سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال:1396 | دوره:10 | شماره:1 (پی در پی 35) |تعداد مقالات:17

خاقانی، قصیده سرای بزرگ قرن ششم، هم شاعر صبح است و هم سراینده سوگ. وی در حدود پنجاه سوگ سروده کوتاه و بلند می کوشد تا خواننده را در عاطفه درد ناشی از رویدادهای غمبار زندگی خود مشارکت دهد. موسیقی بیرونی یکی از مهمترین ابزارها برای ایجاد انسجام در مراثی او است. سوال اصلی این جستار آن است که خاقانی به کمک کدام امکانات وزن توانسته استت سبک موسیقی بیرونی را با معانی مرثیه هماهنگ سازد؟...

دوبیتیها و ترانه ها که به صورت شفاهی و سینه به سینه نقل شده اند، گنجینه ارزشمند و گرانبهای هر ملتی هستند که اصیلترین احساسات بشری را در خود جای داده اند. این اشعار نمایانگر احساسات ساده و بی پیرایه انسانهایی ست که، از دل برآمده اند و بر دل مینشینند، ازاینروست که دوبیتیها پس از گذشت صدها سال، جاودانه اند.در این مقاله، بررسی سیر تحول دوبیتی در ادوار مختلف شعر فارسی از آغاز تا به امروز مد نظر ما بوده است، ابتدا به بیان مهمترین نکات درباره کلیات و وزن این قالب شعری پرداختیم و پس از معرفی و ذکر نمونه هایی از دوبیتیهای شاعران در هر دوره سبکی به بررسی و بیان مهمترین ویژگیهای هر دوره در سه سطح ادبی، زبانی و فکری از سبک خراسانی تا دوره معاصر پرداختیم. در پایان برای مقایسه بهتر میزان به کارگیری هریک از فنون ادبی در دوبیتیها، برای هر دوره سبکی نموداری رسم کرده تا مقایسه و نتیجه گیری بهتری از آنچه در باب دوبیتی ذکر شد به دست آید. آنچه از نتیجه کلی این مقاله بدست می آید: الف - گردآوری نام شاعران دوبیتی سرا و ذکر نمونه هایی از دوبیتیهای آنها ب - بررسی این نکته که هریک از شاعران در دوره های مختلف به چه میزان و چگونه این قالب را به کار برده اند و دلایل دیگر شاعران در عدم به کارگیری این قالب چیست. ج - بررسی و ذکر برجسته ترین ویژگیهای سبکی دوبیتیها در سه سطح ادبی، زبانی و فکری.

نسخه خطی «دیوان عابد» از زین العابدین علی بن فضل اله عابد حسین، مشهور به زین العباد بیرمی از زمره شاعران ناشناخته دوره تیموری در قرن نهم هجری است که علاوه بر علو مقام دینی، از بزرگان اهل معنا و عرصه عرفان به شمار میرود. دیوان عابد گذشته ازاهمیت بالقوه خود به عنوان نسخه ای خطی، به جهت آن که تنها نسخه ای منحصربه فرد، ازآن در دست است که نویسنده آن کتاب خود را برای رفع دشواریهای فهم علوم متداول زمان خود ترتیب داده است، شایان ارز شی ویژه و مضاعف میباشد. لذا مقاله حاضر به بررسی ویژگیهای سبکی دیوان عابد، با هدف شناساندن این اثر ارزشمند، که به صورت نسخه خطی به شماره 11389 در کتابخانه آیت اله مرعشی نجفی در قم نگهداری میشود، میپردازد.

