آستان هنر
سال:1393 | دوره:- | شماره:8 |تعداد مقالات:14

این مقاله سعی بر آن دارد تا به صورت مختصر درهای طلا، نقره و چوبی ارزشمندی را که در دوره حکومت قاجار در ایران، بین سال های 1210 تا 1344ه.ق، در بقعه مطهر رضوی، رواق ها و صحن های آن توسط اشخاص مختلف وقف شده است، معرفی نماید و اطلاعاتی در خصوص سرنوشت این درها، واقفین، سال ساخت، اندازه و ابعاد، جنس درها، برخی هنرهای به کار رفته در آن و همچنین مطالب مهمی که بر روی این درها مکتوب شده، ارایه دهد.

در توالی روزهای مکرر، نغمه ای نهفته است، زمزمه ای یا صدایی آشنا. ترانه ای از جنس رستن.آنجا که هجوم آرام رن گها بر بستر سفید خاک چشم م یرباید، هنر به کمال می رسد و لحظه ای برای تغییر، شکل می گیرد.

مدام تکان م یخورد. برخلاف چند لحظه پیش که آ نقدر بی حرکت بود که شک کردم شاید خفه شده. دوست دارم فکر کنم این یعنی هیجانی که مخصوص اینجاست. حر ف هایمان را زده ایم و چیزهایی گفته ایم، یعنی من گفته ام و او تنها نگاه کرده است.

لطفا برای مشاهده چکیده به متن کامل (PDF) مراجعه فرمایید.

بابا می گوید «میفهمی که لیلا؟»آن موقع هم که توی بالکن آن خانه ایستاده بودیم همین را گفت. من آرنج هایم را تکیه داده بودم به نرده ها و داشتم گوشه کنار گنبد و گلدسته را نگاه می کردم که آن دو هتل برایمان باقی گذاشته بود.

تاریخ شفاهی اهمیت زیادی در مستندسازی تجربیات کاری دارد خصوصا در زمینه هنر، چرا که بسیاری از ویژگی های کار هنری را نمی توان در قالب اسناد مکتوب به تصویر کشید. آرشیو تاریخ شفاهی مدیریت امور اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی در بیش از یک دهه فعالیت خود توجه ویژه ای به آستان قدس رضوی و موضوعات مرتبط با آن داشته است. یکی از این مباحث که جایگاه ویژه ای در آستان قدس و علی الخصوص اماکن متبرکه دارد مساله هنر و هنرمندان است. مجموعه اماکن متبرکه که حاصل کار علاقه مندان و ارادتمندان حضرت در دوره های مختلف تاریخی است، موزه ای بی نظیر از انواع هنرهای اسلامی است که نظیر آن را کمتر می توان پیدا نمود.

گنبد طلای حرم رضوی: گنبد طلای حرم رضوی در زمان شاه طهماسب صفوی (ح: 930 تا 984 ه) بر روی گنبد اصلی اولیه ساخته شد و اولین ابتکار از این نوع در جامعه اسلامی بود، چون پیش از آن هیچ بنای دیگری فلز پوش نشده بود، پوشش این گنبد مطلا (آب طلا) است...

در مقوله تولید آثار هنری دینی، از مهم ترین دغدغه های هنرمند، دست یافتن به دستمایه های مستند و موثق در پرداختن به شخصیت ها یا وقایع تاریخی است. یکی از این موارد، شخصیت "پسنده" است که در تولید آثار هنری دینی بالاخص رضوی از آن الهام گرفته شده و در قالب های گوناگون به آن پرداخته می شود. با توجه به استفاده اکثر هنرمندان از داستان منتسب به پسنده در مسیر هجرت حضرت رضا علیه السلام به مرو، اسناد قابل رجوع و موثق این واقعه در مطلب ذیل ارایه شده است.

