی از این نسخه ها دعای صباح است. در این مقاله پس از بیان شرح احوال و آثار این هنرمند به روش توصیفی ویژگی های هنری این اثر بررسی می شود.

شناخت هویت تاریخی و اجتماعی شهرها در ایران، به خصوص شهرهای مذهبی و از جمله شهر مشهد، بدون توجه به اسناد تصویری تقریبا کاری غیرمعقول و غیرقابل اعتماد خواهد بود. عکاسان مختلف در دویست سال اخیر به محض اطلاع از قابلیت و توانمندی هنر و صنعت عکاسی برای ثبت وقایع و شناخت این هویت، عکس های ارزشمندی از آثار و ابنیه تاریخی و بافت قدیمی ایران و از جمله خراسان بزرگ و شهر مشهد در اختیار ما قرار داده اند. هدف از نگارش این مقاله آشنایی با وضعیت و گسترش شهرهای خراسان، به خصوص شهر مشهد با توجه به موقعیت مهم آن در دو قرن اخیر، با استناد بر عکس های موجود در آرشیو مدیریت اسناد و مطبوعات آستان قدس است.

رشد چشمگیر سفر شیفتگان امام هشتم (ع) به مشهد مقدس، به خصوص از دهه 80 روندی فزاینده داشته است، به گونه ای که هیچ یک از مسائل و مشکلات اقتصادی که جامعه با آن دست و پنجه نرم می کند، نتوانسته است جلو این رشد چشمگیر دل باختن در راه زیارت را بگیرد یا حتی ثابت نگاه دارد. هرساله شاهد هستیم که بر تعداد زائران بارگاه رضوی در سفر به مشهد به شیوه های گوناگون به خصوص در ایام مذهبی (اعیاد و سوگواری ها) افزوده می شود. یکی از جلوه های زیبای سفر به قصد زیارت با خلوص نیت را می توان در سفر زائران پیاده از سراسر کشور در دهه پایانی ماه صفر بازیافت که عاشقان زیارت حضرت ثامن الحجج (ع) با پای پیاده در راه زیارت گام می نهند و با تاب آوردن سختی های مسیر تا سرمنزل مقصود، ارادت خود را به امام رضا (ع) به نمایش می گذارند و شکرگزار آن هستند که توفیق زیارت را نصیب شان کرده است، چراکه بدون طلبیدن معشوق، عاشق را پای سفر نیست. اگرچه به یقین نمی توان نخستین زائر پیاده حرم رضوی را مشخص نمود اما متون تاریخی، شاه عباس صفوی را نخستین زائر بارگاه منور امام رضا (ع) در چهار قرن پیش معرفی می کنند. در این مقاله برای نخستین بار با بررسی مطبوعات 160 سال اخیر ایران، نخستین تصاویر و اخبار محدود تشرف زائران پیاده به حرم مطهر امام رضا (ع) ارائه شده است.

فن تنظیم و به هم بستن صفحات کتاب یا امثال آن و قرار دادن آنها بین دو پوشش (جلد) به منظور کجا نگاه داشتن صفحات و جلوگیری از فرسوده یا پاره شدن و تسهیل استفاده از آنها را صحافی گویند. در عهد شاهرخ تیموری، هنر جلدسازی در خطه خراسان، به ویژه هرات، به اوج کمال رسید. بنا بر اسناد موجود، تاریخچه هنر صحافی در کتابخانه آستان قدس رضوی به دوره صفویه بازمی گردد. در دوره قاجار به صحافی توجه بیشتری شد و هنرمندان صحاف زبردستی ظهور کردند...