آ، الف، ا، (همزه)، نام نخستین حرف الفبا و حرف تهجی است که سرآمد دیگر حروف است. اولین حرف از حروف جمل و ابجد است و به حساب جمل نماینده عدد یک است. الف، رمز و علامت برج ثور است. الف در ادبیات عرفانی و کلامی و فلسفی، کنایه از ذات یکتای احدیت، روح اعظم، لطف اله، مهتر آدم، جوهره، عالم تجرید و تفرید و سر بیچون و... است. حرف الف به واسطه شکل و جایگاه خاص و برخی از ویژگیهای منحصر بفرد، یکی از پرکاربردترین حروف در ساخت مضامین بکر و فضاهای شاعرانه و ترکیبات و تعبیرات نغز و ظریف ادب پارسی بویژه صائب تبریزی و شعرای سبک هندی است. در اکثر اشعار این شاعران، الف، سابق، پیشرو، سپهدار، پیشوا، صدرنشین، نامور، معروف و دارای کمال است. الف، نماد قد و قامت موزون، استوار، کشیده، مستقیم و رعنا است. الف، مظهر سرافرازی، سربلندی، لاغری، ضعف، قیام، ایستادگی، استواری، استقامت، سرپایی، عمودی، ثابت قدمی، قائم بودن، وفادار به عهد بودن و بر سر ایمان ماندن است. الف، عاشق بالای خود است. الف، چون سرکش دارد، پس سرکش است. الف زبان دار و دوزبان، در عین داشتن زبان، خاموش و ساکت است.الف از نظر ثروت و دارایی، فقیرترین به حساب می آید. الف، نماد نداری، بی چیزی، مفلسی، فقر، گدایی، عدم، نیستی، فنا و ترک اوصاف است. الف، عریانی، برهنگی، پرافکندگی، آشکارایی، خندانی، شادابی، بی سری، میان بستگی و آراستگی را به ذهن متبادر میکند. الف، مظهر تنهایی، تجرد، تفرد، یکتایی، جدایی، آزادی، یکرویی، راستی، صداقت، درستی و پاکی است. الف، بی حرکت و ساکن است.آفرینش الف با نقطه آغاز میشود. جمله حروف و اعداد بر محور حرف الف میگردند. الف، اولین حرف آفرینش است.الف، مظهر خردی و کوچکی و ریزی هم است. الف، یکی از مشبه به های پرکاربرد ادب پارسی است و شعرا در تصاویر و مضامین شعری، خط عذار، مسمار، خار، هلال ماه، عصا، خامه و قلم، انگشت، تیر سرو، دار، ماه نو، کمر و میان باریک و... را به الف مانند میکنند.در این مقاله سعی شده است به کاربرد ادبی و هنری و تصویری الف در اشعار شعرای سبک هندی پرداخته شود.

تلمیح مانند دیگر صناعات ادبی به شرط بهره مندی از مایه های قویی هنری میتواند در برانگیختن عواطف و قدرت القایی و خیال انگیزی کلام نقش برجسته ای داشته باشد. طرز تلقی شاعران از تلمیح صرف نظر از شرایط سیاسی و اجتماعی، با نبوغ و استعدادهای فرهنگی آنان پیوند تنگاتنگی دارد، و شاهکارهای منظوم و منثور ادب فارسی گواه راستینی براین مدعاست. نگرش سرایندگان فارسی زبان به این صنعت ادبی در دوره های مختلف به گونه های متفاوتی چون تمایل بیشتر به نوع ایرانی، تعادل میان اشارات ایرانی و سامی و نیز استیلای تلمیحات سامی – اسلامی و تحقیر اسطوره های ایرانی تجلی یافته است. در سبک هندی کاربرد تلمیحات، به اقتضای اسلوب ویژه آن در مقایسه با سایر فنون ادبی از بسامد بالایی برخوردار است. در این میان سودای مضمون تراشی و شکار مضمونهای باریک و حیرت انگیز موجب می شود تا صائب به مراتب بیشتر از دیگران از تلمیحات و اشارات استفاده کند. تلمیحات شعر او تلمیحاتی هستند که در دوره های گذشته در آثار شعرای پیشین به وفور به تثبیت رسیده با این تفاوت که او بنا به اغراضی چون مضمون آفرینی، ایجاد پیوندهای تناظری و رمزی و کنایه ای ساختن کلام از تصرف و دگرگون ساختن آن پرهیز نمی کند.صائب هر چند که در عرصه تلمیحات و برخورد با اساطیر ایرانی مانند برخی از شعرای عصر سلجوقی به ضدیت با اسطوره های ایرانی و خوار داشت آن مبادرت نمی کند اما به تلمیحات سامی بیشتر از نوع ایرانی اهمیت می دهد. همچنین در شعراو به رغم استفاده فراوان از عناصر فرهنگ سامی به ویژه اسلامی، اشاره مستقیم به آیات و احادیث و نیز پرداختن به معارف و عناصر مکتب تشیع جلوه چشم گیری ندارد.

