توسعه محلی (روستائی ـ شهری)
سال:1391 | دوره:4 | شماره:2 |تعداد مقالات:8

از زمان تاسیس تعاونی های روستایی رسمی در کشور بیشتر از نیم قرن می گذرد. بنابراین بررسی سیر تحول، رابطه دولت و تعاونی ها و نقش و اهمیت آنها در توسعه و پیشرفت جامعه روستایی بیش از پیش ضروری به نظر می رسد. هدف این مقاله بررسی تعاونی های روستایی از گذار حکمرانی روستایی در ایران است. برای چنین منظوری ابتدا تبیینی از دموکراسی در تعاونی های روستایی ایران آورده شده است سپس در ادامه به بررسی رابطه بین دولت و تعاونی های روستایی با توسل به دیدگاه حکمرانی روستایی و در قالب سه بعد هماهنگی، اعتماد و کنترل پرداخته شده است. روش تحقیق تحلیلی- اسنادی است که سعی شده با استفاده از منابع دست اول و کتابخانه ای در رابطه با تعاونی های روستایی و حکمرانی به بررسی آنها پرداخته شود. یافته های این تحقیق نشان می دهد که دموکراسی در تعاونی های روستایی ایران در عمل اجرا نشده و به عنوان یک روش موثری برای توسعه به آن نگاه نشده است. همچنین با تبیین رویکرد حکمرانی، شرکت های تعاونی روستایی می توانند در هر دو سوی سیاست های قانون- محور و سیاست های تغییر-قانون درگیر شوند. به دلیل ابهام در نگاه دولت و روستاییان به تعاونی ها، موضوع اعتماد و کنترل به شکل بارزی در رابطه بین آنها مطرح گشته است. به طور کلی چه قبل از انقلاب اسلامی و چه بعد از آن، دولت از ظرفیت های تعاونی های روستایی استفاده م‍وثری ننموده و نقش آنها در تحقق حکمرانی روستایی نادیده گرفته شده است در حالی که تعاونی های روستایی شیوه موثری برای توسعه روستایی در ایران است.

برنج گیاهی است که در شیوه کشت رایج در ایران (غرقابی) در تمام مراحل، به آب فراوان نیاز دارد. اما آب رودخانه-ها و بارندگی در فصل کشت، پاسخگوی نیاز آن نیست. کمبود آب موجب شد که کشاورزان برای مدیریت منابع موجود و ذخیره سازی آب، به حفظ یا ساخت استخرهای آب یا «آببندان» رو آورند. وسعت منابع مذکور در مازندران حدود هفده هزار هکتار است. هر آببندان معمولا به یک روستا اختصاص دارد و دارایی مشترک محسوب می شود، اما حقوق مالکیت آن، پیچیده است. سازمان های مختلف دولتی و نیز گروه های ذینفع، مدعی استفاده و مدیریت آن هستند و از آنجایی که محصولات مختلفی دارد، گروه های ذینفع داخل روستا، در مورد استفاده و مدیریت آن اختلاف دارند. از آغاز دهه 1370، این منابع در اغلب روستاها، در چارچوب سیاست های دولتی برای پرورش ماهی، به افردی از داخل یا بیرون روستا اجاره داده شد و کارکرد اصلی آن یعنی آب، با وجود اهمیت در کشت برنج نادیده گرفته شد. در پژوهش حاضر، با استفاده از شاخه های مختلف نظریه انتخاب عقلایی مانند نظریه بازی، نظریه کنش جمعی و رویکرد جامعه شناختی نظریه بازی تلاش شده است عوامل موثر بر مدیریت منابع مذکور و نحوه کنش افراد و گروه های اجتماعی تبیین گردد. بر اساس یافته های بررسی حاضر، دخالت دولت، تاثیر عوامل اقتصادی- اجتماعی داخلی را کاهش داد، سطح کنش را به حداقل رساند و کنش جمعی را تضعیف کرد.

