پژوهشنامه نقد ادبی و بلاغت
سال:1397 | دوره:7 | شماره:2 |تعداد مقالات:14

مخاطب ساختن خویشتن، غیرانسان ها، خدا، پیامبر، معشوق، مخالف، خواننده و جز ایشان و نیز مخاطب ساختن انسان ها از قول آفریدگار، آغازگر بیش از نیمی از رباعی های منسوب به بابا افضل کاشانی است که در رباعی سرایی در میان شعرای فارسی زبان، مقامی والایی دارد. گاهی نیز در اثنای سروده به مخاطب التفات می شود. از این ها گذشته، شاعر برای بیان مقصود خویش از امر، نهی و خبر دادن به مخاطب همراه با تحریض، تحذیر، ملامت و جز آن استفاده می کند. مقاله ی حاضر می کوشد آنچه مورد خطاب گوینده قرار می گیرد، مواقع، اَشکال، اغراض خطاب و فواید آن را در اشعار بابا افضل کاشانی با ارائه ی آمار دقیق نشان دهد و رباعیات وی را از جهات گوناگون با رباعی های خاقانی و ظهیر، از استادان معاصرش، و عبدالرّحمان جامی، از بزرگان رباعی سرایی مقایسه کند تا آشکار شود که گاهی هنر وی در هنری ترین جنبه های بهره گیری از اسلوب خطابی بر آنان می چربد. همچنین، به نقش معلمی سراینده بر نفوذ عمیق این شیوه در شعرش و تأثیر این ویژگی سبکی برجسته در شیوع رباعیات افضل اشاره خواهد شد.

مقاله ی حاضر در پی پاسخ به این سؤال برآمده است که آیا ایهام تناسب آنگونه که از آثار قدما برمی آید تنها در سطح «یک بیت» یا «یک جمله» (محور افقی) نمود می یابد، یا می توان آن را در محور عمودی متن نیز نشان داد؟ برای پاسخ به این پرسش، ابتدا به بررسی سیر تحوّل ایهام در کتب بلاغی پارسی پرداخته ایم و نشان داده ایم که ایهام، ایهام تناسب، ایهام ترجمه، ایهام تضاد، ایهام تبادر و. . . را برای اوّلین بار چه کسانی مطرح کرده اند. تعاریف و شواهد گوناگون آن ها را مورد بررسی و نقد قرار داده ایم، آرای قدما را با نظرات معاصران سنجیده ایم و در پایان، با ذکر شواهدی از حافظ و نفثة المصدور و دیگر متون به بررسی «ایهام تناسب در محور عمودی متن» پرداخته ایم. در این بخش، پس از ذکر شواهد متنی، معانی واژه های ایهامی در فرهنگ های معتبر فارسی پیگیری شده است و تا حدّ امکان تلاش شده به فرهنگ های متأخّر استناد نشود. چنان که خواهیم دید، این گونه ایهام آوری با سبک شناسی ساختگرا کاملاً سازگار و شایسته ی بررسی است.

لوی استروس نظریه پرداز معروف ساختارگرا برای کشف دلالت پنهان اسطوره ها، آن ها را به کوچک ترین واحد تشکیل دهنده، یعنی اسطوره واج تقسیم کرده است و کوشیده با تعیین جایگاه اسطوره واج ها در روایات مختلف و نیز تقابل های دوگانه ی میان آن ها، معانی نهفته در اساطیر را تبیین کند. در پژوهش حاضر، با بهره گیری از رویکرد ساختاری استروس، شخصیت دوگانه ی جمشید بررسی شده است. ابعاد متفاوت شخصیت او حاصل سه تقابل دوگانه ی خیر و شر، مرگ و جاودانگی، اهمیّت پیوند خانوادگی و ناچیز شمردن آن است. همچنین، ژرف ساخت اسطوره ی جمشید بر مبنای الگوی تولد دوقلوها شکل گرفته که در این الگو، فرزند اوّل واجد چهره ای نیک است و فرزند دوم به سبب به خطر انداختن جان مادر، سیمایی منفی دارد. تا زمانی که همزاد جمشید در اساطیر حضور دارد، نقش نیروی خیر را بر عهده دارد، اما سپس که نقش همزاد او کم و محو می شود، خود جامع هر دو شخصیت مثبت و منفی دوقلوها می شود.

