طب سنتی اسلام و ایران
سال:1391 | دوره:3 | شماره:2 (پیاپی 10) |تعداد مقالات:13

حکماء و اطبای گذشته با شناخت طبیعت افعال بدن انسان، برای تشخیص و درمان بیماری ها به شیوه های گوناگونی متوسل شده اند. در منابع کهن طب سنتی ایران، مکانیسم جابه جایی و انتقال امراض بر اساس قوانین طبیعی از طریق عروق غلاظ برای توجیه گروهی از بیماری ها مورد بحث قرار گرفته است.این مطالعه با بررسی برخی کتب طبی ایران از جمله طبیعت الانسان بقراط و شرح تشریح قانون ابن نفیس قصد در تبیین عروق غلاظ دارد.عروق غلاظ یکی از موارد مهمی است که در منابع قدما در مبحث طبیعت و تشریح بدن انسان، برای توجیه گروهی از مکانیسم های تشخیصی و درمانی بیماری ها مورد استفاده قرار گرفته، ولی جابه جایی امراض و تبدیل آن ها به بیماری دیگر، خود از مواردی است که هنوز طب نوین در مباحث پایه و بالینی به آن نپرداخته است.با توجه به توسعه فناوری در پزشکی و پیشرفت های جدید، هنوز علل بسیاری از بیماری های مزمن ناشناخته باقی مانده است؛ بنابراین شناخت اصطلاحات و زبان علمی مکاتب طبی مختلف به ویژه ایران برای بهره مندی از منابع طبی مکتوب، امری ضروری به نظر می رسد، تا در آینده راه حل های تازه ای جهت تشخیص و درمان سریع تر بیماری ها پیشنهاد و از طرفی جایگاه مبانی طب کهن ایران در مباحث علمی روز روشن شود.

از جمله علل شایع مراجعه بیماران به درمانگاه گوارش و دیگر درمانگاه ها، تهوع و استفراغ می باشد که در صورت درمان می تواند تا حدود زیادی زندگی عادی فرد مبتلا را مختل کند.در طب مدرن معمولا از دو واژه تهوع و استفراغ جهت توصیف بیماری استفاده می شود که تاکنون تحقیق های گسترده ای در راستای پیشگیری و درمان آن انجام شده و توصیه های فراوانی در این زمینه وجود دارد. در طب سنتی ایران چهار واژه تهوع، غثیان، تقلب نفس وقی به کار رفته که در قسمت علل ایجاد کننده آن یک سبب کلی و هفت سبب جزیی به نام «اسباب و علل» قی، تهوع و مواردی دیگر ذکر شده است. در این طب از نقش اخلاط، ضعف معده، فساد غذا در معده و مشارکت دیگر اعضا در ایجاد این بیماری سخن به میان آمده و سپس پیشگیری و درمان بر اساس سبب بیماری و نوع خلط بیماری زا پایه ریزی می شود.برخی از اوقات ممکن است علت اصلی ایجاد این بیماری در اعضای دیگر مانند دماغ، جگر، طحال و دیگر اعضا باشد (مشارکت اعضا)، که در این حالت درمان اصلی باید متوجه رفع مشکل آن عضو گردد. رنگ مواد مستفرغه دال بر نوع خلط و ماده مسبب قی می باشد. رابطه قی با رطوبت و ضعف معده از دیگر موارد ذکر شده در این طب است.انجام قی داوطلبانه با تشخیص و نظارت طبیب حاذق در موارد خاص به عنوان پیشگیری و درمان جهت پاکسازی بدن از فضولات و مواد زاید از دیگر موارد پیشگفت در طب سنتی ایران است.

در دهه های اخیر به مسائل مربوط به بهداشت و پیشگیری از بیماری ها توجه فراوان شده و در تعاریف سلامت، جنبه های روانی در کنار جنبه های جسمانی و اجتماعی به وضوح مطرح شده است. سازمان بهداشت جهانی در این باره می گوید: «سلامت حالتی است از رفاه کامل جسمانی، اجتماعی، روانی و صرف نبودن بیماری یا ضعف کفایت نمی کند». به عبارت دیگر سلامت بدون دستیابی به مراتبی از رفاه روانی تامین نمی شود و اثرات حالات روحی بر سلامت و بیماری انکارناپذیر است؛ لذا تحقیق ها و پژوهش پیرامون مشکلات روانی، در دانشگاه ها و مراکز علمی جایگاه ویژه ای یافته است. در بین حالات روحی و روانی، هیجانات از مهمترین مباحث حیطه روانشناسی است و از اصلی ترین هیجانات در مباحث روانشناسی می توان خشم، ترس، اندوه و شادی را نام برد. در مکتب طب سنتی ایران نیز همچون روانشناسی مدرن به شرایط روحی و بدنی و هیجانات در میان اصول ششگانه ضروری برای حفظ تندرستی، تحت عنوان اعراض نفسانی توجه خاص شده است. در مطالعه زیر سعی در بررسی این حالات بر اساس طب سنتی ایران شده، تا با استفاده از تجارب گذشتگان در راستای رفاه روحی روانی در عصر حاضر قدم کوچکی برداشته شود.