طرح تاسیس مجتمع های آموزشی روستایی، از تجربه تشکیل «مدارس خوشه ای» در برخی کشورهای جهان، الگوبرداری شده است. اجرای طرح مذکور از سال تحصیلی 89-1388، در کشور آغاز شده است. پژوهش حاضر، برای ارزشیابی این طرح در سال تحصیلی 91-1390 انجام شد. اطلاعات مورد نیاز، با استفاده از ابزارهای مختلف (سه نوع فرم مصاحبه و پنج نوع پرسشنامه) جمع آوری گردید. 116 مدیر مدرسه، 246 معاون/ آموزگار، 1138 معلم، 1230 ولی دانش آموز و 1847 دانش آموز، به پرسشنامه های محقق ساخته پاسخ دادند. علاوه بر این، در استان های منتخب با 40 نفر کارشناس آموزش و پرورش، 120 مدیر مجتمع و 90 نفر معلم عضو مجتمع مصاحبه شد. بر اساس یافته های پژوهش، مولفه های مختلف طرح مجتمع های آموزشی، ظاهرا مناسب است. ظرفیت های طرح برای ارتقاء کیفیت آموزش و پرورش، انکارناپذیر است، ولی در مورد اجرای مناسب آن در شرایط کنونی، نگرانی وجود دارد. گرچه پاسخ های اکثر افراد گروه های مورد بررسی، به مواد پرسشنامه ها، نگرش مثبت آن ها را نشان می دهد، اما ظاهرا بخشی از این نگرش، به اثر «بیم ارزشیابی» و تمایل به بیان پاسخ های اجتماع پسندانه برمی گردد. در ضمن، این دیدگاه مثبت با ابهام های فراوانی (اگر ابهام های طرح، برطرف شود، اگر فرهنگ سازی شود، اگر همه مجریان به اجرای طرح، متعهد باشند و غیره) همراه بوده و به انتزاع طرح تدوین شده از بستر و شرایط واقعی آن، مشروط شده است. بر اساس یافته های پژوهش می توان گفت که مسوولان آموزش و پرورش استان به اندازه کافی توجیه نشده اند. به همین دلیل، گاهی در اذهان کارشناسان، تصورات متناقضی درباره طرح مورد بحث وجود دارد. یگانه ضمانت اجرایی طرح، دستور مقامات بالادست است و بیم می رود که با تغییر مسوولان ارشد وزارت آموزش و پرورش، اجرای طرح مجتمع های آموزشی متوقف شود. ضعف تعهد و مقاومت های برخی از مجریان طرح، به ویژه معاونان مدارس که احساس می کنند از مقام خود تنزل یافته اند، می تواند به تنش هایی منجر شود و به عنوان عامل بازدارنده موفقیت طرح عمل کند. بنابراین، اتخاذ تدابیر مناسب برای ارتقاء انگیزش و تضمین تعهد مجریان طرح، ضرورت دارد. اهتمام مجریان طرح در همه سطوح وزارت آموزش و پرورش، می تواند طرح مجتمع های آموزشی را با نظام آموزشی سازگار سازد و از وابسته بودن بقا آن به شخص وزیر جلوگیری کند.