میر نجات از شاگردان صائب تبریزی و از شاعران طراز اول اما گمنام سبک هندی است، که غیر از دیوان، دو مثنوی به نامهای مسیر السالکین و گل کشتی از او برجای مانده، مثنوی گل کشتی او فرهنگ جامعی از اصطلاحات خاص ورزش کشتی زورخانه ای است، لذا سوال اصلی پژوهش آن است که، با توجه به اینکه این منظومه دربردارنده اطلاعات مفید فرهنگی، اجتماعی و حتی سیاسی عصر صفوی نیز میباشد، از چه جایگاهی در بین متون نظم ادب فارسی برخوردار است؟مثنوی گل کشتی میر نجات نشان دهنده ارتباط تنگاتنگ کشتی زورخانه ای با موسیقی، عرفان، اسلام و مذهب تشیع و همچنین حاوی تمام فنون خاص این ورزش و از جمله اصطلاحات محاوره ای مردم زمان خود میباشد، حضور بیش از سیصد اصطلاح خاص کشتی در خلال اشعار، این منظومه را از سایر شهر آشوبها متمایز ساخته، این مثنوی، حتی در زمان حیات شاعر، از مقبولیتی عام برخوردار کرده است. کمتر نیز از شاعران دوره معاصر است، که تحت تاثیر حافظ و سعدی، غزلیاتی عارفانه و اخلاقی از او بجا مانده است. در این مقاله سعی بر آن است، تا ساختار ادبی دو منظومه مذکور مورد بررسی وارزیابی قرار گیرد.

اندیشمندان هر حوزه ای برای انتقال مفاهیم و موضوعهای مدنظر خویش، زبان خاصی را برمیگزینند تا بتوانند به نحو احسن این فرآیند را عملی کنند. در حوزه ادبیات عرفانی نیز عرفا برای اینکه غیر را شایسته درک تجربه های شخصی و مفاهیم متعالی خویش نمیدانستند، زبانی را برگزیده اند که«رمز» یکی از مهمترین خصوصیات آن بشمار می آید. یکی از این عرفا عطار نیشابوری است که سروده های وی خاصه غزلیاتش آکنده از رمز است. حضور طیف گسترده ای از رمزها، پژوهشگران را بر آن داشته است که به دسته بندی آنها بپردازند. از جمله کارهایی که در این زمینه صورت پذیرفته است، ساماندهی رمزها تحت عنوان«شبکه های رمزی» است که انواع مختلف آنها را ذیل شبکه ای خاص قرار داده است.در تحلیل متن های عرفانی باید این اصل را همواره مد نظر داشت که هر اصطلاحی را در قالب اندیشه عرفانی همان شخصیت، مورد تامل و بررسی قرار داد و از کلی گویی در این زمینه اجتناب ورزید. از این رو در این مجال سعی شده است که شبکه های رمزی در غزلیات عطار با محوریت اندیشه و تجربه های عرفانی وی، مورد مداقه قرار گیرد.

