مطالعات فهم حدیث
سال:1395 | دوره:3 | شماره:1 (پیاپی 5) |تعداد مقالات:7

نقد و بررسی سندی و محتوایی گزاره ها، برای نشان دادن تمایز روایات معصومان (ع) از گزاره های حدیث نما، ضرورتی انکارناپذیر است. بررسی سندی و محتوایی گزاره «الملک یبقی مع الکفر و لا یبقی مع الظلم»، نشان می دهد این جمله نه تنها سند معتبر ندارد، که برخی از حدیث پژوهان انتساب آن را به معصوم (ع) انکار کرده اند. افزون بر این، محتوای قابل قبولی نیز ندارد. سه مفهوم احتمالی این گزاره: «لزوم استمرار حکومت عادل هرچند کافر باشد و سقوط حکومت ظالم هرچند مومن باشد»، «دلالت استمرار و اضمحلال حکومت ها بر عدالت و عدم عدالت آنها» و «دلالت عدالت و ستم حکومت ها بر حقانیت و عدم حقانیت آنها»، با آیات قرآن، روایات و شواهد تاریخی ناسازگار است. البته اگر منظور از آن، تاکید بر اهمیت یک عامل از میان مجموعه عوامل دخیل در استمرار و اضمحلال حکومت ها باشد، قابل پذیرش و همسو با قرآن، روایات و شواهد تاریخی است.

زنان به عنوان نیمی از جمعیت انسانی، همواره به نحو مستقیم یا غیر مستقیم، مورد توجه و یا خطاب بسیاری از آیات قرآنی و روایات معصومان (ع) بوده اند، هرچند در اغلب آموزه های دینی دیگر نیز در کنار مردان به طور عام مورد عنایت هستند. دربسیاری از آیات و روایات از زنان به نیکی یاد و توصیه های ارزنده ای در استیفای حقوقشان گردیده، اما در مواردی هرچند اندک به ویژه در پاره ای از روایات، دستورها ویا نهی هایی برایشان صورت گرفته که گاه طبیعی و منطقی و گاهی هم مشکوک و شبهه انگیز می نماید و بوی جعل یا تحریف از آن به مشام نکته بینان می رسد. یکی از این بازداشتن ها، «نهی تعلیم کتابت به زنان» است که با اشکال مختلف، تلویحا و تصریحا در میان کتب سنی و شیعی دیده می شود. این مقاله، با به کاربستن قواعد حدیث شناسی و واکاوی قرینه های موجود، به تحلیل متنی و محتوایی آن احادیث می پردازد. از طرفی صدور این نهی و امثال این نواهی در فضای خاص اجتماعی و محدود صدر اسلام که افراد و به ویژه زنان، بی بهره از مهارت خواندن و نوشتن بودند و غالبا فرهنگ شفاهی بر مراودات مردم چیره بود و نگارش چندان کاربرد عملی نداشت و چه بسا پرداختن به این امر نه چندان ضروری، آنها را از اموری خطیر که تکالیف اصلی ایشان بود باز می داشت و مفاسدی را بر زندگی معمولشان بار می ساخت، امری معقول و محتمل است و از طرف دیگر این احتمال هم می رود که شاید باورهای سنتی و عرف مردسالار جامعه بدوی و نه احکام و آموزه های دینی منشاء اصلی این آموزه ها بوده است. در هر صورت این روایات، حتی در صورت احتمال صحت صدورشان از معصوم (ع)، دلالتی بر حجیت این نهی در مقاطع بعدی تاریخی و جوامع متکثر آینده نخواهد داشت.

تطور و تحول دلالی واژه ها، از عوامل اصلی پیدایش غریب الحدیث و ایجاد اختلاف در معنا و مقصود حدیث در بین دانشمندان است، به این معنا که برخی واژه ها به مرور زمان معنای اولیه خود را از دست داده و در معنای جدیدی استعمال شده اند. غفلت از این نکته و تبیین حدیث بر اساس معنای متحول شده، باعث شده است که راویان حدیث و مفسران، در برخی موارد از معنای اولیه که مقصود متکلم بوده است، دور شوند. پرسش اساسی این است که برای رسیدن به فهم صحیح واژه هایی که غرابت آن ناشی از تطور معنایی است، چه قواعدی قابل پیشنهاد است؟ در این پژوهش تلاش شده است تا ضمن بیان جایگاه تطور دلالی و اقسام آن مانند: تخصیص دلالت عام، تعمیم دلالت خاص و انتقال دلالت، قواعد فهم غریب الحدیث با تاکید بر یک مورد خاص واکاوی شود، قواعدی نظیر رجوع به معاجم دست اول لغت شناسی، جستجو در کتب غریب الحدیث، توجه به فهم قدمای محدثین، روایات مشابه و مفسر، سیاق و تفسیر معصوم که همگی برای رسیدن به معنای مقصود متکلم و فهم صحیح آن، جایگاهی ویژه دارند.

از جمله آیات متشابه قرآن کریم، آیات فواتح برخی سور، معروف به حروف مقطعه هستند. یکی از آن ها، آیه «کهیعص» در ابتدای سوره مبارکه مریم است. در برخی احادیث مندرج در کتب روایی امامیه، پیرامون این آیه، تاویلی ارائه شده است که آن را با امام حسین (ع) و حادثه کربلا انطباق می دهد. پرسش اساسی این است که با عنایت به فهم این حدیث، این تاویل آیه تا چه حد مورد اعتماد است؟ در این مقاله تلاش شده است با بهره گیری از روش تحلیلی توصیفی به بررسی سندی و متنی روایت حاوی این تاویل از آیه پرداخته شود تا با فهم کل روایت، مقایسه ای با مفاهیم بنیادین شیعه صورت پذیرد. بررسی ها نشان می دهد، با توجه به نقدهای جدی سندی، عدم ذکر روایت در کتب روایی و تفسیری معتبر و حضور افراد مجهول، ضعیف، غالی و کذاب در میان راویان و متنی، شش اشکال عمده به خصوص وارد ساختن نسبت های ناروا به امامین عسکری (ع) و مهدی (عج)، ضعف شدید آن اثبات شده و در نتیجه به این تاویل از آیه نمی توان اعتماد نمود.

