جغرافیا و مخاطرات محیطی
سال:1391 | دوره:1 | شماره:2 |تعداد مقالات:8

خطوط راه آهن ایران، بویژه در قلمرو مناطق خشک، از پدیده سیلاب به طور سالانه خسارت می بیند. بیشترین خسارات سیل در پل های ایجاد شده بر روی آبراهه هاست. دشت لوت ناحیه کم شیب بسیار وسیعی است که از شوره زارهای بزرگ و کوچک پوشیده شده و شبکه راه آهن شرق از شمال آن می گذرد. تعداد مسیل ها در این منطقه زیاد است؛ بطوری که 930 پل جهت عبور رواناب از زیر خطوط راه آهن ساخته شده است، که به دلیل پست بودن منطقه و فراوانی مواد منفصل، آبراهه ها تغییر بستر می دهند. از این رو بیشتر پل ها در معرض سیلاب و آبگرفتگی هستند. این پژوهش با هدف بررسی آسیب پذیری خطوط ریلی شمال دشت لوت در مقابل سیلاب انجام شده است. منابع داده مورد استفاده در پژوهش شامل داده به هنگام سایت های بین المللی و نقشه های 1:25000، و داده های ارتفاعی ASTER با ابعاد پیکسل 30 مترمی باشد. در این پژوهش بر اساس مدل مخزن سطحی و دانه سنجی از 17 نمونه رسوب سیلابی، نقاط تجمع رواناب در مسیر خطوط راه آهن توسط برنامه IFAS محاسبه گردیده است. نتایج نشان داد 47.21 کیلومتر از خطوط راه آهن بین ایستگاه های طبس تا نمکزار، رباط پشت بادام تا خنج و همچنین قسمتی از رمل تا جندق که دارای 107 پل می باشد، در معرض سیلاب و آبگرفتگی قرار دارد. 49.75 کیلومتر از این خطوط شامل فاصله بین ایستگاه های شیرگشت تا بعد از ده شور و تل حمید تا رباط پشت بادام که دارای 111 پل است، در معرض خطر احتمالی سیلاب قرار دارد. خروجی این تحلیل با رواناب به دست آمده از مدل I.C.A.R، مشاهدات میدانی و همچنین شاخص t-Trask ارزیابی شد. تحلیل نتایج به دست آمده گویای این است که خطوط راه آهن شرق در این منطقه از دشت های سیلابی عبور نموده و دارای مسیل های متعدد و متغیر هستند که این مسیل ها هنگام بارندگی توان زهکشی کافی را برای هدایت سیلاب ندارند.

در این پژوهش، تغییرپذیری فرین های دما در دهه های اخیر در ایران بررسی شده است. برای انتخاب ایستگاه ها به پراکندگی مکانی مناسب و طولانی مدت بودن سری داده ها و میزان داده های گمشده توجه شده است. سپس، 60 سری روزانه دما در دوره زمانی 1961-2006 برای تحلیل انتخاب شده و 18 شاخص از مجموعه شاخص های تغییر اقلیم مورد تایید گروه بین المللی(WMO–CCL/CLIVAR) ، استفاده شده است. برای تشخیص تغییرپذیری روندها، آزمون من کندال و مدل رگرسیون خطی و برای تعیین خود همبستگی خطاهای رگرسیون نیز آزمون دوربین واتسون به کارگیری شده است. نتایج مطالعه نشان دهنده افزایش دمای هوا در ایستگاه هاست. شاخص های میانگین حداقل دما، میانگین حداکثر دما، شب های گرم، شب های گرمسیری و تداوم دوره های گرم روند افزایشی را در کل کشور نشان می دهند و شاخص های محدوده دمای روزانه (DTR) و تداوم دوره های سرد در بیشتر نقاط کشور دارای روند منفی هستند. به طور کلی، طول فصل رویش و روزهای گرم، در بیشتر مناطق کشور در حال افزایش و شب های سرد با کاهش همراه است. روندهای حاکی از سردشدگی تنها در منطقه زاگرس جنوبی و به ویژه ایستگاه شهرکرد دیده می شود. درنهایت می توان نتیجه گرفت که دما در بیشتر مناطق کشور در حال افزایش است و مقدار این افزایش در مناطق مرکزی که دارای آب و هوای خشک و نیمه خشک هستند، از شدت بیشتری برخوردار است.