امروزه بسیاری فقر را عاملی عمده و تاثیرگذار بر مشکلات زیست محیطی قلمداد می کنند. طرفداران دیدگاه های مذکور، عمدتا معتقدند که فقرا در تلاش برای بقا، بیش از حد از منابع طبیعی استفاده می کنند و در نتیجه، فشار زیادی بر محیط زیست وارد می آورند. اما این، فقط بخشی از موضوع است. در رویکردهای جدیدتر درباره فقر و محیط زیست، بر تاثیر شرایط زیست محیطی و اقلیمی بر وخیم تر شدن وضعیت زیست فقرا تاکید می شود. زیرا امروزه بسیاری از اقشار آسیب پذیر و فقیر، در مناطق حاشیه ای شهرها یا نواحی دورافتاده روستایی سکونت دارند که معمولا با مسائلی از جمله آلودگی، خاک نامرغوب، کمبود زمین، شرایط آب و هوایی ناپایدار و غیره روبرو هستند. هدف پژوهش حاضر، تجزیه و تحلیل رابطه متقابل دو پدیده مذکور، یعنی فقر و محیط زیست با رویکردی اجتماعی و توسعه محور است. از آنجایی که امروزه اقشار فقیر اجتماع، به میزان فراوانی در روستاها زندگی می کنند و روستاییان به لحاظ معیشتی، به طور مستقیم به منابع طبیعی وابسته هستند، پژوهش حاضر به طور میدانی، در حوزه روستایی و در دو روستای بیدله و سرخون از توابع استان چهار محال و بختیاری انجام گردید. در این پژوهش، به منظور فراهم کردن زمینه ای مناسب برای تعامل عمیق و نزدیک با کنشگران روستایی، به ویژه اقشار آسیب پذیر و فقیر و بازتاب نظرهای آنان و انجام بررسی اکتشافی به منظور آشکار شدن جنبه های مختلف این موضوع، روش نظریه بنیانی استفاده گردید که از جمله کاربردی ترین روش های پژوهش کیفی است. نتایج پژوهش حاضر، بیانگر این واقعیت است که تخریب محیط زیست در منطقه مورد بررسی، نه تنها کاملا ناشی از طرز عملکرد خانوارهای فقیر نبوده است، بلکه حتی نقش فقرا در تخریب محیط در مقابل آثار مخربی که فعالیت های صنعتی تاکنون در منطقه داشته، بسیار ناچیز بوده است. مقوله ای که نقشی بسیار مهم در پیوند دو پدیده فوق دارد و به عنوان مقوله اصلی پژوهش در نظر گرفته شده است، «پدیده تضاد منافع» است. منظور از تضاد منافع، شرایطی است که در آن منافع ساکنان جامعه محلی به طور کلی و فقرای روستایی به طور خاص، در تضاد با منافع ملی، سازمان های مجری و متولیان حفاظت از محیط زیست قرار می گیرد.

نزدیک به یک قرن و در دوره تاریخ معاصر ایران، شاهد تغییرات عمده ای در جنبه های مختلف زندگی جامعه شهری و روستایی ایران، به طور کلی و جامعه شهری و روستایی کردستان به طور اخص بوده ایم. دامنه و شدت تغییرات مذکور، تا حدی بوده که می توان ادعا کرد «زیست- جهان» فرد ایرانی را به نحو فراوانی دگرگون کرده است. جامعه مورد بررسی ما نیز با تلاش کم نسل اول برای حفظ ارزش های سنتی، برای نمونه در حوزه های مذهب، خانواده، مسایل فرهنگی و اجتماعی و نیز با تلاش مضاعف نسل جوان جامعه روبروست که سازگاری بسیار بیشتری با عناصر مدرنی مانند تحصیلات نوین، رسانه های گروهی، ارزش های دنیوی و مظاهر زندگی شهری با رویکرد مصرف و رفاه دارد. اما شایان ذکر است که همه جوامع انسانی و از جمله، جامعه کردستان درگیر فرایند پویا، همیشگی و توامان «سنت زدایی و سنت سازی» است. پژوهش حاضر در حدود دو سال و با مراجعه مستمر به حدود هشتاد روستای مختلف منطقه موکریان، واقع در