«میرزاده عشقی» یکی از شعرای مشهور دوره مشروطه است که به شعر طنز توجهی خاص داشته و از زمره شاعرانی به شمار میرود که شعر طنز او به دلیل سادگی و روانی مورد وثوق و استقبال مردم عصر مشروطه قرار گرفته است. در پاسخ به این سوال که «میرزاده عشقی» در اشعار طنز خود به چه مضامینی رویکرد بیشتری داشته و شاخصهای سبکی آن کدامند؟ اینگونه مشاهده گردید که اشعار طنز او در قالبهای مختلف سروده شده، که بیشتر آنها در مثنوی و مسمط ترجیعی است. وی در زمینه های مختلف اجتماعی، اخلاقی، تعلیمی، تفسیری و سیاسی انتقادی و یا تلفیقی از آنها، اشعار طنز سروده است. از دیدگاه سبک شناسی طنز، شاخصهای «کنایه»، «طعنه»، «تمسخر»، «افشاگری»، «مجاز» و «استعاره» از خصوصیات اشعار طنز عشقی به شمار میروند. از شاخصهای ناهماهنگی و ناسازگاری مولد طنز، وی در اشعار خود از «درآمیختن دو زبان مختلف» استفاده نموده و از شاخصهای «نقیضه» و «بازی آوایی» استفاده کمتری کرده است، گر چه در سرودن اشعار طنز «مراعات ادب» را داشته، با این وجود در اشعار هزل و هجو توجهی به این امر نداشته است.

دانش سبک شناسی به کمک پژوهشگران آمده تا بتوانند به شیوه ای روشمند، به لایه های پنهان اندیشه نویسنده پی ببرند. در این جستار با تکیه بر روش استقرایی مبتنی بر توصیف و تحلیل، شاخصه های سبکی کتاب «قمقام زخار و صمصام بتار»را در لایه های آوایی، واژه ای، نحوی، بلاغی و ایدئولوژیک مورد واکاوی قرار داده ایم و از رهگذار این روش، به چگونگی تفکرات فرهاد میرزا پی ببریم. بهره مندی از جناس، سجع و تکرار در لایه آوایی بسامد بالاتری دارد. در لایه واژه ای، غلبه واژه های انتزاعی سبب میشود مخاطب به هنگام خوانش متن، از فکر خود بهره بیشتری ببرد و تلفیق کلمات حسی و ذهنی به هنگام بازگو کردن برخی روایات، سبب هنری تر شدن متن شده. در لایه نحوی، کاربرد کهن افعال و تبعیت از ساختار نحو عربی در مواردی، پیوندی شگرف بین زبان ایران پیش از اسلام و نحو عربی برقرار میسازد. در لایه بلاغی کاربرد تشبیه، استعاره، کنایه و دیگر صناعات معنوی بر هنریتر شدن سبک نوشته افزوده است. در لایه ایدئولوژیک، بر آنست که بر تقدس حضرت سیدالشهدا (ع) از رهگذار روساخت کلام بیفزاید و این نکته را یادآور شود که جایگاه امام حسین (ع) و خاندان ایشان- با تکیه بر استنادات تاریخی دقیق و پیوند آن با شاخصهای ادبی- والا و بحق است.

در قلمرو عرفان، چه نظری و چه عملی، اغلب از مسائلی سخن به میان میآید که اهل تصوف با آن سروکار دارند یا مهمترین دلمشغولی آنها به شمار میآید، به سخن دیگر، آنها برای ورود به حوزه عرفان و طی مراحل سلوک و دست یافتن به کمال، نیازمند آموختن اصولی هستند که در تصوف مطرح است از این روی چندان غریب به نظر نمیرسد اگر حجم بسیاری از کتب به جا مانده از صوفیه، به آموزه های تصوف اختصاص یافته باشد. کارکرد این گونه از متون اقتضا میکند که مولف با به کارگیری زبان ارجاعی و قاموسی، معنا و مفهوم مورد نظر خود را به مخاطب منتقل کند، اما در این گونه از آثار، گاهی نویسنده به دلایلی از جمله توضیح و تبیین و تفهیم یک معنا یا انتقال ملموستر و عینیتر یک مفهوم و امر انتزاعی و غیرمحسوس و اقناع مخاطب، امکانات ادبی زبان را نیز به یاری میگیرد، از جمله این آثار میتوان به رساله «انسان کامل» عزیزالدین نسفی اشاره کرد. ما در مقاله حاضر، ضمن اشاره ای مجمل به محتوا و درونمایه این رساله و سبک نوشتار نسفی، کوشیده ایم تصاویر محوری «درخت» و «نور و ظلمت» را به همراه خوشه های تصویری مرتبط با آنها، در این رساله، معرفی کرده، ساختارهای گوناگون تصویری آن را بررسی نموده، سپس نقش این تصاویر را در تبیین مفاهیم مورد نظر نسفی در «انسان کامل» تحلیل نماییم.

