مطالعات شهر ایرانی اسلامی
سال:1397 | دوره:8 | شماره:32 |تعداد مقالات:6

آرمان شهر شیعی یکی از موضوعاتی است که هم در دوران گذشته و هم در سده اخیر در مقابل برخی ایدئولوژی های رایج در جهان مطرح شده است. با توجّه به غالب بودن مذهب تشیع در جامعه ایرانی، وجود تصویری روشن از آرمان شهر شیعی نقطه اتکای مناسبی برای سیاستگذاری اجتماعی و شهری خواهد بود. در این میان طیف متنوعی از اندیشه مندان شیعی در خصوص آرمان شهر شیعی نظرات متنوعی را ارائه داده    اند که به دو گروه عمده نواندیشان دینی و سنت گرایان دینی قابل تفکیک می  باشند. به نظر می رسد تلاش برای تبیین طیف  های مختلف و در نهایت تلاش برای ایجاد وفاق میان آن ها می تواند ادای سهم قابل توجهی به موضوع آرمان شهر شیعی باشد. در این راستا، در مقاله حاضر با مبنا قرار دادن رویکرد سنت گرایانه به دین سعی کرده تا با تکیه بر دیدگاه  های دو تن از بزرگان تشیع، ملاصدرا و آیت الله جوادی آملی آرمان شهر مطلوب شیعی با رویکرد درزمانی تبیین گردد. دو هدف اصلی مقاله حاضر، تبیین چیستی آرمان شهر شیعی در نگاه سنت گرایانه به دین و هم چنین فهم این نکته است که نسبت آرمان شهر شیعی با تغییرات زمان و مکان چیست. نتایج حاصله نشان می  دهند که در آرای هر دو این بزرگواران آرمان شهر مطلوب وسیله  ای برای تقرب به خداوند و خلیفه اللهی انسان بر زمین محسوب می  شود که تحت رهبری امام و در نبود وی ولی فقیه قابل تحقّق است. با این حال دیدگاه ملاصدرا بر اصالت جامعه مبتنی است در حالیکه آیت الله جوادی آملی اصالت فرد را مبنا قرار می دهد، که این تفاوت را می  توان ناشی از تأثیرپذیری از شرایط زمانه و تقابل فلسفه در برابر عرفان بر شمرد. با موشکافی در نظرات بزرگواران پیداست که آرمان شهر شیعی فارغ از ابعاد زمانی و مکانی بوده و در بعد وجودی مطرح می گردد؛ بنابراین می توان گفت در آرمان شهر شیعی، ویژگی های کالبدی به شرایط زمینه ای و زمانه ای تحویل می  گردد.

خوانایی کالبدی به عنوان یکی از ارکان پاسخ دهی و مطلوبیّت محیط های شهری، ادراک و نحوة استفاده و رضایت مندی کاربران محیط های شهری را تحت تأثیر قرار می دهد. در بستر بوستان های شهری، مؤلّفه های خوانایی فضایی می توانند درجات مختلفی از امنیّت را در فضا پدید آورند. از این رو تأثیر خوانایی کالبدی بوستان های شهری بر میزان مراجعه و حضور افراد و در نهایت امنیّت این فضاها، محور پژوهش حاضر را شکل داد. جمعیّت آماری این پژوهش را مراجعه کنندگان بوستان های مردم و ارم همدان، تشکیل دادند. اطلاعات لازم از طریق روش چیدمان فضا، پرسشنامه های و مشاهدة پژوهشگران، در دو پیمایش مجزا گردآوری شد. به منظور تهیة نقشه خوانایی (تحلیل ریاضی وضوح و قابل فهم بودن)، از نرم افزار Ucl depthmap بهره گرفته شد و به منظور تحلیل آماری پرسشنامه ها، از آزمون های تی تست مستقل، تحلیل ضریب همبستگی پیرسون و رگرسیون خطی گام به گام استفاده شد. یافته های حاصل از پرسشنامه باز و مشاهدة محققان بیان داشت که پرسش شوندگان بسترهای مشابهی را تحت عنوان فضاهای ناامن در کل بوستان تلقی نموده اند. یافته های حاصل از پرسشنامه بسته نیز نشان داد که نمونة مورد بررسی، برخلاف تصوّر عمومی، خوانایی و امنیّت بوستان مردم را بالا ارزیابی کرده اند. در واقع نتایج پژوهش گویای آن است که در هر دو پیمایش، بین خوانایی کالبدی و احساس امنیّت شهروندان مراجعه کننده به بوستان رابطة مثبت و نسبتاً بالایی برقرار است، ترتیب اهمیّت مؤلّفه های خوانایی فضایی مؤثّر بر احساس امنیّت عبارتند از: متغیّر های تشخّص عناصر تصویرساز (راه، گره، لبه، حوزه، نشانه و چشم انداز)، قابلیّت دسترسی، ترکیب ساختار و پیکره بندی فضایی به همراه هندسه که به ترتیب بیش ترین تأثیر و متغیرهای موانع و اختلالات بصری و مؤلّفه های معماری مؤکّد مسیریابی کم ترین تأثیر را بر احساس امنیّت شهروندان در این بوستان داشتند، بنابراین از طریق بهبود مؤلّفه های خوانایی، می توان گامی مؤثّر را در ارتقای امنیّت، مطلوبیّت و کیفیّت محیطی بوستان های شهری برداشت.