وقوع سیلاب های شدید یکی از مهم ترین مخاطرات هیدرو- ژئومورفیک حوضه های آبریز منتهی به دریای خزر است که طی سال های اخیر روندی افزایشی داشته است. رودخانه سه-هزار که از یخچال های دره ای تخت سلیمان سرچشمه می گیرد، طی ده سال اخیر و خصوصا در تابستان ها بشدت سیلابی شده و بسیاری از کارشناسان محلی علت وقوع سیلاب ها را به تشدید ذوب یخچالی نسبت می دهند. برای بررسی بهتر موضوع، داده های طولانی تری از سیلاب مورد نیاز است که در این مقاله با استفاده از دندروژئومورفولوژی به بازسازی این تقویم پرداخته شده است. دندروژئومورفولوژی یا ژئومورفولوژی درختی از تغییرات به وجود آمده در ساختار و حلقه های رشد درختان برای بازسازی زمان و نحوه عملکرد فرایندهای ژئومورفیک استفاده می کند. برای نیل به اهداف مقاله پس از بررسی اولیه میدانی منطقه و تعیین محدوده مطالعاتی، نقشه ژئومورفولوژی بستر تهیه شد و طی عملیات میدانی تفصیلی نمونه برداری های لازم از تنه و ریشه درختان انتخابی در قالب مقاطع عرضی و گوه ها صورت گرفت. بر اساس نوع تغییرات و واکنش تنه و ریشه درختان به فرایند سیلاب، زمان وقوع سیلاب های بزرگ مشخص و دبی آنها به طور تقریبی برآورد گردید. نتایج مطالعه وقوع 6 سیلاب بزرگ مربوط به قبل از تاریخ تاسیس ایستگاه (1380) را نشان می دهد. در دوره مطالعه هر چه به زمان حاضر نزدیک تر می شویم، فاصله تکرار سیلاب ها کوتاه تر شده و اثر آنها بر ژئومورفولوژی و اکولوژی منطقه شدیدتر شده است.

منطقه شمال غرب ایران یکی از مناطق با بارش زیاد تگرگ در کشور بوده و هر سال این پدیده باعث خسارت در این منطقه، بویژه در بخش کشاورزی می گردد. هدف از انجام این پژوهش شناسایی الگوهای همدیدی و تعیین آستانه های کمیت های دینامیکی چون تاوایی نسبی، همگرایی و واگرایی رطوبت، سرعت قائم در سامانه ارتفاعی و کمیت های ترمودینامیکی چون نم ویژه و جهت وزش جریان ها از 48 ساعت قبل از شروع بارش تگرگ است. همچنین شاخص های ناپایداری برای تعیین شاخص مناسب برای پیش آگاهی رخداد این نوع بارش ها، شرایط جوی 24 ساعت قبل از بارش ها در منطقه شمال غرب ایران مورد مطالعه قرار گرفت. برای بررسی آماری پدیده تگرگ در دوره (2009-1987) از داده های 16 ایستگاه همدید منطقه استفاده شد. جهت واکاوی همدید بارش ها داده های دوباره بازکاوی شده NCEP/NCAR از سایت این سازمان ها دریافت گردید. نتایج پژوهش نشان می دهد با عقب نشینی مرکز پرفشار آزورز و مرکز پرفشار فرعی به دست آمده از آن به سمت غرب و پرفشار سیبری به سمت شرق، کم فشار ایسلند با حرکت به سمت شرق و جنوب و قوی تر شدن، زبانه هایش تا جنوب دریای خزر می رسد. همچنین با عقب نشینی هسته پرفشار جنب حاره ای از شمال عربستان مسیر حرکت کم فشارهای دریای سرخ به سمت بین النهرین باز می شود و شرایط مناسبی برای ایجاد بارش شدید فراهم می گردد.