انقلاب مشروطیت ایران در تاریخ سیاسی-اجتماعی ایران اهمیت فراوان دارد. این جنبش، تحول بسیاری در ادبیات فارسی برجای گذاشت. البته شاعران مختلفی هم با سرودن اشعار و نشر آنها به تحقق اهداف این انقلاب کمک کردند که بیشتر ساکن تهران بودند. در بررسی انقلاب مشروطه عموما تاثیر اقدامات مردمان مناطقی جز آذربایجان و تهران نادیده گرفته میشود. یکی از این مناطق که اتفاقا در ایجاد و پیگیری انقلاب مشروطه نقش مهمی داشت، فارس است. در این مقاله، پس از بررسی اجمالی وقایع مشروطه در ایران و فارس، شاعران مشروطه طلب فارس را به دو دسته تقسیم میکنیم: 1. شاعرانی که در اشعار خود به حوادث آن عهد واکنش نشان داده و با استفاده از شعر، سعی در اصلاح جامعه و بیان آرای خود در این زمینه داشته اند، مانند: معطر بواناتی، تاجر شیرازی، معتقد اهرمی، فصیح الزمان رضوانی، سدیدالسلطنه و.... اشعار آنان هم از نظر تاریخی و اجتماعی و هم از نظر ادبی اهمیت دارد. 2. شاعرانی که عملکرد آنان موجب تقویت روحیه انقلابی مردم و جنبش مشروطه شده و در این زمینه مجاهدتهایی از طریق روزنامه نگاری، رساله نویسی، مبارزه مسلحانه، تاسیس انجمن و... از خود نشان داده اند. البته در این میان دسته سومی نیز همچون شعاع شیرازی و صدرالسادات کازرونی حضور دارند که با تجدد و مشروطه مخالفند و این اندیشه را در آثار خود منعکس کرده اند.

کاربرد خاص عناصر زبان، باعث ایجاد سبک خاص فردوسی شده است. یکی از این عناصر زبانی که در شاهنامه بعد بلاغی دارد، «مسندالیه» است. در این مقاله بر آنیم با بررسی مسندالیه در داستان رستم و اسفندیار، تاثیر آن را در زبان و سبک حماسی این داستان مشخص کنیم. به این منظور 1672 بیت داستان رستم و اسفندیار را از نظر ذکر و تقیید مسندالیه بررسی آماری و سپس داده های آماری را توصیف و تحلیل کردیم. نتایج این پژوهش بیا نگر این است که فردوسی، مسندالیه را در قالبهای نام، انواع صفات و ضمیر ذکر کرده. ذکر صفات پهلوانی و شاهانه در جایگاه مسندالیه و تقیید مسندالیه به همین نوع صفات، زبان حماسی داستان را قوت بیشتری بخشیده است.