جنوب استان آذربایجان غربی انجام شده است. داده های پژوهش حاضر با توجه به ویژگی های فرهنگی و اجتماعی جامعه روستایی مذکور، با استفاده از روش نظریه زمینه ای و فنون مصاحبه های عمیق، تاریخ شفاهی و مشارکت میدانی جمع آوری شده است. به لحاظ نظری، نظریه های جدید نوسازی و نیز برخی از نظریه های مرتبط با جامعه شناسی تفسیری، راهنمای نظری بوده و به طور مشخص، نظریه تحول ارزشی اینگلهارت، نظریه های نوین نوسازی و مدرنیته بازاندیشی شده گیدنز، چهارچوب مفهومی پژوهش حاضر را تشکیل داده است. به هر حال، مشاهدات، بررسی ها و «تجربه زیسته» پژوهشگر، بیانگر وقوع تغییرات متعدد و متنوع «ذهنی- عینی» در «زیست جهان» روستایی ایرانی و به تبع آن، جامعه روستایی کرد بوده که تحت تاثیر شرایط محیط طبیعی، قرار گرفتن در نوار مرزی و مجاورت با دو کشور عراق و ترکیه، و شرایط تاریخی، سیاسی و فرهنگی خاص منطقه «موکریان» پدید آمده است. تغییرات در حوزه های «باورها و ارزش های معنوی و مذهبی»، «ارتباط و پیوندهای اجتماعی» درون گروهی و برون گروهی در مسایل مختلف مرتبط با «خانواده» از قبیل روابط اعضای خانواده با یکدیگر، روابط زن و مرد، والدین و فرزندان شان، عشق و مسایل جنسی، طلاق، ازدواج و سنت های مرتبط با آنها، اقتصاد و معیشت روستاییان، «سبک زندگی» شامل مواردی نظیر دکوراسیون منزل، مسکن و مصالح به کار رفته در آن، وسایل آرایشی و تزئینی و غیره و نیز «تغییرات فرهنگی و قومی» در حوزه پوشاک، موسیقی، ادبیات و هنر و نمادهای قومی و هویتی، بیانگر «امروزی شدن» انسان روستایی است. در واقع، شاهد «ایجاد برخی سنت های امروزی و نوین» و نیز «امروزی و نوین شدن برخی سنت های قدیمی» در جامعه روستایی ایران و به تبع آن، کردستان هستیم. همه تغییرات فوق، زمینه ساز ارائه نظریه زمینه ای پژوهش، یعنی «نظریه شبه مدرنیسم روستایی با ویژگی های ایرانی- کوردی» شده است.

امروزه وسایل ارتباطی و اطلاعاتی، نقش مهمی در تغییرات زندگی و توسعه در مناطق روستایی و شهری دارد. تغییرات مذکور، تدریجی است و در بلندمدت خود را نشان می دهد، بنابراین، در حال حاضر همگان بر نقش و تاثیر رسانه ها در ایجاد تغییرات و دگرگونی های اجتماعی، جدا از شدت و ضعف و حدود آن، اذعان دارند. در پژوهش حاضر، با توجه به نقش رسانه های جمعی و وسایل ارتباطی و اطلاعاتی در توسعه، به ویژه توسعه روستایی، وضعیت مصرف رسانه ای در مناطق روستایی مورد بررسی قرار گرفته است. پرسش اصلی پژوهش حاضر این بوده است که وضعیت مصرف رسانه ای در نواحی روستایی ایران، خواه رسانه های سنتی و جمعی و خواه رسانه های نوین، از جمله اینترنت به عنوان یکی از اجزای اصلی فناوری-های نوین اطلاعاتی و ارتباطی، به چه نحو است. به طور طبیعی، به عنوان معیار ارزیابی، این موضوع باید در ارتباط با نواحی شهری ایران بررسی شود تا فاصله و شکاف بین نواحی شهری و روستایی ایران، به لحاظ دسترسی و مصرف رسانه ای مشخص شود. نتایج پژوهش حاضر بیانگر این است که میزان مصرف رسانه ای در مناطق روستایی، نسبت به مناطق شهری کم است. در ضمن، فاصله و شکاف مصرف رسانه ای در هر سه نوع وسایل ارتباط جمعی، یعنی رسانه های نوشتاری یا سنتی، جمعی و نوین مشاهده پذیر است.