بینامتنیت روشی جهت فهم دقیق تر متون است که به بررسی روابط بین متن ها می پردازد و بر آن است که بیان کند هر متن و گوینده ای متاثر از دیگر متون و گویندگان سابق یا هم زمان، بوده و آگاهانه یا ناخودآگاه از کلام و اندیشه آنها بهره مند گشته است. امام علی (ع) در نهج البلاغه، گاهی واژگان و عباراتی از متون قبلی (اعم از قرآن، احادیث نبوی (ص)، امثال و اشعار عربی) را در خطبه ها، نامه ها و کلمات قصار خویش وارد ساخته و در برخی موارد با الهام از مفاهیم و آموزه هایشان، محتوا و مضامین را در کلام خویش تداعی می سازد. با بهره گیری از روش فوق و به جهت فهم دقیق تر سخن امام (ع) ناچاریم که روابط بین سخن امام (ع) و این متن ها را تشخیص دهیم. در نهج البلاغه حدود 220 ضرب المثل آمده که امام (ع)، تعداد معدودی از آنها را از دیگران اخذ و نقل کرده است. در این مقاله برآنیم تا برخی از این نوع ضرب المثل ها را از منظر روابط بینامتنی مورد بررسی قرار داده و به این پرسش پاسخ دهیم که اولا بینامتنیت امثال عربی در نهج البلاغه از کدام نوع است؟ و ثانیا کاربرد این روش برای فهم حدیث امام (ع) چه تاثیری دارد؟ بر این اساس ابتدا با روش توصیفی تحلیلی تمامی ضرب المثل هایی که امام (ع)، گوینده نخستین آن نبوده را استخراج و بعد با بررسی پیشینه و معنای آن مثل، ارتباط آن را با کلام امام (ع) تشخیص می دهیم. بینامتنیت به سه گونه نفی جزئی، نفی متوازی و نفی کلی تقسیم می شود. از ثمرات بهره گیری از بینامتنیت تشخیص نوع ارتباط سخن معصوم (ع) با مثل مشهور عربی است و عملیات بینامتنی در این پژوهش نشان می دهد که بیشترین شکل بینامتنی امثال در نهج البلاغه، بینامتنیت لفظی از نوع نفی متوازی است که امام (ع) اصل الفاظ مثل را در سخن خود آورده، ولی بین معنای مد نظر گوینده اصلی با سخن خویش نوعی سازش برقرار کرده است.

مهم ترین منبع شناخت آموزه های دین اسلام پس از قرآن کریم، روایات معصومان (ع) است، که در مجموعه های روایی گردآوری شده است. البته عواملی باعث شده تا این میراث گرانبها در مسیر واقعی خود قرار نگیرد. از این رو عالمان اسلامی درجهت بررسی روایات، قواعد و ضوابطی مبتنی بر آموزه های معصومان استخراج کرده و به کار بسته اند و این امر زمینه شکل گیری فقه الحدیث را فراهم نموده است. اما وجود این مساله که آیا نسبت به این ضوابط، بین دو مکتب شیعه و سنی اتفاق نظر وجود داد یا خیر، مجال بحث در این حوزه را پیش روی می کشاند. با تتبع در کتب روایی فریقین می توان نسبت به وجود ضوابط مشترک فقه الحدیثی اطمینان حاصل کرد. پژوهش حاضر با شیوه استنادی کتابخانه ای و روش توصیفی – تحیلی به این نتیجه رسیده است که شیخ طوسی از عالمان شیعی و بیهقی از علمای اهل سنت در قرن پنجم هجری، در آثار خود (تهذیبین، السنن الکبری) به منظور تشخیص صحت و سقم احادیث، ملاک و معیارهای مشترکی چون، توجه به تصحیف متن، وهم راوی، تقطیع حدیث، بهره گیری از مباحث ادبی، نقل به معنا، تقیه و نسخ در احادیث، داشته اند. گرچه در نحوه استفاده از بعضی ملاک ها چون، توجه به مسائل ادبی و مورد تقیه، بین آن دو تفاوت وجود دارد.

شکی نیست که مهمترین راه دستیابی به آموزه های دینی بعد از قرآن، احادیث معصومان (ع) است. با توجه به اهمیت فراوان فقه الحدیث و خلطی که در میان برخی از معاصران در تبیین دانش فقه الحدیث و اصول فقه الحدیث (روش فهم حدیث و موانع آن) صورت گرفته است، در این مقاله در پی آنیم تا با روش توصیفی، تحلیلی به نقد این دیدگاه و تفکیک میان دو نوع آن بپردازیم، چه اینکه تمایز علوم و بیان حد و مرز هر یک از آنها، موجب گسترش و بالندگی دانش ها می شود و دانش پژوهان را از سردرگمی می رهاند. نوشتار حاضر با بیان تعریف، موضوع، فایده، مسائل، مبادی، گرایش ها و پیشینه هر یک از این دو نوع، تمایز این دو از یکدیگر مشخص گردیده است.