در پژوهش حاضر، با رویکرد زبان شناسانه و روش تحلیلی توصیفی ، زبان شعر احمدرضا احمدی از منظر صورت گرایی (فرمالیسم) نقد و بررسی می شود. از کاربست این نظریه در بررسی اشعار احمدی، این نتیجه به دست آمد که زبان خاص وی، با کمک انواع آشنایی زدایی ها و هنجارگریزی های لفظی و معنایی و نیز ساخت ترکیبات و اصطلاحات گوناگون، برجستگی ویژه ای پیدا کرده است که می توان گفت سبک و زبان متفاوتی دارد. شاعر از ابتدای کار سرودن تاکنون، یکسانی زبان و محتوا را در سروده های خود حفظ کرده است و به شکلی روایت گونه، روزمرگی ها و اتفاقات رایج زندگی را بازنموده است و با بهره گیری از توان بالقوّه ی زبان و عدول از هنجارهای زبانی و فنّ زدودن عادت های مألوف و مأنوس کاربردهای رایج کلمات و جملات، روایت ها و مضمون هایی نو آفریده، شکل تازه ای به زبان بخشیده است.

استعاره یکی از موضوعات مهم و اساسی در زبان شناسی شناختی است. در این رویکرد، استعاره فقط یکی از ابزارهای تخیل شاعرانه و ویژگی زبانی نیست، بلکه در زندگی روزمره و نیز در اندیشه و عمل ما جریان دارد. بر اساس دیدگاه لیکاف و جانسون (2003م. )، استعاره اساساً روشی است که از طریق آن مفهوم سازی یک حوزه از تجربه در قالب حوزه ای دیگر بیان می شود. حوزه ی مقصد معمولاً انتزاعی تر و حوزه ی مبدأ عینی تر و ملموس تر است. آن ها استعاره های مفهومی را به سه دسته ی هستی شناختی، ساختاری و جهتی تقسیم کرده اند. هدف این پژوهش، بررسی استعاره های هستی شناختی از نوع مادّی در شاهنامه ی فردوسی است. استعاره های پدیده ای یا مادّی از جمله استعاره هایی هستند که بر اساس تجربه ی انسان از اشیای مادّی و فیزیکی شکل می گیرند. روش این پژوهش، توصیفی تحلیلی است. نگارندگان به دنبال این پرسش که استعاره های هستی شناختی از نوع مادّی در شاهنامه چگونه به کار رفته است و چه مفاهیمی از طریق این استعاره ملموس شده اند، حدود 3800 بیت از شاهنامه ی فردوسی را بررسی کرده اند. یافته های تحقیق نشان می دهد که فردوسی بسیاری از مفاهیم انتزاعی را از طریق اشیای مادّی ملموس کرده است. این مفاهیم، حوزه های مقصدی هستند که با حوزه ی مبداء شیء مفهوم سازی شده اند. استعاره های هستی شناختی پربسامدترین نوع استعاره ی مفهومی در شاهنامه است.

آنچه در این نوشتار قصد پرداختن به آن را داریم، پژوهشی است درباره مهم ترین نماد در گستره ی اندیشه و زبان «جلال الدین محمد بلخی» که به طرزی ظریف و خلاقانه، چشم نواز و پرسش برانگیز در بیشتر آثارش به ویژه مثنوی به کار رفته و شایسته ی بازنگری است. بازخوانی و بازنگری این تصویر می تواند زمینه های پژوهشی تازه ای را در آثار مولوی فراهم کند. خورشید و نور در نظام اندیشگی مولوی با انگاره ها و باور های دینی، عرفانی، اسطوره ای در هم آمیخته است و به وجهی خاص تبلور یافته و از این روی یکی ازامتیازات شعری وی محسوب شده است. هنگامی که نماد های بنیادین اندیشه مولوی را با توجه به دانش نماد شناسی مورد تحلیل قرار می دهیم به ژرفای شگفت انگیز نوع خاص تفکر این عارف سمبل گرا بهتر پی می بریم؛ چرا که منشوری از نماد هایی که با خورشید گره خورده اند و گرد این کانون به حرکت در آمده اند، اندیشه ی وحدت گرای او را به خوبی به نمایش می گذارند. مولوی به مدد تصویر خورشید، وحدت پنهان در باطن این عالم را به نمایش گذاشته و با روان-کاوی خلاقانه و هنرمندانه به حل تعارض های درونی و روانی پرداخته است. خورشید نه تنها توانسته روان آدمی را در سر حد کمال و زیبایی قرار بدهد بلکه موجب افزایش قدرت، معنویت، امید و بینش نیز شده است.

