مطالعات فهم حدیث
سال:1399 | دوره:6 | شماره:2 (پیاپی 12) |تعداد مقالات:12

در نقد متن هر حدیثی گردآوری تمامی داده های مرتبط و اعمال دقیق ضوابط نقد، حایز اهمیت است. گاه به رغم دقت ناقد حدیث، وی از خطا مصون نمی ماند. این مقاله در صدد پاسخ به این سوال است که تا چه اندازه نقدهای علامه شوشتری برای اثبات موضوع بودن حدیث، اتقان دارد؟ آسیب های نقد و بررسی های ایشان در حوزه روایات تفسیری چیست؟ این تحقیق با روش مطالعه کتابخانه ای و رویکرد تحلیلی-توصیفی در چهار نمونه روایت تفسیری به این نتیجه دست یافت که نقد مولف با وجود آگاهی از ضوابط نقد حدیث، دارای کاستی یا خطای سهوی است و آسیب های آن در سه عنوان قابل طرح است: «ناسازگاری نظر رجالی با مجموعه آیات و روایات معتبر، عدم توجه به روایات و گزارش های تاریخی معارض، ظنی و ناکافی بودن ادله در اثبات مذهب راوی» و در نهایت مدعای ایشان در موضوع بودن احادیث مربوطه را کافی یا قابل پذیرش نمی داند.

اعتبار به عنوان یکی از ملاک های مهم گزینش و نقل روایات نزد شیخ صدوق مطرح است، اما این که این ملاک در کلیه روایات و آثار وی، مدنظر بوده، میان عالمان حدیث محل اختلاف است. مقاله حاضر که به روش توصیفی تحلیلی به سامان رسیده، به بررسی میزان اعتبار انواع روایات در آثار شیخ صدوق از نگاه وی پرداخته است. یافته ها نشان می دهد که وی جدای از کتاب من لایحضره الفقیه که به اعتبار روایات آن تصریح کرده در سایر آثار ملاک های دیگری چون مناسبت با محتوای کتاب و سبک آن نوشتار را لحاظ کرده و درجه اعتبار روایت احیانا در اولویت بعدی وی بوده است. هم چنین از آن جا که موضوع اعتبار در روایات طبی، اعتقادی، تفسیری و اخلاقی بسان روایات فقهی حایز اهمیت نبوده ملاک اصلی انتخاب وی واقع نگردیده است. با این حال، گفتنی است شیخ صدوق در اکثر موارد، روایاتی را برگزیده که «عدم اعتبار» آن ها برای وی محرز نگشته و گاه که به نقل روایت غیر معتبر پرداخته به عدم اعتبار و احیانا دلیل نقل آن تصریح کرده است.

یکی از روایاتی که صاحب نظران عرصه علوم قرآن، فقها، مفسران و قرایت در منابع خود به آن استناد نموده اند، روایت «إقرا کما یقرا الناس » است که نزد بسیاری از اندیشمندان صحت سند و متن آن پذیرفته شده است؛ اما برخی سند آن را صحیح ندانسته اند و دلیل آن را وجود راوی ضعیفی به نام سالم بن ابی سلمه دانسته اند. البته این روایت با عنوان های سالم بن سلمه و سالم ابی سلمه نیز در منابع روایی آمده است. ازآن جهت که روایت مذکور از روایات مهم و مورد استناد در فقه، علوم قرآن، تفسیر و قرایت است، واکاوی سند از حیث صحت و ضعف ضروری به نظر می رسد؛ به ویژه که بیان شده کنیه سالم بن سلمه، ابوخدیجه و ابوسلمه است و این دو کنیه برای سالم بن مکرم نیز به کاررفته و در تعدادی از روایات، بدون ذکر نام سالم بن سلمه یا سالم بن مکرم، کنیه ابوخدیجه استعمال شده است و این موضوع احتمال یکی بودن سالم بن مکرم و سالم بن سلمه را مطرح می نماید. بنابراین با تکیه بر ترجمه این راویان در منابع رجال، روایات هر چهار راوی از منابع روایی استخراج و از جهت راوی، روایت، مروی عنه و منابع نقل روایت مورد ارزیابی و بررسی قرار می گیرد تا بتوان به آخرین راوی حدیث دست یافت و به صحت و ضعف سند حدیث حکم نمود. نتایج حاصل از بررسی روایت، مروی عنه و منابع نقل روایت نشان می دهد، سالم بن سلمه و سالم ابی سلمه تصحیف شده از عنوان سالم بن ابی سلمه است و این شخص غیر از سالم بن مکرم است که روایاتی با مضامین تفسیری و فقهی دارد.