در پژوهش حاضر، عناصر نظریه خرده فرهنگ دهقانی بررسی شده که راجرز آنها را موانع توسعه دانسته است. در این پژوهش تلاش شده است نظریه مذکور در روستاهای منطقه کهمان شهرستان سلسله مورد آزمون قرار گیرد تا از این طریق، شناخت جامعی از بافت اجتماعی جامعه مورد بررسی حاصل شود، به این منظور که مشخص گردد عناصر خرده فرهنگ دهقانی به صورتی که مورد توجه راجرز بوده، در جامعه مورد بررسی صدق می کند. جمعیت مورد بررسی، دهقانان روستاهای منطقه کهمان است که با استفاده از نمونه گیری هدفمند و نظری با بررسی دیدگاه چهل دهقان و تشکیل هشت بحث گروهی، اشباع نظری حاصل شد. در پژوهش حاضر، از فنون کیفی (مصاحبه عمیق، بحث گروهی متمرکز و مشاهده همراه با مشارکت) استفاده شده است. بر اساس یافته های پژوهش، عناصر خرده فرهنگ دهقانی راجرز در منطقه مورد بررسی انطباق نداشته و نه تنها مانعی برای توسعه منطقه نبوده، بلکه در بعضی موارد، محرک نیز بوده است. با توجه به یافته های پژوهش می توان گفت که خرده فرهنگ محلی و سنن بومی، نه به عنوان مانع و معارض، بلکه پناهگاه و رقیبی برای توسعه است و به منظور رفع ابهام، می توان اصطلاح «خرده فرهنگ محلی» را که محرک، رقیب و پناهگاه توسعه (عناصر پژوهش حاضر) است، به جای اصطلاح خرده فرهنگ دهقانی راجرز (مانع توسعه) پیشنهاد کرد. در نهایت، می توان بررسی حاضر را پژوهشی با نگاهی نو در توجه به بوم ها و سنت ها و به ویژه فرهنگ های محلی در ارتباط با توسعه در نظر گرفت، زیرا یافته ها بیان گر تاثیر خرده فرهنگ محلی بر توسعه روستاهای مورد بررسی است.

هدف پژوهش حاضر، مقایسه بهره برداری مستقل خانوادگی با بهره برداری مشارکتی است. منظور از بهره برداری مشارکتی در این پژوهش، همکاری بهره برداران خرده پا به عنوان مالک زمین، آب و نیروی کار با کشت و صنعت های خصوصی است که فناوری و دانش نوین کشاورزی را در اختیار دارد. جامعه آماری پژوهش حاضر، 2000 صیفی کار (گوجه کار) در شهرستان کرمانشاه است. 170 صیفی کار مستقل و 170 بهره بردار همکار با کشت و صنعت روژین تاک، از میان 34 روستا با روش نمونه گیری خوشه ای چندمرحله ای انتخاب شدند و مورد بررسی قرار گرفتند. روش پژوهش، پیمایش با ابزار پرسشنامه و فنون کیفی از قبیل مصاحبه باز و بحث گروهی بوده است. اعتبار پرسشنامه نیز از نوع صوری بوده است که اساتید خبره در این حوزه، آن را تایید کردند. روایی پرسشنامه نیز با آلفای کرونباخ 0.71 سنجیده شد. یافته های پژوهش حاضر نشان داد که تفاوت معناداری بین دو گروه بهره برداران مستقل و بهره برداران همکار کشت و صنعت به لحاظ تنوع کشت، تجربه کشت، گرایش به نوگرایی در کشاورزی، استفاده از امکانات و فناوری کشاورزی، میزان درآمد محصول و میزان عملکرد محصول در هر هکتار وجود دارد. نتیجه پژوهش حاضر نشان داد که کشت و صنعت مورد بررسی، از طریق برنامه های ترویج و آموزش، تقویت روحیه مشارکت و کارهای گروهی، عرضه خدمات کشاورزی رایگان و تلفیق دانش بومی با دانش مدرن کشاورزی، علاوه بر جلب اعتماد و مشارکت بهره برداران کوچک مقیاس، باعث بهبود فراوان در افزایش عملکرد در هکتار گوجه فرنگی و افزایش درآمد آن ها شده است. مدل ارائه شده در پژوهش حاضر، تلفیقی از نظام بهره برداری خانوادگی و بهره برداری کشت و صنعت های خصوصی است.