مطالعات فهم حدیث
سال:1398 | دوره:5 | شماره:2 (پیاپی 10) |تعداد مقالات:12

سنت پس از قرآن مهمترین منبع معرفت دینی است که وصول به آن از طریق خبر متواتر و خبر واحد امکان پذیر است. خبر واحد در حوزه عمل و احکام مورد پذیرش است، اما در حوزه اعتقاد و اندیشه از زمان های دور یکی از دشوارترین و پر اختلاف ترین مباحث در میان متفکران مسلمان بوده و هست. خبر متواتر و خبر واحد همراه با قرائن قطعی در تمامی حوزه های دین، معتبر و در آن اختلافی نیست. اما مساله اصلی این است که آیا خبر واحد غیر قطعی در حوزه عقاید ارزش دارد یا خیر؟ در این نوشتار به روش توصیفی-تحلیلی خبر واحد معتبر از سه جهت بررسی شده است: به عنوان حجت و علم تعبدی، به عنوان مفید ظن شخصی یا نوعی و از جهت مضمون. این نوع خبر به عنوان حجت و علم تعبدی در اصول عقاید کارایی ندارد و بکارگیری آن در اصول عقاید، دور باطل را در پی دارد. به عنوان مفید ظن نیز کاربرد ندارد؛ زیرا در اصول عقاید، مطلوب بالذات، معرفت و علم است و ظن به تنهایی ارزشی ندارد. اما از جهت مضمون و با قطع نظر از سند و حجیت آن، از اهمیت و ارزش بالایی برخوردار است.

روایتی منقول از پیامبر اسلام (ص) با الفاظی متفاوت و موضوعی واحد در برخی منابع حدیثی وجود دارد که بر اساس آن خطر ریا برای روزه منتفی اعلام شده است. خاستگاه این روایت منابعی چند از کتب حدیثی اهل سنت است گرچه در برخی منابع حدیثی شیعه نیز به آن اشاره ای شده است. بررسی سندی این روایت، آن را با چالش اتصال و همچنین عدم وثوق برخی راویان مواجه می بیند به گونه ای که روایت را در زمره روایات ضعیف قرار می دهد، اما مهم تر از نقد سندی، نقد متنی و محتوایی این حدیث است. علاوه بر ضعفی که به سبب عرضه این حدیث بر قرآن متوجه آن است، تشکیل خانواده حدیث تا اندازه زیادی اعتبار حدیث مورد پژوهش را زیر سوال می برد. روایات متعدد و معتبری وجود دارد که خطر ریا را برای تمام عبادات از جمله روزه گوشزد کرده و مومن را از گرفتار شدن در آن برحذر داشته است. پژوهش پیش رو با روشی توصیفی-تحلیلی و مبتنی بر مطالعه کتابخانه ای و به صورت اسنادی به هدف رفع برخی شبهات اعتباری سندی و متنی این روایت را مورد بحث قرار می دهد.

شناخت خدا با خدا، نه تنها مورد تاکید روایات فراوانی قرار گرفته، بلکه به عنوان تنها راه شناخت خدا معرفی شده است. در تفسیر این روایات، محدثان، متکلمان، فیلسوفان و عرفان پژوهان دیدگاه های متعددی عرضه کرده اند که نوشتار حاضر، به گردآوری، دسته بندی، تقریر و ارزیابی مهم ترین آن ها پرداخته است. از ره گذر این جستار، مشخص می شود که تفسیر این روایات به «شناخت خدا با قدرت الهی»، «شناخت خدا با بهره گیری از راه های الهی»، «شناخت خدا، صنع و ایجاد الهی»، «تقدم شناخت خدا بر شناخت مخلوقات»، «شناخت خدا از طریق مخلوقات»، «شناخت خدا از طریق حیثیت وجودی مخلوقات» و «شناخت خدا از طریق سلب صفات مخلوقات»، پذیرفتنی نیست، اما تفسیر آن ها به «شناخت خدا از طریق بیانات الهی»، «شناخت خدا با وساطت خدا (برهان صدیقین)» و «شناخت شهودی خداوند»، پذیرفتنی و این تفاسیر را در سایه پذیرش مراتب مختلف معنایی روایات از یک سو و وجود شواهد روایی یا عقلی از سوی دیگر، می توان پذیرفت.

