مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز
سال:1396 | دوره:22 | شماره:97 |تعداد مقالات:6

سیاست اتحادیه اروپا در قبال آسیای مرکزی از اوایل هزاره سوم به بخش مهمی از سیاست خارجی و امنیتی اتحادیه اروپا تبدیل شده است. آسیای مرکزی به طور سنتی حلقه وصل میان آسیا و اروپا بوده است و به عنوان مسیری راهبردی میان این دو قاره عمل می کند. جامع ترین سند اتحادیه اروپا در ارتباط با آسیای مرکزی در ژوئن 2007 با عنوان راهبرد آسیای مرکزی اتحادیه اروپا برای شراکت جدید به تصویب رسید که موجب افزایش روابط بروکسل با این کشورها شد. این راهبرد با هدف ایجاد چارچوبی برای گسترش روابط و تامین منافع مبتنی بر ارزش ها تدوین شد، ویژگی های خاص کشورهای آسیای مرکزی را مورد توجه قرار می داد و رویکردهای خاصی را در مورد هر کشور در پی می گرفت. سوال اصلی این مقاله عبارت است از اینکه «اتحادیه اروپا برای اعمال قدرت هنجاری خود در آسیای مرکزی از چه ابزارهایی استفاده می کند و با چه چالش هایی رو به رو است؟» در پاسخ به این سوال این فرضیه مطرح شده است که «بهبود وضعیت دمکراسی، ارتقای سطح حقوق بشر، حاکمیت قانون، آموزش، محیط زیست از مهم ترین برنامه های اجرا شده در آسیای مرکزی توسط اتحادیه اروپا است، هر چند به دلیل وجود برخی ضعف ها از جمله ضعف ساختاری، نگاه متفاوت نهادها و اعضای اتحادیه اروپا و حضور کنشگران قدرتمند دیگر در آسیای مرکزی این کنشگر نتوانسته است به اهداف مورد نظر خود در این منطقه دست پیدا کند». روش ﺗﺤﻘﯿﻖ اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪه در اﯾﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ روش ﺗﻮﺻﯿﻔﯽ- ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ اﺳﺖ.

حوزه خزر را نمی توان به طور کامل ساختار مجزایی پنداشت که بازیگران آن قادر به حل و فصل قطعی اختلافات درونی خود باشند زیرا به رغم تاریخ و فرهنگ مشترک بازیگران منطقه ای و قرابت جغرافیایی آنها با یکدیگر هنوز نتوانسته اند، ترتیبات امنیتی کارآمدی میان خود برقرار سازند. اگرچه در این سیستم تابعه، قدرت بزرگ (روسیه) تاثیرگذاری فراوانی دارد، اما معادلات ژئوپلیتیک و ژئواکونومیک دریای خزر به گونه ای است که بازیگران مداخله گر امکان استقلال درونی را از آن سلب می نمایند. از سوی دیگر، برخی از بازیگران ساحلی دریای خزر نیز همکاری اقتصادی و نظامی با قدرت های فرامنطقه ای را گامی جهت تامین منافع و امنیت خود در سطح منطقه می پندارند. بر این اساس، مقاله حاضر به دنبال پاسخگویی به این سوال است که فعالیت های نظامی بازیگران مداخله گر نظیر ایالات متحده آمریکا، اتحادیه اروپا و رژیم صهیونیستی در حوزه خزر چه تاثیری بر امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران دارد؟ فرضیه تحقیق این است که بازیگران مداخله گر به دلیل رسوخ پذیری سیاسی و امنیتی برخی از بازیگران حوزه خزر به همکاری نظامی و تسلیحاتی با این بازیگران می پردازند و امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران را در ابعاد فرهنگی، سیاسی، اقتصادی و نظامی با چالش مواجه می سازند. در این مقاله، روش تحقیق به صورت توصیفی- تحلیلی است.