مطالعه تاریخ معماری ایران با کمبود منابع مکتوب روبه روست و به رغم برجای ماندن شمار زیادی از بناهای مختلف، دانش ما در مورد مسیر طرح تا ساخت ابنیه متکی بر مطالعه بر بناها و گاهی اشارات اندک متون به معماری است. در این نوشتار به یکی از منابع مهم دورة ایلخانی که اطلاعات زیادی از محاسبات و فرایند ساخت و ساز و معماری دارد، پرداخته می شود. دانش استیفا، دانش محاسبات مالی است و کتاب های زیادی در این موضوع در تمدن اسلامی برجای مانده است. منابع مالی آنچه را معمولا در کتاب های رسمی تاریخ نادیده و مغفول واقع شده، نشان می دهد. یکی از این کتاب  ها المرشد فی الحساب نوشته حسن ابن علی است که در دهه آخر سده هفتم در زمان وزرات صدرخالدی وزیر گیخاتو و غازان نوشته شده است. کتاب نسخه ای مثنی از اسناد دیوانی است و هزینه های مربوط به مشاغل و پرداخت های مختلف را ثبت کرده است. این پژوهش با روش تحلیل محتوا و تفسیر متن به نشانه هایی در متن کتاب که تاریخ معماری دروه ایلخانی را بیشتر روش می کند می پردازد. این کار با مطالعه هزینه ساخت برخی بناها و مواد و مصالح مورد استفاده در ساخت و ساز و مبالغ دستمزهای روزانه و دیگر اصطلاحات معماری که در روند ساخت به آن اشاره می شود انجام خواهد شد. این تحقیق به دنبال پاسخ به این پرسشها است: مطالعه المرشد چه اهمیتی در تاریخ معماری دارد؟ این متن چگونه به شناخت مواد و مصالح تزیینات و یا فضاهای معماری ایلخانی کمک می کند؟ بخش محاسبات معماری در کتاب المرشد مربوط به ساخت یک خانه، باغ، آسیاب است. توصیفات متن نشان می دهد خانه مورد اشاره در متن خانه ای تک ایوانی دوره مظفری است که در آن از خشت و آجر استفاده شده بوده است. هزینه ها به دو بخش دستمزد ها و هزینه مصالح تقسیم شده اند. بنا با مقرنس های گلی تزیین می شده و در گچ رو کار از سریش استفاده کرده اند. استادان روزی 1 دینار و شاگردان روزی یک چهارم دینار مزد می گرفته اند.