فرسایش شیاری که در نتیجه تمرکز رواناب در روی دامنه به وجود می آید، یکی از انواع فرسایش های آبی است. این نوع فرسایش به عنوان آغازین مرحله فرسایش های درون آبراهه ای در مراتع محسوب می شود. به همین دلیل، شناخت عوامل موثر بر آن از اولویت بالایی برخوردار است. یکی از عوامل تخریب خاک در دامنه های تپه ماهوری منطقه احمدآباد مشهد (واقع در جنوب غربی شهرستان مشهد)، فرسایش شیاری است که شناخت عوامل موثر بر این نوع فرسایش، کاملا ضروری است. بنابراین با استقرار ترانسکت های 50 متری در هر یک از طول های مختلف دامنه، پارامترهای موثر در شکل گیری شیارها شامل تاج-پوشش گیاهی، پوشش سطح زمین، سنگریزه سطحی، بافت خاک (شن، سیلت و رس موجود در خاک)، شیب و اثر مشترک طول شیب و مقدار شیب اندازه گیری شدند. در نهایت با استفاده از ضریب همبستگی پیرسون در سطح معنی داری 5% به کمک نرم افزار مینی تب، ارتباط این عوامل با فراوانی شیارها در واحد طول مورد بررسی قرارگرفت. هر یک از پارامترهای درصد پوشش سطح زمین، درصد تاج پوشش گیاهی، درصد سنگریزه سطح زمین و میزان رس موجود در خاک با پارامتر فراوانی شیار در واحد طول، همبستگی منفی و معنی داری نشان دادند. طول شیب و مقدار شیب ارتباط معنی داری با فراوانی شیارها در واحد طول نشان ندادند، اما اثر مشترک آنها به صورت مثبت، همبستگی معنی داری (0.14) با فراوانی شیارها در واحد طول نشان داد. فراوانی شیارها در واحد طول با پوشش سطح زمین بیشترین ضریب همبستگی را دارا بود (0.3-). بنابراین مدیریت پوشش گیاهی و همچنین مدیریت مرتع اولین گام در جهت کاهش پتانسیل خاک منطقه نسبت به فرسایش می باشد.

شرایط اقلیمی به عنوان یکی از عوامل اصلی در شکل گیری بلوم جلبکی در اکثر نواحی دریاچه ای، دریایی و اقیانوسی دنیا مطرح است. هدف اصلی این تحقیق، شناسایی الگوهای نقشه ای اقلیمی در زمان توسعه و گسترش جلبکی در سطح دریا و تعیین شرایط اقلیمی آن می باشد. داده های مورد استفاده در این تحقیق شامل فشار هوا در تراز 1000 و 500 هکتوپاسکال، باد مداری و نصف النهاری و قائم، درجه دمای هوا و آب، کلروفیل است. روش تحقیق در این پژوهش به صورت الگوی محیطی به گردشی بوده است. برای انجام این تحقیق ابتدا زمان شکل گیری بلوم جلبکی تعیین و سپس عناصر اقلیمی همزمان با آن نقشه سازی شدند و در ادامه نیز تحلیل و نتیجه گیری انجام گرفت. نتایج این تحقیق حاکی از آن است که در زمان شکل گیری بلوم جلبکی بر روی خزر جنوبی، الگوی نقشه ای فشار هوا به صورت یک سامانه پرفشار با تداوم زمانی زیادی دیده می شود و منشا اصلی این پرفشار بر روی اقیانوس اطلس در حوالی پرفشار جنب حاره آزور قرار دارد. الگوی وزش باد به تبع این الگوی فشار در جهت عقربه ساعت برروی منطقه در حال گردش است. همچنین جریانات عمودی هوا حاکی از آن است که در حوالی جنوب غربی خزر نزول ضعیفی از هوا دیده می شود.

