مطالعات فهم حدیث
سال:1396 | دوره:3 | شماره:2 (پیاپی 6) |تعداد مقالات:7

در کتاب الکافی روایتی صحیح السند مبنی بر ذلت پذیری امام سجاد (ع) در مقابل یزید نقل شده است. این کرنش به حدی است که امام خود را تسلیم یزید کرده و اقرار به بندگی او نموده است. در تاریخ یعقوبی این اقرار اضطراری به صورت شدیدتر، در مقابل مسلم بن عقبه بیان شده است، به حدی که امام کیفیت بندگی شان را خود مشخص می کند. این حدیث تاریخی گرچه صحیح السند است، اما برای ارزیابی حدیث به دلیل متقن دیگری نیاز است و آن نقد متن است. این مقاله در صدد است با بررسی خبرهای مشابه در دیگر مصادر تاریخی، روایت شیخ کلینی را مورد نقد قرار دهد. روایت موجود در روضه کافی ضمن تعارض با اخبار تاریخی وارد شده در کتب اهل سنت و یا حتی کتب شیعی، از نظر عقلی، رکاکت معنا و نیز تعارض با روایات و سنت معصومین دچار خدشه است.

اعتبارسنجی روایت «کل بنی آدم خطاء، و خیر الخطائین التوابون» و تبیین ارتباط احتمالی آن با آموزه گناه اولیه در آیین مسیحیت، مساله اصلی مقاله حاضر است. اعتبار سنجی اسناد روایت نشان داد که صحت سندی آن به دلیل حضور انس بن مالک و علی بن مسعده، مخدوش است، چرا که بر پایه دیدگاه رجالیان، احتجاج به علی بن مسعده به علت عدم توافق ثقات برصحت اخبار وی مشکوک است. دروغگو بودن انس بن مالک بر پایه برخی از مستندات روایی معتبر، آسیب دیگری است که اعتبار سند این روایت را مخدوش ساخته است. از نظر دلالی نیز، تنافی محتوای آن با آموزه عصمت انبیاء و اهل بیت (ع) و قرابت مفهومی آن با انگاره نادرست گناه اولیه در آیین مسیحیت، اعتبار مضمونی آن را تضعیف کرده است.

آشنایی با مبانی فقه الحدیث، جهت شناخت حقایق و مقاصد مطرح در روایات ضروری است. مفسران نیز همچون متکلمان، محدثان و فقیهان نیازمند به کارگیری این مبانی هستند. ایشان با استناد به همین مبانی، مقصود روایات تفسیری را کشف، و از آن در تبیین کلام خداوند سود می برند. پراکندگی مباحث حدیثی در تفسیر، فرعی بودن مباحث حدیث نسبت به مباحث تفسیری و پرهیز از مباحث نظری صرف، آگاهی از مبانی فقه الحدیثی مفسران و قضاوت درباره آن را دشوار نموده است. پژوهش پیش رو با روش توصیفی- تحلیلی می کوشد تا به استخراج، تبویب و تحلیل مبانی فقه الحدیثی جوادی آملی دست یازد. بر اساس نتیجه حاصل از این پژوهش، مهم ترین مبانی فقه الحدیثی ایشان عبارتند از پذیرش نظام چند معنایی روایات، وضع لفظ برای روح معنا، اصالت استعمال الفاظ روایات در معنای حقیقی و توجه به اجتهاد بر اساس روایات. نتیجه این پژوهش در حوزه مطالعات روش شناسی تفسیر و نیز مطالعات بنیادین علوم حدیث به ویژه فقه الحدیث کاربرد آشکار دارد.

دلالت خودشناسی بر خداشناسی و پیوند میان معرفت نفس و معرفت رب، در فرهنگ اسلامی و در جریان های مختلف فکری بسیار مورد توجه بوده و تحلیل های مختلفی از آن صورت گرفته است. در این میان، تفاسیر قرآن که حجم گسترده ای از میراث فکری اسلامی را در بر می گیرند، جایگاه خاصی می توانند داشته باشند. در این تحقیق، به این پرسش پرداخته می شود که از نظر مفسران نخستین خودشناسی چه جایگاهی در تفسیر دارد و با توجه به نقل حدیث معرفت نفس، چه ارتباطی میان خودشناسی و خداشناسی وجود دارد؟ این تحقیق با روش معنایی و منطقی به بررسی این مساله می پردازد. تحلیل معنایی حاکی از آن است که در این تفاسیر، خودشناسی در حوزه معنایی «نفس» و «علم» یا «معرفت» شکل گرفته و مفسران را بر آن داشته تا در تفسیر آیات متضمن این واژه ها و معانی، به نقل حدیث معرفت نفس و تبیین آن بپردازند. نتایج نشان می دهد که در نگرش مفسران نخستین با فرض امکان حصول معرفت نفس و بدون بیان تعلیق به محال، سه نوع دلالت قابل استنباط است: دلالت تمثیلی، دلالت برهانی در آیات انفسی، و دلالت تقابلی در شناخت صفات خدا. دلالت نوع اول دارای ارزش اقناعی و فاقد ارزش برهانی بوده و دلالت دوم در راستای برهان نظم است و دلالت سوم با گذر از نقص به کمال در حوزه صفات تبیین می گردد.