علوم شناختی به برررسی ماهیت فعالیت های ذهنی می پردازند. از دیدگاه شناختی، «استعاره» درک یک حوزه ی مفهومی بر اساس حوزه ی مفهومی دیگر است. در زبان شناسی شناختی، استفاده از اعضا و فیزیک بدن به عنوان منبعی برای مفهوم پردازی فرهنگی مفاهیم روزمره بسیار مورد توجه است. در این پژوهش، به بررسی مفهوم سازی های عضو «چشم» در غزلیات حافظ در چارچوب زبان شناسی شناختی پرداخته شده است. این تحقیق در پی دستیابی به دو پاسخ است: 1 در مفهوم سازی «چشم» در غزلیات حافظ، از کدام مفاهیم مبدأ کمک گرفته شده است؟ 2 کدام یک از ابزارهای شناختی چهارگانه ی گسترش، پیچیده سازی، ترکیب و پرسش که باعث تمایز زبان شعر از زبان روزمره می شوند، کاربرد بیشتری در آفرینش استعارات مبتنی بر «چشم» داشته اند. بر اساس یافته های این پژوهش، در بیشتر استعارات، «چشم» به صورت مفهومی انتزاعی در حوزه ی مقصد با مفاهیم عینی تری مفهوم سازی شده است؛ به عبارتی، چشم از مفاهیمی همچون انسان، ظرف و شیء به عنوان حوزه ی مبدأ بهره گرفته است. همچنین، بیشترین مفهوم سازی چشم در حوزه ی مبداء ظرف به چشم می خورد. در باب کاربرد انواع سازوکارهای شناختی چهارگانه نیز می توان گفت که سازوکار «ترکیب» بیشترین کاربرد را در مفهوم سازی چشم در اشعار حافظ به خود اختصاص داده است.

مقاله ی حاضر کوششی برای به دست دادن توصیفی استوار از گونه ای از وزن های فارسی به نام «وزن دوری» است. وزن پژوهان وزن دوری را بر پایه ی کاربرد آن، و نه ساختار عروضی تعریف کرده اند. از همین روی، از دست یافتن به توصیفی فراگیر از آن بازمانده اند. از آنجا که رابطه ی معنی داری میان وزن های دوری و دایره های عروضی وجود دارد، برای تعریف دقیق هر وزن دوری، نخست باید دایره ی مخصوص بدان را با رویکردی توصیفی بررسی کرد. وزن دوری چیزی جز یک دایره ی عروضی نیست که برخی از هجاهای آن حذف، یا به جای آن ها درنگ گذاشته شده است. باید توجه داشت که وزنهای دوری در گروه وزنهای متناوب دسته بندی می شوند؛ اما میان وزنهای دوری و دیگر وزنهای متناوب تفاوتی بنیادین وجود دارد و این تفاوت به شیوة ساخته شدن این وزنها برمی گردد. هر وزن دوری یک وزن متناوب است اما هر وزن متناوب یک وزن دوری به شمار نمی آید.

وحشی بافقی یکی از برجسته ترین سخن سرایان سده ی دهم هجری و از سرآمدان مکتب وقوع است که در قالب های مختلف شعری، طبع آزمایی کرده است و در همه ی این قالب ها، اشعار درخوری از خود بر جای گذاشته است. او در منظومه ی خلد برین به مسائل تعلیمی و اخلاقی اشاره می کند و در این راه، به گونه ی مؤثری از ابزارهای بلاغی، به ویژه علم معانی بهره می برد. وحشی با استفاده از علم معانی و ابزارهای مناسب آن، مانند جملات امری، خبری و پرسشی به شیوه های مؤثر، موفق به انتقال مفاهیم اخلاقی و تعلیم آن ها به مخاطب خود شده است و در عین حال، بدین شیوه حضور مخاطب را در متن نیز برجسته تر نشان داده است. در این پژوهش، به بررسی این دسته از جملات و معانی ثانویه ی آن ها پرداخته شده، لطایف و ظرایف سهمبحث از علم معانی، یعنی جملات امری، خبری و پرسشی و نیز نقش و تأثیر آن ها در انتقال مؤثر مضامین تعلیمی شاعر در یک متن تعلیمی شرح و تبیین شده است.