پیوند ناگسستنی حدیث و تاریخ، زمینه ساز کارایی هر یک در سنجش دیگری به شمار می آید. در این راستا، کاوش های حدیث پژوهان و تاریخ پژوهان، دربردارنده گزاره های ناهمسازی در ترسیم هویت معاویه، نخستین حاکم اموی است. در پژوهش حاضر با رویکرد نشانه شناسی اجتماعی، با تاکید بر فرآیند معناپردازی در بستر اجتماع و فرهنگ، این پرسش اصلی مطرح شده است که در نامه های امام علی (ع) به معاویه، از مجموعه نشانگان زبانی و محتوایی، چه نشانه هایی برای ترسیم شخصیت معاویه به کار گرفته شده و بر اساس این مجموعه نشانگان، هویت دینی و تاریخی معاویه چگونه قابل شناسایی است؟ از منظر نگارندگان، نامه های امام علی (ع) دارای ظرفیت بسیار مناسبی برای بررسی های نشانه شناسی اجتماعی است و بازتاب روشن و جامعی از مسایل عصر امام (ع) ارایه می دهد. حضرت علی (ع) با بهره گیری از نشانه های اجتماعی در جنبه های مختلفی، به تحلیل رمزگان هویتی معاویه پرداخته و با عرضه یک نظام بازنمایی هویتی، زمینه دستیابی مخاطبان به تصویر روشنی از هویت معاویه را فراهم نموده است. بررسی گویای آن است که گزینش های هدفمند امام (ع) در نامه های نهج البلاغه، از نشانگان دینی، نشانگان فرهنگ عربی و نشانگان ادبی، خوانش نوینی از رخدادهای تاریخی ارایه می دهد و منبع موثقی برای سنجش گزاره های متناقض تاریخی محسوب می شود.

در مصادر روایی اهل سنت، روایتی مبنی بر جدل امام علی (ع) با پیامبر (ص) نقل شده است. بنا بر مضمون روایت، پیامبر (ص) قصد بیدار کردن امام علی (ع) را برای نماز شب داشتند؛ اما با پاسخ جبرگرایانه امام علی (ع) مواجه می شوند که در نهایت منجر به آزار و اذیت پیامبر (ص) می شود؛ لذا بررسی و ارزیابی این روایت امری ضروری به نظر می رسد. تفرد ابن شهاب زهری در نقل آن، تخریب امام (ع) توسط دو امام دیگر، بی ادبی و جسارت نسبت به پیامبر (ص)، پاسخ جبرگرایانه امام علی (ع)، آزار و اذیت پیامبر (ص) و روی برگرداندن ایشان از امام علی (ع)، تعارض با عصمت امام علی (ع) و سیره عبادی ایشان، تعارض با شان نزول آیه در کنار ادله و شواهد متعدد دیگر از جمله عواملی هستند که احتمال جعلی و ساختگی بودن این روایت را تقویت می کند.

کتاب تحف العقول عن آل الرسول (ص) اثر حسن بن شعبه حرانی دربردارنده روایات طوال و قصار رسول خدا (ص) تا امام حسن عسکری (ع) است که مشخصه اصلی آن ها ارسال در سند است. افزون بر ارسال اسانید، مطابق تصریح مولف، جملات حکیمانه هم سنخ با روایات ایمه (ع) نیز در این کتاب نقل شده و مولف آن ها را به ایمه (ع) نسبت داده است. استناد این اقوال به ایمه (ع)، ضرورت بازیابی این دسته از روایات و تبارشناسی آن ها در جهت تعیین وضعیت آن ها را روشن می سازد. به همین منظور در این مقاله 638 روایت قصار حضرت علی (ع) تا امام حسن عسکری (ع) در تحف العقول جمله به جمله بررسی شده است. یافته های این پژوهش نشان می دهد در انتساب دوازده روایت از مجموع روایات قصار تحف العقول به ایمه (ع) شواهد متقنی وجود ندارد. بعضی از این عبارات در قالب حکمت هایی از حکما، شاعران، زاهدان است یا از سوی راوی مجهول در دیگر مصادر ثبت شده است. بعضی دیگر نیز، نقل تاریخی یا ضرب المثلی است که به امام (ع) نسبت داده شده است. همچنین بیش از 14درصد روایات، پیشینه ای در منابع موجود ندارند و برای اولین بار در تحف العقول نقل شده اند. مقاله حاضر به روش توصیفی در صدد ریشه یابی تاریخی روایات تحف العقول است.