سیر تحول کتابت کلام الله مجید معمولا تابع سنت خاصی است که در طول قرون و در مناطق مختلف دارای ویژگی هایی متمایز بوده است. دوره صفوی یکی از دوره های درخشان هنر ایرانی است که اوج شکوفایی این هنر را می توان در آن عهد مورد بررسی و مطالعه قرار داد. مطالعه تاریخ این دوره نشان می دهد که ارتباط گسترده دو کشور هند وایران از نظر سیاسی، اقتصادی و مذهبی، همچنین هنرمندان ایرانی که تحت حمایت سلاطین آن قرار گرفته بودند، تاثیر مهمی بر هنر این دوره گذاشته اند و موجب تلفیق نقش مایه های هندی این دو سرزمین شده که دارای ریشه های مشترک نیز بوده اند، چنانکه مذهبان ایرانی که در دوره صفوی به هند مهاجرت کردند، بنیانگذار مکتب نقاشی و تذهیب در هند شدند. قرآن خطی شماره 106 در موزه آستان قدس رضوی یکی از قرآن های نفیس و منحصربه فرد قرن دهم هجری است که به خط ریحان خوش، توسط میرعبدالقادر حسینی شیرازی کتابت و توسط ابراهیم قطب شاه، از سلاطین قطب شاهی، وقف آستان مقدس رضوی شده است. اهمیت این قرآن از نظر کتابت و کتاب آرایی، کاتب، واقف، نقش و رنگ متنوع و آرایه های تزیینی دقیق، ظریف و پرکار آن است که باعث شده تا این اثر در این نوشتار مورد بررسی و مطالعه قرار گیرد. در این مقاله با روش توصیفی – تحلیلی و کتابخانه ای به معرفی و بررسی ویژگی های این قرآن نفیس پرداخت هایم. مطالعه ویژگی های تزیینی این نسخه نفیس نشان می دهد با وجود اینکه هنر کتابت و کتاب آرایی در این دوره از هنر ایرانی نشات گرفته است اما با حضور هنرمند در دربار سلاطین هند با عناصر هنری این سرزمین نیز تلفیق گشته و منجر به خلق سبکی نوین شده است.

جناب آقای تشکری، لطفا ابتدا در مورد داستان نویسی با توجه به ویژگی های بومی – منطق های مشهد بفرمایید مشخصا به رمان «غریب قریب» و بپردازید. در میان افرادی که در یک فضای جغرافیایی و تاریخی زندگی می کنند، یکسری نویسنده نیز زیست کرده اند که همان فضا را با دید دراماتیک، داستانی و ادبیات می بینند. اما بزرگترین مشکلی که در ادبیات و اختصاصا ادبیات مشهد به نظر من می رسد، این است که واقعا داستان مشهدی نداریم. وقتی می گوییم داستان مشهدی، یعنی داستان خراسانی، یعنی داستان به سبک خراسانی. مثلا اگر بخواهید در مورد اصفهان رمانی بخوانید، بلافاصله ده ها عنوان کتاب شامل رمان مدرن، رمان تاریخی و رمان اجتماعی و... پیدا می کنید.

محراب، یکی از اجزای معماری اسلامی و محل ارتباط انسان با خداست. محراب ها با آرایه هایی تزیین شده اند که از نظر مفهوم، هماهنگ با مکانی است که در آن ظهور یافته اند، از این جهت معنایی قدسی را تداعی می کنند. تحلیل حاضر در پی بررسی مفاهیم نمادین درخت، سبو و قندیل در محراب زری نفام حرم حضرت امام رضا (علیه السلام) است. روش کار توصیفی – تحلیلی و روش گردآوری اطلاعات، کتابخانه ای است. بدین سبب ابتدا به معرفی این محراب می پردازد و سعی می کند مفاهیم نمادین نقش مایه های گیاهی، سبو و قندیل را در باورهای مردم ایران و آیات قرآن کریم بررسی کند و چگونگی ظهور این نمادها را مطابق با اصول هنر اسلامی در تزیینات محراب زرین فام موجود در بیان نماید. در این راستا به آیاتی از قرآن «محراب پیش رو » آستان قدس رضوی با نام کریم اشاره دارد که کارکردهای قدسی این نمادها را در تفکر اسلامی نشان می دهد و چگونگی تشابه مفاهیم نمادهای درخت، آب و نور را در باور کهن ایران و آیات الهی بیان می دارد. در نهایت، مفاهیم تزیینات محراب را بر اساس آرای بورکهارت بررسی می کند و از طریق مقایسه مفاهیم کهن این نمادها در هنر ایران و مقایسه آن با مفاهیم قدسی اسلامی، تشابه این مفاهیم و چرایی حضور آنها در این مکان مقدس را بیان می دارد. این مقاله نشان می دهد آرایه های گیاهی تزیینی در محراب زرین فام، نشانه هایی از درخت زندگی، نماد باروری و برکت و فراوانی است. سبو نماد آب حیات و منشا زندگی است و قندیل نماد نور پروردگار است. وحدت این اجزا در کنار نقش مایه اسلیمی و آیات الهی در محراب زری نفام، نمادی از وحدت عناصر اصلی حیات در ستایش پروردگار است. محراب از آنجا که محل عبادت مومن است، مرکز جوشش ضرباهنگ های اصلی جهان طبیعت بوده، از این جهت قدسی است.