مجموعه داستان آبی ماورای بحار را شهریار مندنی پور با خلق شخصیّت ها و فضاهای تازه، مرتبط با حادثه ی یازده سپتامبر نوشته است. فرم داستان ها، ترکیب پی رفت ها و شیوه ی روایتگری متناسب با موضوع داستان ها، بیان کننده ی ژرف ساخت است. مندنی پور در هر یک از داستان ها به جنبه ی خاصی از حادثه نگریسته است؛ تعدد و تنوع داستان های این مجموعه درباره ی حادثه ای واحد برای نشان دادن این مسئله است که روایت ها و تحلیل های متعددی از حادثه و شیوه ی رویارویی با آن در جهان وجود دارد. نگاه راوی و مبنای روایت ها نسبت به حادثه ی یازده سپتامبر براساس نگاه قربانیان و مصیبت دیدگان است؛ با این مفهوم انتقادی که میان طراحان حمله با کسانی که زمینه های اقدامات تروریستی را فراهم می کنند تفاوتی وجود ندارد؛ هر دو باعث ویرانی و فروپاشی زندگی عموم مردم می شوند. نحوه ی روایت و موضوع داستان ها، همدردی انسان ها اعم از شرقی یا غربی را برمی انگیزد و نشان می دهد همه ی انسان ها در برابر فجایع، ناتوان و آسیب پذیر هستند.

«خطیب قزوینی» یکی از برجسته ترین سخن شناسان مسلمان است. وی در تداوم سنّت کلاسیک سخن شناسی اسلامی، چکیده ی باب سوم کتاب مفتاح العلوم سکاکی را با هدف تسهیل ارتباط با متن و یادگیری بهتر آن، با عنوان کتاب تلخیص المفتاح پدید آورد؛ اثری که حاوی برخی از آرای خود او در علم بلاغت نیز بود. سپس، وی ایضاح را برای شرح و تکمیل مطالب تلخیص المفتاح نوشت، اما کتاب ایضاح به رغم تأخّر، پخته و مشروح تر بودن آن، نتوانست در برابر چکیدگی کتاب تلخیص، جایگاه شایسته ای به دست آورد و بدین سان، به تدریج شأن ایضاح در بین جویندگان علم و پژوهندگان سخن شناسی و بلاغت مغفول ماند. در زبان فارسی نیز کار درخور و بایسته ای بر این کتاب ارجمند انجام نگرفته است و یا حتّی ترجمه ی فارسی کاملی از این متن نداریم که بدین مهم همت گماشته باشد. این نوشتار با مروری کوتاه بر سیر تطوّر دانش بلاغت و ساختار تاریخی سخن شناسان مسلمان و امّهات کتب این علم، ایضاح خطیب قزوینی را در کانون توجه خود قرار داده است و ضمن معرّفی آن، به نمونه هایی از استدراکات دانشمندان بلاغی متأخّر در باب آرای خطیب قزوینی در محدوده ی دانش معانی و تأثیر این آراء در زیربنای مفهوم پیشنهادی خطیب برای دانش بلاغت می پردازد.