ابوبصیر لیث بن بختری از راویان امامان باقر و صادق (ع) است. غالب رجالیان متقدم درباره توثیق صریح ابوبصیر مرادی سکوت کرده اند. در این میان دیدگاه ابن غضایری متفاوت از دیگران است؛ او ضمن گزارش رنجش و کدورت خاطر امام صادق (ع) از ابوبصیر مرادی، وجود طعن بر دین او را پذیرفته؛ اما آن را مانع از توثیق وی ندانسته است. در این مقاله که به روش توصیفی-تحلیلی نگاشته شده است درصدد تحلیل رای ابن غضایری درباره ابوبصیر مرادی برآمده ایم و تاثیرپذیری سخن ابن غضایری درباره ابوبصیر از روایات، نکوهش وی را نتیجه گرفتیم؛ دلیل رنجش و کدورت خاطر امام صادق (ع) از ابوبصیر مرادی، بروز رفتارها و گفتارهای ناشایست او و درک ضعیف او از مقوله امام شناسی بوده است. در همین راستا مقصود از طعن در دین در کلام ابن غضایری، طعن در روش و منش اوست.

مقتل الحسین (ع) موجود در بحارالانوار علی رغم این که در غالب گزارش ها با گزارش ابومخنف موجود در کتاب شیخ مفید یکی است، اما مولف کوشیده نسبت به گرد آوری روایاتی دیگر از مقاتل روایی روی آورد. این مقتل ضمن دربرداشتن اخبار متفرد نسبت به دیگر متون روایی، در برخی موارد با وقایع مسلم و یا روایات تاریخی دیگر ناسازگار بوده و در مواردی شان امام معصوم (ع) و یا خاندان معصومان (ع) خدشه دار شده به گونه ای که پایه و اساسی برای نقل علمای شیعی در قرن معاصر شده است. این مقاله می کوشد با رویکردی توصیفی-تحلیلی، روایاتی را که نخستین بار در میان روایات عاشورایی جای گرفت، ارزیابی نماید و از این رهگذر برخی از هجمه های تحریفی آن را در سنجه نقد قرار دهد.

اعطای مرتبه وثاقت یا ضعف به یکایک راویان یک سلسله سند، یا قبول و رد یک متن و سند و نحوه تعامل با یک روایت، بر معیارها و ضوابطی استوار است که کشف آن به معنای شناخت روش نقد و سبک سنجش یک اندیشمند رجالی با موضوع فرارو ی اوست. این مقاله به روش توصیفی-تحلیلی به تبیین و تشریح رویکرد و معیارهای رجال پژوهی مرجع تقلید گرانقدر؛ آیت الله شبیری زنجانی، از رجالیون مطرح معاصر می پردازد و ضوابط اعتبارسنجی اسناد روایات را که در خلال دروس و نوشته های معظم له به صورت پراکنده و غیر مدون مورد اشاره قرار گرفته و هنوز به گونه آکادمیک ارایه نگردیده، به اختصار تحلیل و تبیین می کند. آیت الله شبیری با رویکردی عالمانه، از منظر فقیهی اصولی به ضرورت پرداختن به علم رجال به عنوان ابزاری کارآمد برای تبیین صحت صدور حدیث که خود مقدمه اثبات حجیت و تبیین دلالت آن است، اذعان و تاکید دارند. معیارهای ایشان در اعتبارسنجی اسناد و راویان احادیث در اکثر موارد هماهنگ و منطبق با آراء مشهور اصولیین و در پاره ای موارد نیز متفاوت و نقادانه است.

علامه سیدمرتضی عسکری از محدثان معاصر است که با همتی بلند و از رهگذر بررسی و تحلیل روایات به پیگیری ریشه ی اختلافات بین مذاهب اسلامی پرداخته است. افزون بر ایران آثار ایشان در سایر کشورهای اسلامی نیز مخاطبان بسیاری از جمله در میان علما پیدا کرده است. این حدیث پژوه در تحقیقات علمی خود با جمع همه ی روایات ذیل یک موضوع از اصیل ترین منابع حدیثی اهل سنت به پاسخ گویی شبهات در مورد مکتب اهل بیت پرداخته و کوشیده است بسیاری از اختلافات را بر اساس مشترکات میان مذاهب اسلامی از میان بردارد. وجود کاستی در آثار مکتوب شخصیتی مانند علامه عسکری به ویژه آثاری با این تنوع موضوعی امری طبیعی است. نقد ناکافی روایات صحیح از نظر اهل سنت در پاره ای موارد، رد یک باور بدون استناد به همه ی ادله ی طرف مقابل و به اشتراک نگذاشتن چگونگی فهم و نقد روایات در برخی موضوعات از جمله کاستی های آثار ایشان است.