یکی از سنت های ارزشمند در تاریخ اجتماعی- مذهبی ایران، از دیرباز تا به امروز، سنت «وقف» نسخ خطی، ساخت بناها و آثار عام المنفعه بوده است. این مهم در فاصله سده های پنجم تا دهم هجری مورد توجه پادشاهان، درباریان، علما و حتی گاهی مردمان عادی بوده و با آغاز دوره صفوی و تثبیت مذهب شیعه در ایران، توسعه فراوانی یافت.تاثیر سنت وقف بر حفظ مصاحف قرآنی (به ویژه در ایران) مساله ای است بسیار حایز اهمیت، آن چنان که از میان نمونه های فراوان مصاحف قرآنی وقفی، مجموعه ارزشمندی در کتابخانه های آستان قدس رضوی، آستان مقدس قم، شاهچراغ شیراز، کاخ گلستان، کتابخانه ملی، مرعشی قم، موزه ملک و... وجود دارد که در پی قرن ها به واسطه هوشمندی واقفین این آثار به بهترین شکل ممکن حفظ و نگهداری گردیده است، اما به تحقیق می توان مصاحف وقفی موجود در کتابخانه آستان قدس رضوی را که هم به لحاظ تعداد و هم به لحاظ تاریخی و نسخ هشناسی از اهمیت ویژه ای برخوردارند، مهم ترین منبع و مرجع مصاحف وقفی در جهان اسلام دانست. در این مقال علاوه بر معرفی قدیمی ترین مصاحف وقفی و واقفین این مجموعه، صفحات وقف نامه ها را به لحاظ ویژگی های خوشنویسی و گرافیکی نیز مورد بررسی قرار خواهیم داد. گفتنی است حضور تعداد قابل توجهی از زنان واقف، در میان واقفین نسخ کتابخانه آستان قدس و همچنین مصاحف وقفی با ترجمه فارسی نکات جالب توجه دیگری است که از نظر می گذرد.

شکوه و معماری هر بنا به تزیین و آرایش آن بستگی دارد. هنرهای والای اسلامی به خصوص هنرهای تزیینی و کاربردی در احداث زیباترین بناهای مذهبی دارای ظرافت بسیاری است. این تزیینات که شامل آجرکاری، گچبری، کاش یکاری، منبت کاری، آینه کاری و طلاکاری است، در دوران مختلف تاریخی تغییرات زیادی یافته، اما هم چنان در اوج درخشش و زیبایی است. نمونه هایی از این تزیینات معماری که در نوع خود بی نظیر است، درحرم مطهر رضوی به وفور یافت می شود. کاشی کاری از جمله این تزیینات بی نظیر است که در حرم مطهر حضرت رضا (علیه السلام) خودنمایی ویژ های می کند. بررسی پیشینه تاریخی و تشکیلات اداری منظم آستان قدس درباره ساخت و تعمیر کاشی کاری های اماکن متبرکه رضوی از دوره صفویه تا قاجار (907-1344 ه.ق.) با استفاده از اسناد ارزشمند موجود در آرشیو مجموعه مدیریت اسناد سازمان کتابخانه ها، موزه ها و مرکز اسنادآستان قدس رضوی، اندیشه تدوین پژوهشی بر اساس اسناد را شکل داد. این اسناد که شامل 930 سند مربوط به کاشی و واژه های مرتبط با آن مثل کاشی تراش، خشت کاشی، کاشی ساز، کاشی دوال، کاشی گل تخت و کاشی معرق است، مورد بررسی قرارگرفت و در قالب مقاله حاضر به پژوهشگران علاق همند به این حوزه تقدیم می گردد.

امپراطوران گورکانی هند از جمله حامیان مهم فرهنگ و هنر اسلامی بودند که رابطه تنگاتنگی در زمینه های مختلف سیاسی، اجتماعی و فرهنگی با صفویان برقرار کردند. شواهد تاریخی نشان می دهد امپراطوران گورکانی هند، ضمن حمایت از فرهنگ و هنر ایرانی، به مصحف نگاری نیز توجه می کردند. برخی از شاهان این سلسله آثاری را بر اماکن مختلف ایران وقف کردند که یکی از آنها مصحفی است به خط زین العابدین شیرازی که از سوی جهانگیر بر حرم امام رضا (علیه السلام) وقف شده است. در گنجینه قرآن آستان قدس رضوی مصحفی دیگر نگهداری می شود که آن را بابر، بنیانگذار سلسله گورکانیان هند، به خط ابداعی خویش کتابت کرده است. در این نوشتار پس از بررسی مختصر چگونگی مصحف نگاری در دربار امپراطوران گورکانی، ویژگی های هنری دو اثر یاد شده نیز بررسی می شود.