رجال پژوهان اهل سنت در مورد موثر بودن اخلاقیات راوی و خبرگی او در پذیرش روایاتش هم فکر هستند ولی در مورد نقش گرایش عقیدتی راوی در اعتبارسنجی او اختلاف نظر دارند. در همین راستا این نوشتار، سه اصطلاح «رافضی، ناصبی، شیعی» که مرتبط با گرایش عقیدتی راویان هستند را در کتب رجالی اهل سنت بررسی کرده است تا مشخص شود آیا این سه اصطلاح در نزد رجال پژوهان اهل سنت در اعتبارسنجی راویان منتسب به این سه اصطلاح موثر بوده اند یا خیر؟ بررسی ها نشان داد این سه اصطلاح، در توثیق و تضعیف راویان نقش به سزایی داشته اند. البته این نقش ها، بحث برانگیز و در مواردی به دور از تعصب نبوده است، چرا که عملکرد آنان یکسان نبوده و راویان منتسب به رافضی را اکثرا تضعیف کرده اند ولی راویان منتسب به ناصبی را اکثرا توثیق کرده اند و این نشانگر آن است که آنان برای برخی صحابه، اهمیت ویژه قائل شده و اهانت به آنان را خط قرمز خودشان دانسته ولی اهانت به عده دیگر را مهم و حائز اهمیت ندانسته اند.

محمد ناصرالدین البانی یکی از محدثان تاثیرگذار «سلفی گری» است و تالیفات گسترده ای در رشته های مختلف نگارش کرده است که در ممالک اسلامی به کثرت، انتشار یافته اند. البانی در بخشی از کتاب «التوسل، انواعه و احکامه»، تحت عنوان «احادیث ضعیف در توسل» به روایت «توسل به حق سائلین» می پردازد. وی در این حدیث که به روشنی، بیانگر توسل به حقی است که سائلان بر خدا دارند، ایراد کرده و با تضعیف «عطیه عوفی»، حدیث را جعلی می داند. با مراجعه به کتب جرح و تعدیل، صداقت و عدالت عطیه عوفی فهمیده می شود و شبهه تدلیس عطیه و تشیع او که از سوی البانی مطرح شده بود، نیز رفع می گردد. جرح عطیه به سبب تدلیسش، به خاطر اعتماد بر روایتی از محمد بن سائب کلبی است که وی در آن، متفرد و متهم به کذب است. جرح عطیه به جهت تشیعش نیز مردود است؛ چرا که جرح بر بدعت است که پس از بیان صدق راوی و خصوصا عدالتش، نباید به آن توجهی کرد.

شمار قابل توجهی از مفسران اهل سنت به واسطه باور به وجود روایت های نبوی دال بر معرفی «سوره حمد» به عنوان مصداق عبارت «سبعا من المثانی »، تفسیر این تعبیر به «سوره حمد» را بر دیگر آراء برتری داده و آن را برگزیده اند. بررسی روایات نبوی در این موضوع مشابهت زیاد متن آن ها را اثبات می کند؛ به نحوی که می توان گفت همه آن ها بازگو کننده یک سخن پیامبر (ص) در گفت و گو با یکی از صحابه (به احتمال زیاد ابی بن کعب، و یا ابوسعید بن معلی) هستند. محتوای مشترک در همه این روایات معرفی «سوره حمد» به عنوان سوره ای است که در کتب آسمانی پیشین و قرآن نظیر و مانند ندارد و سپس تلاوت آیه هشتاد و هفتم سوره حجر است. مفسران اهل سنت علت تلاوت این آیه پس از اشاره به فضیلت سوره حمد را در این دیده اند که این سوره مصداق تعبیر «سبعا من المثانی » است. اما بازخوانی مجدد این روایات نشان می دهد که از آنجایی که در آیه هشتاد و هفتم سوره حجر دو تعبیر «سبعا من المثانی » و «القرآن العظیم» در کنار یکدیگر آمده اند نمی توان به طور قطع گفت سوره حمد مصداق «سبعا من المثانی » است؛ چه اینکه امکان دارد این سوره به عنوان مصداق «القرآن العظیم» معرفی شده باشد. توجه به واژگان به کار رفته در آیه، یعنی «المثانی » و «العظیم» این احتمال را به وجود می آورد که تعبیر «المثانی » که به معنای معطوف به گذشته است به بخشی از وحی قرآن که در کتب آسمانی پیشین نظیر و مانند دارد و تکرار آن ها محسوب می شود اشاره داشته باشد و تعبیر «القرآن العظیم» به بخشی از وحی قرآنی که در کتب آسمانی پیشین مانند ندارد و مختص به پیامبر اسلام (ص) است اشاره داشته باشد.