از میان صور خیال که مهمترین وجه تمایز سخن ادبی از غیر آن است، «تشبیه» جایگاه خاصی دارد. زیبایی این عامل تصویرآفرین هرشاعر و خواننده ای را مجذوب خود میکند، بگونه ای که شاید بتوان گفت که هیچ صاحب کلامی را نمیتوان یافت که از کنار این عنصراصلی خیال براحتی گذشته باشد، بی آنکه بهره ای از آن نگرفته و سخن خود را بزینت آن نیاراسته باشد. از میان شاعران و سخن سرایان ادب پارسی، انوری ابیوردی در این باب دستی تمام دارد و از مهارتهای ریز و درشت آن نصیبی وافر. بر همین اساس، در این جستار، تشبیهات دیوان وی با هدف آشنایی با بخشی از مواد سازنده تصاویر شعری و چگونگی کاربرد آنها مورد بررسی قرارگرفته و در پایان جداول آماری نیز از آنها ارائه شده است. بررسیها در این پژوهش نشان میدهد که انوری از میان موضوعات مختلف مواد تشبیه، در اخذ مشبه به کاربرد «ممدوح و متعلقات وی» تمایل بیشتری داشته و عناصر مشبه به را از موضوعات متعدد و گوناگونی برگزیده است. او از تشبیهات فشرده و اضافه تشبیهی، تشبیه مفرد به مفرد و حسی به حسی بیش از دیگر انواع استفاده کرده و از نظر ساختار ظاهری، تشبیه مفروق را با بالاترین بسامد در اشعارش بکار برده است.

ناصر خسرو قبادیانی یکی از بزرگترین شاعران ایران در طول قرن پنجم هجری است که اشعار حکمی و پند آمیزش را که به پیروی از کسایی مروزی، شاعر قرن چهارم و در جهت مبارزه با حاکمان جبار زمانه خویش سروده، از وی چهره ای درخشان در تاریخ شعر و ادب فارسی بر جای نهاده است. یکی از اقسام تشبیه به اعتبار وجه شبه، تشبیه تمثیل است. تمثیل که یکی از روشهای بیان غیر مستقیم معانی و اندیشه های شاعر است، یکی از مباحث گسترده، پرسابقه و پرکاربرد در اشعار شاعران در دوره های مختلف شعر فارسی میباشد. با توجه به اهمیت این موضوع، اهل بلاغت در کتابهای بلاغی و بیانی در تعریف و تفسیر آن آرا و اظهار نظر های مختلفی ارائه کرده اند. از آنجا که ناصرخسرو بعنوان یکی از شاعران صاحب سبک، نگاهی ویژه به تمثیل دارد، نمونه های تمثیل در دیوان اشعار وی با ژرف نگری استخراج میگردد و نمونه های مشابه این تمثیلات در اشعار معاصرانش مثل فرخی، مسعود سعد، فخرالدین اسعد گرگانی، اسدی طوسی و....ذکر میشود تا در پایان بتوان از این طریق به میزان نبوغ شاعر در بهره گیری از کاربرد های مختلف تمثیل جهت محسوس نمودن اشعارش پی برد و دریافت که تمثیلات ناصرخسرو در مقایسه با معاصران وی، عمدتا از قریحه و معلومات شعری ناصرخسرو و بینش مذهبی او نشات گرفته اند و جلوه بهتری در اشعارش دارند.

