فلسفه تحلیلی (جستارهای فلسفی-پژوهش های فلسفی)
سال:1399 | دوره:16 | شماره:37 |تعداد مقالات:7

کارل پوپر در نسخه ی آلمانی منطق اکتشاف علمی اشاره می کند که در منطق علم به نوعی که وی آن را مطرح کرده است، کاملا ممکن خواهد بود که مفاهیم صدق و کذب به کار گرفته نشوند. اما دیدگاه وی در مورد صدق پس از آشنایی با نظریه ی سمانتیکی صدق تارسکی در 1935 به صورتی بنیادی تغییر کرد به گونه ای که گویی نظریه ی صدق تارسکی، و تفسیر خاصی که از آن ارائه می کرد، در توافق کامل با دیدگاه های او در حوزه های مختلف فلسفه است. اگر چه تفسیر خاص پوپر از نظریه ی صدق تارسکی توسط فیلسوفان دیگر به چالش کشیده شده و مورد نقدهای بسیاری قرار گرفته است اما بیشتر این نقدها، در پی نشان دادن ناسازگاری تفسیر خاص پوپر با نظریه ی سمانتیکی صدق تارسکی بوده اند. در این مقاله نشان داده می شود که حتی به فرض درستی برداشت وی از نظریه ی صدق تارسکی، مفهوم تطابقی، عینی و مطلقِ صدق چنان که مد نظر پوپر بود با توجه به ایده ی متافیزیکی وی در مورد ساختار واقعیت (واقعیت با بی نهایت یا تعداد نامعینی لایه)، کارآیی خود را از دست خواهد داد یا در بهترین حالت، کارآیی ای حداقلی خواهد داشت و بر خلاف رأی پوپر، نقشی محوری در فلسفه ی علم وی بر عهده نخواهد داشت.

یکی از نقاط قوت رهیافت دیویی نسبت به هنر آن است که او نگاهی پویا به چیستی هنر دارد در نتیجه تقسیم بندی او از اشکال بیان هنری نیز امری است پویا و انعطاف پذیر. این پژوهش بر آن است با تبیین آفرینش اثر هنری مبتنی بر تجربه­ ی زیباشناختی در آراء دیویی، به پاسخی درخور در باب چرایی تکثر اشکال بیان هنری در دوران معاصر دست­ یابد. بدین منظور با روش توصیفی-تحلیلی به بررسی مؤلفه های بنیادین تجربه­ ی زیباشناختی ظهور در آراء دیویی و تبیین تکثر و دگرگونی های اشکال بیان هنری بر مبنای آن در دوران معاصر پرداخته شده­ است. از جمله یافته­ های پژوهش اثبات نقش عاطفه در آفرینش و ادراک اثر هنری است. آن چه معنای آثار را با این گستردگی برای مخاطب قابل فهم می­ کند، بهره­ گیری هنرمند از عنصری تاریخی و فرهنگی به نام عاطفه است. هنرمند با تبدیل عاطفه­ ی اولیه و خام به عاطفه­ ی پالوده، از نظام های نشانه­ ای و معنادار بهره گرفته و مخاطب را به تجربه­ ی زیست­ جهان اثر فرا می­ خواند. اثر هنری ابژه­ ای فراواقعی در جهان است که معنای آن به جهان همگانی تعلق دارد. در تجربه­ ی زیباشناختی گزینش و بهره­ گیری از معانی گذشته و نمادها فرم را غنی­ تر می­ کند. فرم هنری وحدت بخش عاطفه، عمل بیان، رسانه، نظام نشانه­ ای، شناخت و تعامل است. درجات تجمیع و پیوستگی این عوامل و هم چنین مؤلفه­ های ارتباطی و بافتاری برسازنده­ ی طیفی از فرم ها هستند و این­ گونه است که فرم اثر هنری در دوران معاصر از فرم مادی­ اش فراتر می­ رود.