یکی از ابزارهای بازشناسی جریان های تاریخی، مطالعه اسناد و شواهد تاریخی است. از آنجا که قیام های توابین، یکی از مهمترین اقدامات شیعیان پس از شهادت امام حسین (ع) بوده است، به نظر می رسد بازخوانی تاریخی و تحلیلی ادعیه امام سجاد (ع) می تواند به عنوان یک مستند تاریخی، ماهیت حقیقی این قیام ها را روشن کند. مانند: ارتباط امام سجاد (ع) با قراء کوفه، تاکید امام سجاد (ع) بر اجرای حکم قصاص، گسترش فقه شیعی و. . . این پژوهش نشان می دهد، می توان از متون روایی بازمانده از قرن دوم و سوم هجری، به عنوان شواهدی در شناخت رویدادهای تاریخی استفاده کرد، همچنین تاریخ گذاری روایات و توجه به بافت موقعیتی روایات می تواند آثار مهمی در فهم صحیح مدلول روایات داشته باشد. از آنجا که مهمترین میراث باقی مانده از امام سجاد (ع) ادعیه ایشان است، لذا ابتدا ارتباط ایشان با گروه های فعال اجتماعی جامعه آن زمان مورد بررسی قرار گرفته، سپس به واکاوی ادعیه ایشان پرداخته شده است. در این پژوهش، برخی شواهد و مستندات که نقش امام سجاد (ع) را در شکل گیری قیام توابین و حوادث قرن اول هجری، اثبات می کند مورد بررسی قرارمی گیرد.

یکی از فعالیت های گسترده سلفیه تکفیری، در راستای دشمنی با مخالفان خود اعم از شیعه و سایر مذاهب اسلامی، نقد و ردیه نویسی بر عقاید و آراء آنان است. لکن این ردیه ها برخلاف اصول و قواعد صحیح نقد بوده و لذا خود، شایسته تحلیل انتقادی است. نویسنده در این مقاله، ابتدا به معرفی سلفیه تکفیری می پردازد و پس از آن، روش های مختلف سلفیه تکفیری را در استناد به حدیث و در مواجهه با مخالفان بررسی می کند. نویسنده در این بررسی، برای هر روش، نمونه هایی ذکر کرده و آن روش ها را مورد نقد قرار داده است. با بررسی آثار مختلف سلفیه تکفیری، روشن می شود که آنان در مقام نقد مخالفان، روش هایی مانند حذف حدیث از منابع حدیثی، تحریف حدیث، استناد به احادیث ضعیف و جعلی، ضعیف یا جعلی خواندن احادیث صحیح، تقطیع نابجا و. . . را در پیش گرفته و به همین دلیل به خطا رفته اند.

از جمله آسیب های حدیثی، انتشار تقطیع یافته یا برداشت های ناصحیح از روایات اهل بیت (ع) درباره خصوصیات و فضایل ایشان است که در برخی از موارد، به عقاید غالیانه منتهی می گردد. پژوهش حاضر، بر اساس روش «تحلیل محتوا» به بررسی سندی و دلالی حدیث «قولوا فینا ما شئتم. . . »؛ «درباره ما (اهل بیت (ع)) هرچه می خواهید بگویید. . . » می پردازد که بر اساس برخی از تعابیر، موهم غلو است. بدین رو پژوهش حاضر درصدد است به پرسش های ذیل پاسخ گوید: آیا این حدیث در منابع معتبر شیعی یا اهل سنت نقل شده است؟ فضای صدور و انواع گونه های نقل شده ی این روایت، چگونه است؟ تحلیل وثاقت راویان حدیث بر اساس منابع رجالی، چه اطلاعاتی را در خصوص کیفیت اسناد حدیث به دست می دهد؟ منظور از خارج از تصور بودن فضیلت های امامان (ع) در این روایت چیست؟ آیا می توان هرگونه فضیلتی را به اهل بیت (ع) منتسب نمود؟ چگونه می توان بر اساس این حدیث، رابطه ی بندگی امامان (ع) را در برابر خداوند تبیین کرد؟ رویکرد روایت مذکور به ادعای در نظر گرفتن مقام نبوت برای امامان (ع) چیست؟ بر اساس برونداد این پژوهش، حدیث مذکور در کتاب «الخصال» تالیف صدوق، دارای سندی صحیح و راویان ثقه بوده و محتوای آن نیز در راستای نفی هرگونه غلو از ساحت اهل بیت (ع)، قابل تبیین است.