یبوست، یکی از شایع ترین عوارض سبک جدید زندگی است. تعریف واحدی از یبوست وجود ندارد. این مطالعه، یک مطالعه کتابخانه ای و بررسی متون است که پس از تعریف یبوست، به مقایسه علل آن در کتب معتبر طب سنتی با عللی که در کتاب های مرجع طب داخلی ذکر شده می پردازد. سپس علل یبوست از دیدگاه طب سنتی، جمع بندی، دسته بندی و با علل یبوست از دیدگاه طب جدید، تطبیق داده شد.تعریف یبوست در طب سنتی ایرانی با طب جدید متفاوت است. به طوری که تشخیص یبوست در طب سنتی بسیار زودتر مطرح شده و تعداد موارد طبیعی اجابت مزاج، بیش از تعدادی است که در طب جدید در نظر گرفته می شود. لذا تعریف یبوست در این دو طب، تطبیق کامل با هم ندارد.نگاه طب سنتی به سلامت و بیماری، نگاهی کل نگر و عمل گرایانه است؛ در حالی که طب جدید با دیدگاه جزء نگر و حس گرایانه، به انسان، سلامت و بیماری می نگرد.در مجموع به نظر می رسد با اینکه در بعضی از موارد، علل یبوست در این دو مکتب طب، قابل تطبیق است، ولی علل یبوست در طب سنتی، عمل گرایانه تر و با شمول بیشتر است. در حالی که علل یبوست در طب جدید، علی رغم دقت بیشتری که در دسته بندی اعمال شده، شمول کمتری دارد و یبوست های عملکردی با شیوع 90% طبقه بندی مناسبی ندارد.

مقدمه: التهاب یکی از معضلات شایع پزشکی است. داروهای اصلی با اثرات ضدالتهاب موجود شامل NSAIDS و گلوکوکورتیکوئیدها می باشند. این داروها خصوصا در مصرف دراز مدت عوارض قابل توجهی ایجاد می کنند. پیشینه بسیاری از داروهای نوین، ریشه در مکاتب طب سنتی دارد؛ فرآورده های دارویی سنتی در بسیاری از جوامع، برای درمان بیماری ها مورد استفاده قرار می گیرند و گرایش به داروهای سنتی و فرآورده های طبیعی به ویژه در سال های اخیر رو به گسترش بوده است. شوید از جمله گیاهانی است که در طب سنتی ایران به خواص ضد التهابی آن اشاره شده است و اثرات ضد التهاب موضعی عصاره روغنی این گیاه با استفاده از تست فرمالین در موش صحرایی نیز تایید گردیده است. هدف از مطالعه حاضر بررسی سمیت جلدی موضعی این دارو می باشد.مواد و روش ها: در این مطالعه، سه گروه چهار تایی خرگوش های سفید آزمایشگاهی در گروه های کنترل مثبت (Positive control)، تحت نظر (observation ) و کنترل منفی (Negative control) برای انجام تست حساسیت جلدی ساده و مکرر (Primary irritation) و 20 سر موش سفید آزمایشگاهی نر از نژاد NMRI جهت انجام تست ایجاد حساسیت (Skin sensitization) مورد ارزیابی قرار گرفتند.نتایج: نتایج حاکی از آن است که این فرآورده بدون عارضه و مورد تایید بوده و در صورت مصرف موضعی بیش از 24 ساعت هیچگونه تحریک پذیری ندارد.بحث: از آنجایی که بنظر می رسد که اثرات ضد التهابی این دارو تائید شده است و با توجه به اثبات عدم حساسیت زایی و تحریک پذیری آن در مصرف موضعی، که بیانگر دقت بالینی حکمای طب سنتی ایران نیز می باشد می تواند بعنوان یک داروی ضدالتهاب موضعی مناسب مورد استفاده قرار گیرد.