آسیای مرکزی به دلیل برخورداری از منابع زیرزمینی و طبیعی همواره مورد توجه قدرت های منطقه ای و فرامنطقه ای بوده است. با دقت در راهبردهای سیاست خارجی چین و ژاپن میان سال های 2012 تا 2016 در منطقه آسیای مرکزی مشخص می شود از یک طرف، چین دارای منافع اقتصادی، امنیتی، انرژی و ژئوپلیتیک در منطقه است و از طرف دیگر، ژاپن منافع اقتصادی، انرژی و اهداف بلندمدت بین المللی و منطقه ای را دنبال می کند. سوال اصلی در این مقاله این است که چین و ژاپن چه منافع و راهبرد هایی در منطقه دارند و در سیاست های بلندمدت خود در چه عرصه هایی با یکدیگر افتراق کارکردی دارند؟ فرضیه تحقیق این است که راهبرد چین استفاده از قدرت رو به رشد اقتصادی و قدرت سیاسی خود در منطقه آسیای مرکزی به ویژه از طریق سازمان همکاری های شانگهای است در حالی که ژاپن از طریق کمک های حمایت گرانه در قالب همیاری توسعه رسمی و چندجانبه گرایی سیاسی همچنین استفاده از ظرفیت های خود در سازمان های منطقه آسیا_ پاسیفیک مانند همکاری اقتصادی آسیا_ پاسیفیکیا نهاد های سازمان ملل مانندبرنامه توسعه ملل متحدبهره می برد. روش تحقیق در این مقاله توصیفی- تحلیلی است و نگارش آن با استفاده از منابع کتابخانه ای و فضای مجازی می باشد.

به دنبال شکل گیری مناظره چهارم در عرصه نظریات روابط بین الملل، فرهنگ از اهمیتی برابر با مولفه های مادی در شکل دهی به رفتار کشورها برخوردار گردید. در بستر و چارچوب این نظریات، فرهنگ به طور اعم و فرهنگ استراتژیک به طور اخص از جمله عوامل داخلی شکل دهنده به مبانی هویتی هر بازیگر در عرصه روابط بین الملل مطرح می شود که با تاثیرگذاری بر نگرش نخبگان و دولتمردان و همچنین جامعه یک کشور، قابلیت اثرگذاری برنحوه عملکرد یک کشور عرصه سیاست خارجی و محیط بین المللی را دارا می باشد. بدین ترتیب شناسایی مولفه های شکل دهنده به مبانی هویتی یک کشور و از آن جمله فرهنگ استراتژیک کشورها، کمک بسیار موثری در فهم چرایی کنش کشورهای مختلف در عرصه سیاست خارجی از جمله قدرت های بزرگی چون فدراسیون روسیه به دست خواهد داد. در این مقاله، سوال اصلی این است که فرهنگ استراتژیک بر سیاست خارجی فدراسیون روسیه چه تاثیری داشته است؟و فرضیه مقاله عبارت است از اینکه که فرهنگ استراتژیک روسیه با منطقی تدافعی متشکل از مولفه هایی همچون تصور تهدید، ویژگی های ژئوپلیتیک و نگاه توسعه طلبانه، اندیشه قدرت بزرگی و تلاش برای هژمون منطقه ای شدن، اقتدارگرایی غالب و گفتمان ملی گرایی روسی و هویت اسلاو- ارتدوکس، بر روی ساختار تصمیم گیری استراتژیک و الگوی رفتاری این بازیگر در عرصه سیاست خارجی و محیط بین المللی تاثیر عمیقی دارد. روش تحقیق به صورت توصیفی تحلیلی است.