عبدالله بن عباس، صحابی مشهور پیامبر (ص) و از مفسران برجسته است. شهرت وی در تفسیر، منجر به نقل روایات دروغین و متعارض از وی شده است. نمونه ای از این روایات، در زمینه صیام می باشد. این مقاله با به کارگیری روش کتابخانه ای، تجزیه و تحلیل داده ها، به حل تعارض روایات صیام، که بخشی مربوط به نسخ یا عدم نسخ آیه 184سوره بقره و بخش دیگر در خصوص افطار یا عدم افطار در سفر است، پرداخته و به این نتیجه دست یافته است که روایات عدم نسخ آیه مذکور و روایات وجوب افطار در سفر، با توجه به معیارهایی همچون موافقت با سیاق، گفتار لغویان، ترجیح روایات اکثر بر اقل و غیره ترجیح دارد. در عین حال با توجه به مطابقت 80 درصدی روایات تفسیری ابن عباس با روایات ائمه (ع)، موضع گیری موافق عقیدتی-سیاسی وی در دفاع از ایشان و نیز تصریح خود ابن عباس به علم آموزی نزد حضرت علی (ع)، یک معیار مستقل، به عنوان یکی از مرجحات خارجی، در حل این تعارض ارائه می دهد که عبارت است از مطابقت روایات وی با روایات اهل بیت (ع).

علامه مجلسی در بحارالانوار-کتاب «السماء و العالم»-به شرح و تفسیر متون احادیث پرداخته و تا حدی مشکلات اخبار را حل کرده است. بیان های وی در ذیل روایات و آیات قرآن، قابل تامل است. این پژوهش که با روش توصیفی تحلیلی، انجام گرفته است، در صدد واکاوی روش ها و مبانی فقه الحدیثی مجلسی در کتاب «السماء و العالم» است. نتایج پژوهش، گویای این است که علامه در هر موضوع، ابتدا آیات قرآنی مرتبط با آن موضوع را آورده و در صورت لزوم، توضیح و تفسیری هم برای آیات بیان کرده است. مهمترین مبانی مجلسی در شرح روایات این کتاب عبارت است از: احراز صحت متن؛ شرح مفهوم واژه های مفرد موجود در روایات با استفاده از آیات قرآن و نظریات بزرگان لغت؛ توجه به معانی ترکیبی واژگان مرکب چون مجاز، کنایه و استعاره و ضرب المثل ها؛ نقد حدیث؛ بهره گیری از آیات مرتبط؛ بهره گیری از احادیث مشهور و مرتبط و تشکیل خانواده ی حدیث؛ شناخت سبب و فضای صدور روایات؛ توجه به محکم و متشابه در بین احادیث؛ استفاده از علوم تجربی در طرح مفاهیم و معارف تخصصی.

قرآن بسندگی، گرایشی اسلامی با پیشینه ای کهن است که پیرامون حجیت و گستره نقش سنت و روایات دینی در فهم قرآن، مبانی ویژه ای دارند و در دوران متاخر نیز بروز قابل توجهی داشته اند. از جمله قرآنیون سعودی معاصر اهل سنت، ابن قرناس است که با مناقشه در روایات، میراث حدیثی مسلمین را فاقد اعتبار دانسته و قرآن را تنها منبع شایسته اخذ دین برشمرده است. او در سرتاسر کتاب الحدیث و القرآن، بر این امر پایبند بوده و با مناقشه در برخی روایات، صحیح بخاری و کافی کلینی و جعلی خواندن آن ها، این حکم را بر سایر روایات تراث مکتوب مسلمین تعمیم داده است. این پژوهش به منظور یافتن اندیشه ها و اهم مبانی حدیثی ابن قرناس و اعتبارسنجی آن ها، با روش مطالعه کتابخانه ای و رویکرد توصیفی تحلیلی ابتدا درصدد معرفی شخصیت ابن قرناس، آثار و مبانی فکری او برآمده و با محوریت الحدیث و القرآن، نحوه تعامل او با روایات را بررسیده و با نقد محتوای آن از لحاظ صوری ساختاری، روشی و مبنایی، به ناتمام بودن ادله ابن قرناس در پی تتبع ناقص و برخورد گزینشی، یک سونگری و برداشت اجتهادی از آیات دست یافته است.