مفهوم مجاز به دلیل پیوند داشتن با زبان قرآن و باورهای کلامی مسلمانان، از آغاز مطالعات بلاغی در جهان اسلام به صورت بحثی چالش برانگیز و مهم مورد توجه بوده است. فرّاء، ابن ابی الخطاب قرشی، ابوعبیده معمّربن مثنی، جاحظ و عبدالقاهر جرجانی مهم ترین کسانی هستند که گام های اساسی را در شکل گیری تعریف مجاز برداشته اند. این مفهوم نزد سکّاکی و خطیب قزوینی به یک اصطلاح بلاغی تبدیل شد و تا امروز نیز در علم بیان به همان شکل مطرح است. در دوران معاصر، هرچند پژوهش های زبان شناسی در روشن شدن تقسیم بندی و تعریف مباحث علم بیان و بدیع کمک بسیاری کرده است، اما درباره ی مجاز همان تعریف سنّتی و علاقه های مطرح در متون بلاغی کهن تکرار شده است. این مقاله پس از بیان سیر تطوّر تعریف مجاز و علاقه های آن، به نقد و بررسی این بحث بر اساس نظریه ی قطب های استعاری و مجازی زبان یاکوبسن خواهد پرداخت و با یاری گرفتن از مفهوم تداعی معانی و قانون مجاورت در تداعی می کوشد تا نشان دهد کاربردهای مجاز مرسل در حقیقت، مجاز به علاقه ی تداعی مجاورت هستند و می توان با این رویکرد، نگاهی تازه به بحث علاقه های مجاز داشت و آموزش آن را تسهیل نمود.

کشف ظرافت ها و زیبایی های زبانی و بیانی آثار ادبی، اعم از نثر و نظم، در گرو آشنایی با علوم بلاغی است و به کمک آن ها می توان یک معنی را در راستای خلاّقیتی ادبی و هنری به گونه های متفاوت بیان کرد. البته این امر مشروط بدان است که تفاوت های مذکور مبتنی بر تخییل باشد. بررسی انتقادی مقایسه ای این کتاب ها می تواند در شناخت بیشتر و دقیق تر آن ها بسیار مؤثر و سازنده باشد. بنابراین، این پژوهش در پی آن است که به نقد و بررسی بخش «بیان» در کتاب های بلاغت فارسی کهن و معاصر با دیدی انتقادی و علمی بپردازد و کاستی ها و نواقص آن ها را بدون هر گونه حبّ و بغضی همراه با شواهد و مستندات کافی نمایان سازد. در جستار حاضر، تقریباً همه ی منابع موجود «بیان» از قدیم تا معاصر بررسی شد و در یک واکاوی انتقادی در سه سطح، به شباهت ها، اختلاف ها و تناقض ها پرداخته شد که شامل عیوب و ایرادها هستند. بررسی ها نشان می دهد که نویسندگان در اغلب کتب بلاغی، در تعاریف، ارائه نظریات و ذکر شواهد مثال به تقلید و تکرار پرداخته اند و شامل ضعف ها و کاستی هایی چون عربی مآبی یا سره نویسی افراطی، اختصار یا تفصیل و نیز استفاده از مثال های دشواریاب هستند.

ریخت شناسی داستان پاول وهوویلین، یکی از الگوهای روایت شناسی داستان های قهرمان محور به حساب می آید که به نوعی تخلیصی از روایت شناسی داستان پراپ است. بر این اساس، هر داستان قهرمان محور دارای مراحل پنجگانۀ (احساس کمبود و نقصان از سوی قهرمان، انگیزش برای جبران آن، مواجهه با یاریگر، رویارویی با آزمون، پاداش) است که شاکلۀ و ساختار روایی آن ها می تواند دیدگاه و هدف نویسنده را آشکار کند. گلستان سعدی به عنوان یک اثر تعلیمی، هشت حکایت منطبق با الگوی پیشنهادی وهویلین در باب اول است. همۀ قهرمان ها، انسان و مرتبط با واژه ـ معنای دربارند که با چالشی روحی، جسمی و موقعیتی، البته ناخواسته، رویارو شده اند. یاریگرهایی از نوع ترکیبی، «انسان و موقعیت»، به ویژه طبقۀ طبیبان آن ها را همراهی می کنند. پس از آن، در آزمونی صفات والای انسانی فرد مانند (درایت، صبر، فراست، وفاداری، رفاقت و وارستگی و مناعت طبع) سنجیده می شود. تمام قهرمان ها با سربلندی از آن بیرون می آیند و خواسته ای که زمینه ساز حرکت بود، با همان کیفیت متصور یا بیش از آن، حاصل می شود. بر این اساس، سعدی با پردازش حکایت های قهرمان محور در فضایی واقع گرایانه، هر انسانی را قهرمان روایت زندگی خود معرفی می کند و از ژانر قهرمانانه در راستای اهداف ادبیات تعلیمی بهره می برد.