یکی از عوامل موثر در کنترل مخاطرات محیطی، وجود پایداری در ساختار لندفرم هاست. در عصر حاضر ضرورت احداث سیستم های حمل و نقل، پیامدهای متعددی در واکنش سیستم های ژئومورفیک به وجود آورده است. در این ارتباط، کوهستان های نیمه خشک از جمله حساس ترین مناطق در برابر تغییرات غیرمعمول یا تغییرات ناشی از دخالت های انسان به شمار می رود. این نوشتار تلاش دارد ضمن تبیین وضعیت ژئومورفولوژیک منطقه از نظر حساسیت بالای آن نسبت به ناپایداری های دامنه ای، نوعی رابطه منطقی میان احداث آزاد راه رودبار- رستم آباد و ناپایداری دامنه ای به ویژه فرایند ریزش سنگ به منظور تجزیه و تحلیل واکنش های ژئومورفولوژیک منطقه و تحقق مدیریت محیطی به ویژه در جاده ها برقرار کند. به همین منظور با استفاده از فرایند تحلیل شبکه و تعیین معیارهای پیشنهادی در وقوع ریزش سنگ مبتنی بر مطالعات میدانی و روش دلفی، این معیارها در دو خوشه اصلی مخاطرات طبیعی و زیست محیطی شامل میزان شیب، جهت شیب، کاربری اراضی، بارش سالیانه، فاصله از گسل، شبکه ارتباطی، آبراهه و لیتولوژی تعیین شد. در مرحله بعد با تهیه لایه های اطلاعاتی از عناصر فوق و ارزش گذاری آن ها در مدل تحلیل شبکه ای در محیط GIS مورد تحلیل قرار گرفت و نقشه نهایی مخاطرات سنگ ریزش با درجات کم، متوسط و بالا مشخص گردید و در ادامه به منظور کنترل نتایج از بازدید میدانی بهره برده شد. نتایج نشان داد مستعدترین مناطق از نظر وقوع ریزش سنگ منطبق بر میزان شیب بالا، فاصله کم از آبراهه، گسل خوردگی ها، حساسیت بالای سنگ های آتشفشانی توده ای و اراضی بایر هستند.

شاخص وضعیت دینامیکی جو که میزان انحراف از غیر ایستا بودن، خشکی و ویسکوزیته جو را بیان می کند، می تواند به عنوان یک تئوری نوین، محل و زمان حضورسامانه های پرفشار و کم فشار و میزان شدت آن را تعیین کند. این تحقیق به بررسی رابطه بین بارش های سنگین سواحل جنوبی خزر و شاخص DSIمی پردازد. شاخص DSI در ترازهای مختلف هم دمای پتانسیل و در زمان رخداد بارش های فوق سنگین و سنگین با منشا همرفت و غیر همرفت با استفاده از داده های یک ساعته دما، ارتفاع ژئوپتانسیل و سرعت باد( استخراج شده ازپایگاه داده اروپایی (ار40) و با محاسبه پارامترهای چگالی هوا، تاوایی پتانسیل، دمای پتانسیل و ضریب تابع جریان برنولی به دست آمد. میانگین روزانه این شاخص در ترازهای مختلف محاسبه و برای هر گروه بارشی، ضریب همبستگی اسپیرمن با میانگین بارش منطقه ای در سواحل جنوبی خزر به دست آمد. نتایج نشان داد که برای همه گروه های بارشی سنگین و فوق سنگین در تراز 280 تا 310 درجه کلوین، شمال دریاچه خزر دارای مقادیر مثبت (سامانه پرفشار و فرونشینی هوا) و جنوب دریای خزر دارای مقادیر منفی (سامانه کم فشار و صعود هوا) است. در گروه بارشی فوق سنگین با منشا همرفت، تنها در ناحیه کوچکی از شمال شرقی دریاچه خزر، مقادیر مثبت قوی این شاخص و در نتیجه فرونشینی هوا دیده می شود و در بخش وسیع باقی مانده صعود هوا روی می دهد. این شاخص در هر دو گروه بارش های همرفت و غیر همرفت در گروه بارشی سنگین کوچک تر از فوق سنگین است تنها وسعت مناطق صعود و نزول هوا متفاوت است. با وجود هماهنگی خوب نقشه های DSI و نقشه های همدید جوی در شناسایی نواحی صعود و نزول هوا، ضرایب همبستگی بین بارش و مقادیر مطلق DSI در اروپا قوی تری از این رابطه در سواحل جنوبی خزر است.