بحران سوریه به عنوان یک بحران منطقه ای حاد موجب گردیده تا بازیگران مختلف درگیر در آن به رویارویی و بعضا تعامل با یکدیگر پرداخته و عرصه هایی از منازعه و همکاری را رقم بزنند. نوع کنش متفاوت بازیگران درگیر در این بحران را می توان به وضوح از تعاملات و تقابلات روسیه و ترکیه در قبال یکدیگر دید. در واقع، جهت گیری متفاوت روسیه و ترکیه در قبال یکدیگر سبب گردیده تا بحران سوریه نوعی تعارض و تقابل قابل توجه میان این دو بازیگر ایجاد نموده که در کنش آنها نسبت به یکدیگر در منطقه قفقاز نیز تاثیرگذار بوده است. از این رو، مقاله حاضر تلاش دارد تا ابعاد تعارض و بعضا همکاری روسیه و ترکیه در بحران سوریه را مشخص نموده و ابعاد تاثیرگذاری آن بر تحولات این دو در منطقه قفقاز را مشخص نماید. لذا، پرسش اصلی مدنظر این است که کنش متعارض روسیه و ترکیه در قبال بحران سوریه چگونه بر نقش آفرینی آنها در منطقه قفقاز تاثیرگذاشته است. در پاسخ با به کارگیری روش توصیفی- تحلیلی و جمع آوری منابع به صورت کتابخانه ای و با استفاده از فضای مجازی، توضیح داده خواهد شد که بحران سوریه موجب واگرایی و رویارویی جدی میان روسیه و ترکیه گردیده و این مساله موجب تعمیق واگرایی آنها نسبت به کنش های یکدیگر در منطقه قفقاز شده است.

فدراسیون روسیه از جمله مهم ترین و تاثیرگذارترین بازیگران «بازی بزرگ جدید» منطقه آسیای مرکزی طی 25 سال گذشته بوده است و در راستای حفظ وضع موجود، احیا و تقویت جایگاه سنتی و هژمونیک روسیه در این منطقه، حفظ کشورهای منطقه در مدار سیاست خارجی و دفاعی مسکو و در نهایت مقابله با اهداف و سیاست های قدرت های رقیب به ویژه ناتو، اتحادیه اروپا و ایالات متحده آمریکا، کوشش های متعددی را در سطح مناسبات دو جانبه با پنج کشور منطقه آسیای مرکزی و نیز در سطح ساز و کار های چند جانبه نظیر جامعه کشورهای مشترک المنافع، پیمان امنیت دسته جمعی، سازمان همکاری شانگهای و اتحادیه اقتصادی اوراسیا به اجرا گذاشته است. در این بین، نکته شایان توجه این است که روند سیاست خارجی فدراسیون روسیه در قبال این مناطق متاثر از تحولات داخلی جامعه در حال گذار روسیه پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و تحولات منطقه ای و بین المللی، روندی ایستا، خطی و ثابت را طی ننمود و به موازات شرایط داخلی روسیه، منطقه آسیای مرکزی و کیفیت مناسبات روسیه با جهان غرب، روندی بسیار پویا و متغیر را تجربه نمود. این روند پویا و متغیر این پرسش را مطرح می سازد که « سیر تحول و روند متغیر سیاست خارجی روسیه در قبال منطقه آسیای مرکزی چگونه و بر چه مبنایی قابل تببین می باشد؟». فرضیه ای که در پاسخ به این پرسش مطرح می شود آن است که «روند شکل گیری و تکامل هویت ملی روسیه پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و نوع تعریف این کشور از جایگاه، رسالت و موقعیت خود نسبت به بازیگران اصلی نظام بین المللی، موجب شکل گیری روند متغیر سیاست خارجی روسیه در قبال منطقه آسیای مرکزی شده است». مقاله پیش رو به منظور پاسخ به پرسش یاد شده و ارزیابی فرضیه مذکور، خواهد کوشید با کاربست نظریه گفتمان (تغییر «در» گفتمان و تغییر «از» گفتمان) در چارچوب «گفتمان های حاکم بر سیاست خارجی روسیه» طی 25 سال گذشته، درک بهتری از سیر تحول سیاست خارجی این کشور در قبال منطقه آسیای مرکزی در فاصله سال های 1991 تا 2016 حاصل شود.