زمینه و هدف: در طب سنتی ایران، در درمان بیماری های مفاصل، به کرات از روغن کندر استفاده می شود اما اثر این روغن تاکنون مورد ارزیابی قرار نگرفته است. به کارگیری روغن موضعی کندر به عنوان یک در مان جایگزین جهت درمان خوراکی و درمان موضعی داروهای ضدالتهابی غیراستروییدی مطرح است. با وجود توان بالقوه آن در کاهش درد زانو و پیامدهای آن، تاکنون هیچ تحقیقی درباره اثر روغن کندر بر درد زانو انجام نشده است. لذا هدف از این مطالعه اثربخشی و ایمنی درمان موضعی روغن کندر در کاهش علایم درد زانو می باشد.روش ها: 183 بیمار مرد وزن مبتلابه درد زانو که با معیارهای بالینی کالج آمریکایی بیماری های مفاصل و بافت همبند تطبیق داشتند مورد غربالگری قرار گرفته و 154 بیمار انتخاب شد. شرکت کنندگان به طور تصادفی در سه گروه تحت درمان موضعی به مدت شش هفته قرار گرفتند: گروه روغن کندر به عنوان گروه مداخله،گروه روغن کنجد به عنوان گروه شاهد و گروه ژل دیکلوفناک به عنوان شاهد مثبت و درمان رایج. میزان درد زانو به وسیله معیار قیاسی - دیداری و همچنین پرسشنامه استاندارد فارسی شده پیامدهای استئوآرتریت و صدمات زانو مورد ارزیابی قرار گرفت. عوارض جانبی و ایمنی روغن کندر توسط جدول معیار عوارض بالینی نسخه 4 سال 2010 بررسی گردید.یافته ها: اثربخشی: گروه مداخله بر اساس پرسشنامه استاندار فارسی شده، پیامدهای استئوآرتریت و صدمات زانو، بهبودی را در درد زانو و علایم آن در مقایسه با گروه شاهد نشان داد. (P=0.04) اما فعالیت های روزانه، ورزش، تفریح و کیفیت زندگی مرتبط با درد زانو به طور معنی داری بهبود نیافت. بر اساس معیار قیاسی، دیداری امتیازهای بیماران گروه روغن کندر به طور معنی داری نسبت به گروه روغن کنجد بهبود یافته بودند. (P=0.02) علاوه بر آن گروه مداخله اثر بهبود درد را نسبت به گروه دیکلوفناک نیز نشان داد (P=0.03) ایمنی: ارزیابی ایمنی و عوارض جانبی روغن کندر، یک مورد خارش پوستی درجه یک را گزارش کرد (1.48, 0.02%).نتیجه گیری: این کارآزمایی کنترل شده دارویی، اثرات بالقوه روغن موضعی کندر را در درمان علامتی درد زانو تایید کرد و تنها یک مورد خارش درجه یک مشاهده شد.

کتاب طب روحانی اثری است جاویدان از ابوبکر محمد بن زکریا بن یحیی رازی که در مفهوم معاصر موضوع آن، همان روان شناسی اخلاقی است و رازی آن را در مقابل طب جسدانی - پزشکی تن - قرار می دهد. این نگارش برداشتی آزاد از کتاب طب روحانی حکیم محمد بن زکریای رازی است که برخی از اشعار معلم اخلاق، سعدی شیرازی نیز به آن اضافه شده است. رازی این کتاب را با ستایش عقل و خرد و سرکوب کردن هوای نفس و اطاعت نکردن از آن شروع کرده و سپس انواع نفس و عیوب انسان را معرفی می کند و در نهایت از لزوم همیاری و همکاری بین انسان ها در جامعه مدنی، دوری از دنیاطلبی و ترس از مرگ سخن می راند. سعدی نیز در اشعار حکمی - اخلاقی خود در ترسیم مدینه فاضله، بر این صفات تاکید می ورزد. در مجموع می توان گفت طب روحانی، طب اخلاق است و مورد اشاره آن بعدی از انسان است که ساختار روانی و تعاملات اجتماعی و نیازهای معنوی او را تشکیل می دهد و اگر انسان ها در کنار طب تن، در پرداختن بدان ممارست ورزند، گامی در جهت ایجاد مدینه فاضله بر خواهند داشت.