شرح سیدعلی خان-ریاض السالکین-از شروح «کامل و جامع» بر صحیفه سجادیه به زبان عربی است. مولف این شرح دارای تبحر در علوم مختلف بوده لذا این شرح آکنده از مباحث مختلف ادبی، بلاغی، قرآنی، روایی، کلامی و عرفانی است. مسیله اصلی این نوشتار گونه شناسی دریافت های سیدعلی خان در مقام فهم متون ادعیه صحیفه سجادیه است. با بهره گیری از الگوهای نقد متن، به گونه شناسی دریافت ها و فهم های صاحب ریاض السالکین پرداخته شده است. نتایج حاکی از این است که وی در مقام دریافت مبتنی بر متن، با بهره گیری از علوم زبان شناختی به بهترین شکل ممکن به تجزبه و تحلیل مضامین ادعیه پرداخته است؛ همچنین با استفاده از علوم بلاغت توانسته زیبایی های لفظی ادعیه را به نمایش بگذارد و در مواردی از آن ها استفاده معنایی نیز ببرد؛ در عین حال وارد سطح فرهنگی دریافت از متن نشده است. بخش دیگر دریافت های وی مبتنی بر فرای متن است که در این گام صاحب ریاض با برقراری بینامتنیت بین متون ادعیه و آیات قرآن و روایات ایمه معصومین (ع) به ویژه نهج البلاغه به شرح و توسعه مضامین ادعیه پرداخته است. همچنین بخش قابل توجهی از این شرح حاصل پدیده تفسیر در تفسیر است.

استنباط حکم تکلیفی صفت نکوهیده ی عجب و واکاوی پیامد وضعی این بیماری اخلاقی در اعمال عبادی، دیدگاه های مختلفی را در دانش فقه، پدیدار ساخته است و در شمار مباحث چالش برانگیز در رابطه اخلاق و فقه قلمداد می گردد. صفت ناشایست خودبینی، با جهل به مقام خداوند و نفوذ قدرت او در تمام شیون تحقق می یابد و با صورت بخشیدن به کمالی خیالی، باعث فراموشی انتساب نعمت، توفیق و منزلت به پروردگار می شود. در این جستار که با روش تحلیلی-توصیفی به انجام رسیده است، ضمن مفهوم شناسی عجب، به تبیین چالش های موجود در نظریات فقهی درباره حکم عجب، بر مبنای تحلیل محتوای روایات پرداخته شده است. فقیهان در کشف حکم تکلیفی عجب در اعمال عبادی، دو دیدگاه حرمت و عدم حرمت را ارایه کرده اند. برخی از فقها نیز عجب را از اوصاف نفسانی غیرقابل تعلق حکم تکلیفی برشمرده اند. در ساحت حکم وضعی عجب نیز نظریاتی همچون بطلان مطلق عبادات به دلیل خدشه در نیت عبادت؛ بطلان، تنها در فرض تقارن با عبادت؛ و عدم بطلان حتی در صورت تقارن با عمل عبادی؛ مطرح شده است. این نوشتار در فرایند قضاوت میان دیدگاه های فقهی، مهم ترین احادیث را در این زمینه مورد تبیین و ارزیابی دلالی قرار داده و نتایج ذیل را به دست آورده است: در مستندات حدیثی، عبارات دال بر حرمت به حقایقی متفاوت از عجب تعلق یافته است و بر حرمت تکلیفی عجب دلالت نمی کنند. همچنین، مفاد احادیث بر معنایی اعم از صحت و عدم صحت وضعی دلالت دارند و تقلیل و عدم ترتب ثواب را نیز، با وجود صحت عبادت، شامل می شوند. از دیگر سو، تعلق نهی به عنوان خارج از ماهیت عبادت، مانع از ظهور احادیث در اثر وضعی بطلان خواهد بود. بر این اساس، مستندات روایی در فقه پژوهی عجب، تنها بر کراهت این صفت دلالت دارند و عجب را باعث دوری معنوی از خداوند، عدم کمال عبادت و تقلیل یا عدم ثواب معرفی می کنند.