به نظر می  رسد ساختار شهرها متأثر از نظام  های هندسی و آزاد، واجد ارزش  های معنادار و نمادین است. عقاید و باورهای اسلامی نیز بر ساختار شهرهای دوران اسلامی تأثیراتی داشته که دارای بار معنایی متفاوتی نسبت به شهر های پیشین است. چگونگی ظهور معنا در ساختار شهر، متأثر از اندیشة اسلامی و در انداختن نظریّه  ای در این باب هدف اصلی نوشتار پیش  رو است. این مقاله چگونگی ظهور مفاهیم اسلامی و معنای برآمده از آن  ها را در کالبد شهرهای اسلامی مورد بررسی قرار داده است، تا مشخّص شود شهرهای اسلامی تا چه حدی مجاز به تشبیه  گرایی و یا تنزیه  گرایی در ساختار خود هستند. در این زمینه با مطالعه نمونه  هایی از ساختارهای شهری نمادین جهان، به بررسی تطبیقی تأثیر اسلام و دیگر مکاتب بر ساختار شهرها پرداخته شده است. روش تحقیق در پژوهش حاضر، پدیدارشناسی و استدلال منطقی است. نتایج پژوهش از به کارگیری معانی نمادین در پس هندسه  های منظم و آزاد شهرهای اسلامی حکایت دارد که ریشه در باورها و اعتقادهای دینی دارد. بررسی  ها نشان می  دهد شهرهای دوران اسلامی با توجّه به تمامی شرایط زمانی و مکانی، مبتنی بر هندسه  های طبیعی، نظم یافته و واجد بافتی هماهنگ با زمینه هستند. چنین به  نظر می  آید که هندسه و ساختار شهرهای اسلامی را می  توان مانند اکثر شهرهای مطرح جهان، متأثّر از نظام  های اعتقادی و معنایی تفسیر کرد ولی این امر نمی-تواند در قالب تشبیه معنایی بیان شود. تنزیه  گرایی در شهرهای اسلامی برپایة ساختار شهر قابل بررسی است و می  توان بر پایة بررسی هندسه  های شهری، تنزیه  گرایی در شهرهای اسلامی و عدم پیروی ساختار شهر اسلامی، از اشکال آرمانی را بررسی کرد. به نظر می  رسد هندسة شهرهای اسلامی به صورت ارگانیک و آزاد، در هر بستری با توجّه شرایط زمانی و مکانی، به تناسب ارزش  ها و اعتقادها، در عین پایبندی به مؤلّفه های کالبدی و عملکردی، مبتنی بر نظریّة جامع سلسله مراتبی شکل گرفته  اند.

نما و پیشگاه ورودی هر بنا، از آن جا که مفصل اتّصال بنا با شهر است و نماد هویّتی آن محسوب می  شود از اهمیّت بالایی برخوردار است. این موضوع در مساجد که از بناهای عمومی شهر ایرانی-اسلامی هستند، اهمیّتی دوچندان دارد و در جذب مخاطبان و انتقال مفاهیم اسلامی تأثیر گذار است. از نظر تاریخی، ظهور آرایه ها در مساجد، ابتدا از محراب و دیوارهای مجاور آن شروع شد. سپس با گذر زمان به سایر اندام ها نیز راه یافت و در نهایت در پیشگاه ورودی، موجب جلوة مسجد از نمای رو به گذر شده است. پیشگاهی که مرز عبور از دنیای مادی و رسیدن به جلوه گاه معنوی است، تزییناتی را می طلبد که پیونددهندة دو دنیای متفاوت باشد. چنین تزییناتی که گویی وظیفه ای سنگین تر از سایر تزیینات، برعهده دارند، درخور شناخت، تحلیل و بررسی هستند. این مقاله با هدف بررسی شکلی و محتواییِ این تزیینات و آرایه  ها نگاشته شده است. برای این منظور سردرِ ورودیِ تمام مساجدِ تاریخیِ ثبت شدة شیراز که دست خوشِ تغییراتِ غیراصولی نشده اند بررسی شد. در 16 مسجدِ منتخب، مطالعاتی توصیفی-تحلیلی از طریق جمع آوری داده ها به روش کتابخانه ای و میدانی انجام شد. در پایان، علاوه بر شناسایی تزیینات مختلف اعم از آجری، سنگی، کاشی و هم چنین محل به کارگیری آنان در پیشگاه هر مسجد، نقوش، خطوط و مضامین مورد اشاره نیز مورد موشکافی قرار گرفت. در نهایت مشخص شد که کاشی کاری بیش ترین، و تزیینات آجری کم ترین سهم را نسبت به سایر تزیینات در مساجد شیراز به خود اختصاص داده است. تزیینات سنگی با وجود به کارگیری در دورة صفاریان، در دوره های بعد از پیشگاه مساجد حذف شد، اما از دوران قاجاریه به بعد دوباره در تزیینات دیده می شود. مقرنس که از دوران صفویه به بعد از تزیینات رایج پیشگاه مساجد شیراز بود، همواره با هم نشینی کتیبه همراه بوده است. کتیبه هایی که در آن بیش از همة مضامینی دیده می شود که بر اقامة نماز و اوقات آن تأکید داشته اند.