عرفی شیرازی (999-963 ه. ق.) که به «مخترع طرز تازه» نیز معروف است و در شکل گیری و تکوین سبک هندی نقش بسزایی داشته و از جمله شاعرانی است که هم در خلق مضامین تازه، ابداع ترکیبات و تصاویر بدیع موفق عمل کرده و هم مضمون آفرینی تازه خود را با مهارتی خلاقانه و با استفاده منحصربه فرد از صور خیال و شگردهای ادبی شکل داده است. تورقی در دیوان عرفی نمایانگر کثرت مضامین و ترکیبهای نوینی است که پیش از وی در شعر دیگر شعرا دیده نشد. عرفی همچنین نخستین شاعری است که وفور تصویرهای انتزاعی در دیوان او به عنوان یک عامل سبک ساز دیده خودنمایی میکند. دو پرسش اصلی این جستارکه به شیوﮤ تحلیلی-توصیفی و با استفاده از منابع کتابخانه یی نگاشته شده است، عبارتند از: 1 ابزارها و شیوه های خاص عرفی برای آفرینش تصویرهای انتزاعی کدامند؟ 2 کدام عنصر ادبی در دیوان عرفی برای آفرینش تصویرهای انتزاعی برجسته تر است؟ در طول متن پژوهش خواهیم دید که نکته در خور توجه در خصوص کنایه هایی که عرفی برای آفرینش تصویرهای انتزاعی بکار میگیرد، این است که در این نمونه ها کنایه و استعاره مکنیه درهم می آمیزند و در نتیجه، صناعت ادبی جدیدی به نام «کنایه استعاری» یا «استعاره کنایه» شکل میگیرد.

با وجود اینکه صورخیال یکی از ویژگیهای اصلی شعر است اما در بسیاری از متون منثور عرفانی نیز کاربرد دارد، به گونه ای که گاه زبان برخی از این آثار به سبب کاربرد فراوان انواع صورخیال به زبان شعر میگراید. در این پژوهش هدف بر آن است تا تشبیه (رکن اصلی صورخیال) و تصاویر برخاسته از آن در متون منثور عرفانی بررسی شود و جایگاه این تصاویر در سبک شناسی متون منثور عرفانی آشکار گردد. با استخراج و بررسی تصاویر تشبیهی سه متن برجسته نثر عرفانی (عبهرالعاشقین، اسرارالتوحید، کشف الاسرار و عده الابرار) میتوان دریافت تصاویر تشبیهی فشرده مثل تشبیه بلیغ و انواع استعاره در تحلیل سبکی این متون، از جایگاه ویژه ای برخوردار است. تحلیل و بررسی ویژگیهای خاص تصاویر تشبیهی فشرده (تشبیه بلیغ و استعاره ها) همراه با داده های آماری، همچنین بررسی تصاویر از منظر درونگرایی و برونگرایی و بررسی ماهیت تصاویر فشرده در سه متن برجسته عرفانی، از دیگر اهداف این گفتار است.

«سنت ادبی» جریانی تکرار شونده در شعر است که مورد پسند اهل ادب قرار گرفته و شعرا به تقلید از قدما بدان تمسک میجویند. در سبک هندی، رفته رفته تکرار بی رویه، موجب ملال و بی میلی صاحبان ذوق میشود و شخصی با قریحه چون صائب تبریزی، در مسیر خلاف این سنت حرکت کرده، به ابداع و نوآوری شاعرانه دست میزند. تلاشی که صائب پس از اشباع مضمونهای شعر عصر تیموری بدان دست یافت، سبب شد تا او همانند سایر شاعران مخالف خوانی سنتهای ادبی را پیش بگیرد و مضمونهایی بکر و تازه را در شعر وارد کند.در میان مخالف خوانیهای صائب، گل جایگاه ویژه ای دارد. گاه صائب با نگاهی تازه بر معشوق، او را بر گل برتری داده و گاه با در نظرگرفتن صفات و ویژگیهایی تازه که به گل نسبت میدهد به آفرینش مضامینی بکر از طریق مخالف خوانی دست میزند. در این نوشتار برآنیم تا بر اساس مخالف خوانی با گل، دریابیم صائب با داشتن نگاهی تازه و ذره بینی چگونه و از چه زوایایی، به گل نگریسته و کدام صفات را برای آن در نظر گرفته است. با بررسی و تحلیل این عنصر میتوان به ارزش هنری اشعار صائب و دامنه خیال او دست یافت. همچنین دریافت که کاربرد حسن تعلیل، پر بسامدترین صور خیال به کار رفته در مخالف خوانی، شگردی است که صائب در نواندیشیهای خود آن را به کار میگیرد تا مخاطب، جهان را دیگرگونه ببیند.