در طب سنتی ایران، ورزش عامل مهمی برای حفظ سلامتی به شمار می رود و برای آن اثرات زیادی ذکر شده است. به نظر برخی از حکما چون ابن سینا، عامل ورزش در حفظ سلامتی، بر کلیه عوامل حتی تغذیه، تقدم دارد و برای اینکه از فعالیت های بدنی بیشترین فایده نصیب افراد شود، ورزش های متناسب با هر فرد پیشنهاد شده است. در واقع، ورزش ها را در گروه های مختلف قرار داده و معتقدند هر گروه، اثرات ویژه ای را اعمال می کند. این مطالعه با هدف شناخت گروه های مختلف ورزشی و اثر هر یک در بدن، برای معرفی فعالیت مناسب به افراد انجام شده است؛ و برای این منظور، روش این مطالعه کیفی در نظر گرفته شده است با مرور نمونه هایی از کتب طب سنتی ایران که به طور هدفمند انتخاب شده اند، و پس از آن، تحلیلی محتوایی از مطالب استخراج شده از این متون در مورد طبقه بندی ورزش ها، ارائه شده است.

هدف از این مطالعه، بررسی بینش ابن سینا در مورد طب سالمندان و ریشه یابی نحوه طراحی این واژه و این رشته مهم پزشکی و بهداشت است که به طور اشتباه به ره آوردهای علمی نیمه دوم قرن 20 میلادی، نسبت داده شده است. به منظور نیل به این هدف، پس از بررسی کتاب کامل قانون در طب اثر ابن سینا، به جستجوی واژه های مرتبط با پیری، سالخوردگی، سالمندی و... پرداخته و مشخص شد که بسیاری از عناوین فعلی مرتبط با طب سالمندان، جزء فصول و موضوعات اصلی این کتاب بوده است. در این کتاب، شرح مفصلی در مورد بهداشت سالمندان، دستورات غذایی سالمندان، نوشیدنی های مناسب برای سالمندان، ورزش سالمندان، خواب و استراحت سالمندان و دیگر موارد مرتبط به چشم می خورد و علاوه بر آن به موضوعات دیگری نظیر تاثیر محیط بر پیری زودرس، تاثیر عقیمی و باروری بر زمان آغاز سالمندی، تاثیر سالخوردگی بر حساسیت و مقاومت در مقابل بیماری های عفونی، تبهای شدید و دردهای مهلک نیز پرداخته و به این وسیله در آغاز هزاره دوم میلادی، مبانی طب سالمندان و تفاوت آن را با طب سایر سنین مطرح کرده است.با توجه به افزایش امید به زندگی در سطح کشور و تغییرات آشکار در راس هرم سنی در جهت افزایش جمعیت سالمندان و در نتیجه افزایش نیازهای پزشکی و بهداشتی آنان، در آغاز هزاره سوم میلادی با تاسی به افکار ابن سینا و تاکیدهای سازمان جهانی بهداشت، نیاز به این رشته احساس شده و به این شاخه مهم پزشکی پرداخته می شود.

طب علمی است که قدمتی به اندازه عمر بشر دارد، همچنان که درد و رنج جزئی از زندگی بشر است. ایرانیان از دیر باز پیشرو در علم و دانش و فرهنگ بوده اند. درخشش فرهیختگان ایران بر کسی پوشیده نیست و بر تارک تاریخ علم جهان خودنمایی می کند. طب سنتی در ایران یادگاری است که این بزرگان برای ما به ودیعه گذاشته اند. گیاه گاو زبان (Echium amoenum Fisch. et Mey) از دیرباز در ایران شناخته شده بود و ویژگی های ریخت شناسی و درمانی این گیاه با ظرافتی خاص مانند بسیاری دیگر از گیاهان توسط اطبا ایران زمین ثبت و نگهداری شده است. در گذشته این گیاه را به عنوان مفرح و مقوی اعضای رییسه و حواس و مسهل مره السودا و صفرا و درمانی برای امراض سوداوی و سرسام و برسام می شناخته اند که تعدادی از این خواص طی بررسی های آزمایشگاهی, امروزه نیز به اثبات رسیده اند. در این مطالعه سعی شده است تا با مروری بر منابع طب سنتی ایرانی در مورد این دارو گیاه و بررسی مستندات علمی اخیر در زمینه آثار درمانی این گیاه ضمن بررسی تطبیقی این موارد ارزشمندی میراث علمی گذشتگان را بر همگان اثبات گردد. که این خود می تواند سرآغازی بر گسترش مرزهای دانش در ایران اسلامی باشد.