منظر شهری، موضوعی است که بر ویژگی های بصری و کیفیّات محیط مصنوع متمرکز می شود. مسائلی چون بررسی جداگانه هر یک از ابنیه به لحاظ دورة ساخت، مصالح و سبک معماری به مقولة منظر شهری ارتباطی ندارد، بلکه عمده توجّه آن به ویژگی ماهوی و کیفیّت مجموعة ساختمانی و فضایی است که توسط تک بناها تعریف می شود. منظر شهری به مسائلی چون نوظهور بودن، تعجب برانگیز بودن، زیبایی و نظم و ترتیب مرتبط می شود. در نتیجه، زمینه های برگرفته از مفهوم منظر شهری در ارتباط با تأثیر بصری سه بعدی محیط شهری مصنوع است و ازاین رو باید به منظر شهری، به مثابه هنر نگریسته شود. فرایند ارزیابی از منظر شهری، علاوه بر روابط ایستای میان ساختمان ها و فضاها، به جنبه های پویای جابه جایی ها و تردّد مردم نیز می پردازد. این ها عناصر مهمی مشخص کنندة مقیاس هستند و به ارزیابی ماهیّت، کیفیّت و صفات منظر شهری کمک می کنند. فضاهای شهری تنها زمانی زنده خواهند شد که تمام عناصر منظر شهری، با هم ترکیب و ممزوج شوند. از سویی دیگر، حفاظت به مثابه مفهومی فراتر از مرمّت و نگه داری، ماهیّتی چند بعدی دارد. اگرچه به طور مشخص پیوندی ناگسستنی با گذشته دارد، اما فرایندی است که به عصر حاضر می پردارد و در عین حال نگاه به آینده دارد. حفاظت، موضوع بسیار ساده بازگرداندن بنا به حالت اولیه یا مرمّت و نگه داری آن در وضع موجود نیست. البته در برخی شرایط، گاه حفاظت مستلزم مرمّت و احیای صرف یک بنا یا مجموعه ای از بناهاست که به واسطة موضوع هایی چون ارزش های نادر عناصر معماری داخلی و خارجی آن یا اهمیّت مفاهیم تاریخی بنا ضرورت می یابد. در بسیاری از شرایط، مرمّت و بازسازی جداره های شهری می تواند بخشی از فرایند پویای حفاظت باشد. اگر این رویکرد با حساسیّت به کار بسته شود، از خصوصیّات مناظر شهری ویژه محافظت می کند و درعین حال، اجازة بهبود در سایر جنبه های کیفی زندگی را می دهد. در این پژوهش، بر مبنای مطالعات میدانی و مستندنگاری اقدامات صورت گرفته، تلاش شد تا شرح اقداماتِ صورت گرفته در قالبی قابل تجزیه و تحلیل تدوین شده و در گام بعدی، با گردآوری نتایج آماری از جامعة ذی نفعان و ذی نفوذان اعم از کارفرما، مجری، مشاور، مالک و بهره بردار، چارچوب منعطفی برای اقدامات مداخلاتی مشابه آماده سازی شود. از جمله یافته  ها و نتایج این پژوهش می  توان به شکل گیری یک نظام اولیه علمی برای طرح ریزی مداخله در جداره  های شهری ناهمگنی اشاره داشت که سبک  های مختلفی از معماری را در خود دارند و هر یک شیوة مداخلة خود را می  طلبد. در این پژوهش، به رغم وجود چالش  های فراوانی که بر سر راه مداخلة کالبدی در آثاری از جنس میراث فرهنگی وجود دارد، تلاش شد تا مبنایی برای طرح موضوع و نحوة مواجهه با آن فراهم آید.