خبر، یگانه مسیر دستیابی برخی از معارف و آموزه های دین است. از این روی جایگاه بی بدیلی در کشف معارف دین دارد. جایگاه خبر پیوسته به یک شکل نبوده بلکه دچار تغییر شده و نهایتا تنزل یافته است. خبر واحد (ثقه) ابتداء علم تلقی می شد، اما بعدها به دلیل تحولات علمی و فرهنگی، برخی دست یافتن به علم را از راه خبر انکار نمودند. از این رو بیشتر اخبار را ظنی خواندند و عمل به آن را جائز ندانستند. عدم حجیت خبر واحد ثقه برای قرنها، محصول تغییر مفاهیمی همچون علم و ظن و خبر از طریق متکلمان است. پژوهش پیش رو به روش تحقیقی تحلیلی و با تکیه بر منابع کتابخانه ای گرد آمده است و مساله آن بررسی تنزل جایگاه خبر و ارتباط آن با تغییر مفاهیم علم و ظن و ریشه یابی آن است. نگارنده بر این نگاه است که اولا جایگاه خبر متاثر از تغییر در مفاهیم علم و ظن، تنزل یافته است. ثانیا تغییر در این مفاهیم متاثر از ترجمه منطق ارسطویی است. ثالثا مفاهیم منطقی علم و ظن وخبر و به طبع آن، انکار حجیت خبر واحد ثقه و متواتر، اول بار توسط معتزله مطرح شد و سپس به اندیشه برخی اصولیان شیعه راه یافت. انعکاس چنین تحولاتی ارائه دلیل نقلی بر عدم جواز عمل به ظنون به خصوص خبر واحد و مآلا مستثنی نمودن آن به دلایل دیگر در منابع اصولی است. این دگرگونی ناشی از عدم تمایز میان مفهوم ظن در آیات و مفهوم منطقی آن شکل گرفته است.

دچار شدن حدیث به آفت هایی از قبیل جعل، تحریف، تصحیف و نقل به معنا، سبب گردید که عالمان و پژوهشگران حدیث به ارزیابی سند و متن حدیث اهمیت ویژه ای دهند. عالمان و پژوهشگران حدیث از دانش رجال در ارزیابی سند بهره بردند، ولی برای ارزیابی متن حدیث از معیارهایی از قبیل عدم مخالفت با قرآن، عدم مخالفت با سنت قطعی، عدم مخالفت با عقل، عدم مخالفت با دانش های بشری از قبیل، فقه، تاریخ و علوم تجربی استفاده کردند. یکی از مهم ترین معیارهای ارزیابی متن حدیث که پیشینه دیرینه ای دارد باورهای کلامی است. عالمان از گذشته تاکنون با تکیه بر باورهای کلامی به ارزیابی و نقد متن حدیث مبادرت کرده اند، ولی تاکنون باورهای کلامی مفهوم شناسی نشده است لذا همواره در استفاده از این معیار، نگرانی هرج و مرج، نابسامانی و ناروشمندی وجود دارد که هرکس طبق باور و اعتقاد خویش به نقد حدیث اقدام می کند. آسیب شناسی استفاده از این معیار نیز تاکنون مورد توجه قرار نگرفته است. این نوشتار در ابتدا به مفهوم شناسی باورهای کلامی و سپس به آسیب شناسی استفاده از باورهای کلامی که مقصد اصلی این نوشتار است می پردازد. با بررسی که انجام شد روشن گردید که هر باور کلامی شایستگی معیار و سنجه ارزیابی را ندارد. شش آسیب نیز در استفاده از باورهای کلامی در نقد حدیث شناسایی گردید.

طبق روایتی در منابع عامه، عثمان در حاشیه پاسخ به سوال اعتراضی ابن عباس درباره دلیل حذف بسم اله از ابتدای سوره توبه و اتصال آن به انفال، تاکید می کند که جایگاه تمامی آیات-جز دو سوره توبه و انفال- توسط پیامبر (ص) تعیین شده است. برخی معاصران با تکیه بر این توصیف عثمان، قائل به چینش آیات برخلاف سیر طبیعی نزولشان یا به عبارتی نزول گسسته سوره های قرآن شده اند. در حالی که تامل در اسناد چندگانه این روایت نشانگر ضعف چشمگیر همه آنها به سبب وجود حلقه های مشترک راویان، مجهول بودن یکی از روات اصلی (یزید فارسی) و در نهایت تفرد عثمان در نقل این سنت وحیانی است. از دیگر سو، متن روایت نیز به سبب وجود نسخ مختلف دچار اضطراب بوده و حتی در برخی نسخ موضوع روایت به کلی تغییر یافته و هیچ گونه دلالتی بر کیفیت نزول سوره ها ندارد. در مقابل، روایت صحیح السندی در منابع فریقین مبنی بر نزول بسمله در ابتدای سوره ها و اختصاص تمامی آیات میان دو بسمله به یک سوره نقل شده که بر نزول پیوسته سوره ها و چینش آیات برحسب سیر طبیعی نزولشان در سور دلالت داشته و بیش از پیش دلالت روایت عثمان بر نزول گسسته سوره ها را مخدوش ساخته است.