در این پژوهش به تحلیل محتوای مقالات دایره المعارف پزشکی اسلام و ایران پرداخته شده است. این پژوهش از نوع کاربردی است و روش انجام آن تحلیل محتوا می باشد. جامعه آماری این پژوهش شامل تنها جلد منتشر شده دایره المعارف پزشکی اسلام و ایران (جلد اول) است که حاوی 389 مقاله می باشد و به علت محدود بودن جلدهای منتشر شده دایره المعارف، در این پژوهش نمونه گیری انجام نشد و کلیه مقالات جلد 1 مورد بررسی قرار گرفت. برای گردآوری داده ها مقالات مورد مطالعه قرار گرفت و داده های مورد نیاز در سیاهه کنترلی که بر اساس سوالات اساسی پژوهش تنظیم شده بود، درج گردید. نتایج حاصل از این بررسی به این شرح است:مطالعه وضعیت پدیدآورندگان مقالات دایره المعارف نشان داد که اکثر آن ها (%43.75) دارای مدرک کارشناسی ارشد می باشند و زنان (%52.34) بیش از مردان (%47.66) در تولید مقالات مشارکت داشته اند. همچنین بیشتر پدیدآورندگان (%92.19) دارای ملیت ایرانی هستند. مطالعه وضعیت مقالات دایره المعارف نشان داد که از 389 مقاله مورد بررسی، 370 مقاله (%95.12) تالیف و 19 مقاله (%4.88) ترجمه بوده است؛ از این بین، 219 مقاله (%56.3) به موضوع اعلام و اشخاص، 106 مقاله (%27.25) به موضوع مباحث خاص، 41 مقاله (%10.54) به موضوع کتاب ها و تالیفات، 15 مقاله (%3.85) به موضوع کلیات و 8 مقاله (%2.06) به مباحث متفرقه تعلق دارند. هر مقاله به طور میانگین 2.64 صفحه از دایره المعارف را شامل می شود و در هر مقاله به طور متوسط 16.58 استناد به کار رفته است. همچنین، از بین مقالات مورد بررسی تنها در 93 مقاله مجموعا 106 تصویر به کار رفته است و 296 مقاله فاقد تصویر می باشند. بررسی وضعیت استنادهای به کار رفته در مقالات دایره المعارف نشان داد که از کل 6451 استناد موجود در جلد 1، بیشترین استنادات (%66.98) به زبان غیرفارسی صورت گرفته است و تنها %33.02 از استنادات به زبان فارسی می باشد و به طور کلی، زبان عربی با %49.31 بالاترین میزان استنادها را به خود اختصاص داده است. در بررسی تاریخ انتشار استنادات مشخص شد که بیشترین استنادها (%54.15) دارای تاریخ انتشار میلادی هستند و پس از آن به ترتیب تاریخ هجری شمسی (%36.8) و هجری قمری (%4.84) وجود دارند. بررسی ها نشان داد پربسامدترین پدیدآورندگان مورد استناد در مقالات، ابن ابی اصیبعه با فراوانی 128 و پربسامدترین منابع مورد استناد کتاب عیون الانباء فی طبقات الاطباء (به زبان عربی) اثر ابن ابی اصیبعه با فراوانی 123 می باشد. همچنین هیچ رابطه معناداری بین تعداد استنادها و ملیت نویسندگان مقالات یافت نشد؛ در حالی که مشخص شد بین زمان نشر و تعداد دفعات استناد، رابطه معنادار و مستقیم وجود دارد.

خارشتر که تحت عنوان اشترخار، حاج، عاقول و دوتیکانی نیز در منابع طب سنتی ایران شناخته می شود، گیاهی با خارهای فراوان است و در برخی نقاط خصوصا جنوب خراسان نوعی مان با نام ترنجبین توسط حشره ای سخت بالپوش بر روی آن تولید می شود. برای خارشتر افعال متفاوتی نظیر رادع، جالی، مفتح و تریاق سموم و برای ترنجبین افعالی نظیر ملین طبع و مسهل صفرا در طب سنتی ایران قید شده است. خارشتر به صورت خوراکی و موضعی جهت درمان بواسیر نافع است. عرق خارشتر جهت درمان سنگ های کلیوی کاربرد دارد. در این مقاله نام این گیاه و مان آن بر اساس خصوصیاتی که در منابع طب سنتی برای آن مذکور است، مشخص گردید. نتیجه اینکه مشخصات خارشتر و مان ترنجبین در طب سنتی ایران به طور کامل با Alhagi persarum Boiss. & Buhse. Syn.: Alhagicamelorum L. از خانواده پروانه واران (Papillionaceae) مطابقت دارد.

طب سنتی ایران میراث گران بهای دانشمندان بلندمرتبه کشورمان و رشدیافته در دامان حکمت و عرفان اسلامی است که دارای ابعاد معنوی، فرهنگی و علمی درخور توجه ای می باشد.تولید شواهد علمی، راهکار اساسی احیا پایدار طب سنتی ایران و به کارگیری موثر آن در ارتقای سلامت جامعه و گنجاندن آن در نظام ملی سلامت است.