عقل برای حل یا مهار بحران فردی و اجتماعی، ابزاری مطمئن تصور می شود و عقلانیت ایجاد شده در پرتو آن مجموعه ای از اقدامات را به هم پیوند می زند. برخی از اندیشمندان فقط عقلانیت علمی یا برتری آن را پذیرفته اند و برخی دیگر دامنه ی عقلانیت را تا حدی گسترانیده اند که عملکرد انسان در ساحت زندگی روزمره و یا ارزش گذاری های اخلاقی را نیز در برمی گیرد. در عقلانیت سیستمی هیچ عقلانیت هژمونیک یا مسلطی که داعیه ی برتری داشته باشد و بخواهد به تنهایی به زندگی شکل دهد، وجود ندارد. با عقلانیت سیستمی، هر خرده سیستم اجتماعی بسته به درجه ی حساسیت خود، که هم نوایی نام دارد و شبیه به حس هم دلی در انسان هاست، به تغییرات و اختلالات محیطی برای سلامت و بقای خرده سیستم و جامعه واکنش نشان می دهد. برای مثال، در بحران ناشی از بیماری کرونا خرده سیستم ها در جهت یک هدف کلی هر یک از مسیر خاص خود باید حرکت کنند، زیرا عقلانیت هیچ خرده سیستمی به تنهایی نمی تواند بر تبعات آن غلبه کند. برخورد ضعیف برخی جوامع با بیماری کرونا با وجود بهره مندی از اقتصاد قوی و عقلانیت علمی و تکنولوژیکی فعال و پیشرفته می تواند به دلیل ابتنای بیش از حد بر عقلانیت اقتصادی و یا علمی باشد. برای نشان دادن توانایی عقلانیت سیستمی و ضعف های عقلانیت علمی و تکنولوژیکی در نپذیرفتن محدودیت های عقلانیت انسانی و در ترغیب مردم به تغییر سبک زندگی، با تحلیل داده های گردآوری شده از طریق مطالعه ی کتابخانه ای و جست وجوی اینترنتی بعد از تعریف حوزه های تأثیر عقلانیت و نقد یکه تازیِ عقلانیت علمی به تبیین ضعف های ساختاری در تحقق عقلانیت سیستمی می پردازیم.

بی تردید به بررسی هر موضوعی در علوم انسانی عصر حاضر که بپردازیم نمی توان اثر نظریه ی تکامل داروین بر آن موضوع را نادیده انگاشت. از زمانی که مبانی نظریه ی تکامل و انتخاب طبیعی بر تعمیم یک نظریه ی اقتصادی راستگرا سامان گرفت زمان بسیاری گذشته است اما هنوز چپ گرایانی مادی انگار هستند که برای یافتن خوانشی قابل سازش با نظریه ی تکامل در تلاش اند. امیدهای چنین چپ گرایانی شاید با نظریات متأخر تکاملی و به رسمیت شناختن نقش مهم همکاری میان هستومندها در فرآیند تکامل بی راه نباشد. کتاب یک داروینی چپ گرا نوشته ی پیتر سینگر یکی از این دست تلاش هاست. اگرچه نویسنده ی این کتاب همت خود را در پنج فصل کوتاه صرف ارائه ی یک خوانش بینابینی از مبانی تکامل و چپ گرایی کرده است لیکن به نظر می رسد که تحلیل های او حتی با دست کشیدن از برخی ضرورت های چپ گرایی سنتی نیز نمی تواند خواننده را مجاب به پذیرش چنین موضعی کند زیرا که اولاً هر نظریه ی تکاملِ مبتنی بر انتخاب طبیعی به ویژه قرائت داروینی آن و راست گرایی دو روی یک سکه اند و ثانیاً حتی در نظریات متأخر تکاملی که نقش همکاری را پر رنگ تر از سابق در نظر گرفته اند نیز رخدادِ یک رابطه ی رقابتی میان هستومندها هم چنان در اولویت شناخته می شود. بنابراین گویی جمع میان نظریه ی تکامل و ایده های چپ گرای مادی انگارانه از اساس ناسازگار و ممتنع است.

یکی از دلایل قرائت های نسبی گرایانه در قبال علم، عدم امکان توجیه تصمیمِ دانشمندان در قبال نظریه های علمیِ متعارض یا بدیل است. نسبی گرا مدعی است موقعیتی وجود دارد که در آن دانشمندان هیچ گاه نمی توانند بین نظریات بدیل داوری کنند. از دید مقاله، یک نظریه بدیل تنها زمانی می تواند معقولیت علمی را به چالش بکشد که دو شرطِ «کاستی روش شناختی دانشمندان» و «وجود نظریات بدیل» در زمانِ مشخص تصمیم گیری برقرار باشند. یک گرایش عمده برای مقابله با نسبی گرایی تلاش در تکمیل و تجهیز روش شناسی دانشمندان در هنگام رویارویی با نظریات بدیل است. اما این مقاله معطوف به بررسی و ارزیابی «امکان وجود نظریه بدیل» است. برای این منظور، تلاش می شود با اشاره به تعاریف مختلف این مفهوم نشان دهیم برای توجیه «بدیل» بودن یک نظریه، باید شرط استقلال آن از نظریه فعلی برآورده شود. برای این منظور باید «صورت بندی کاملی» از نظریه های رقیب وجود داشته باشد. بنا به استدلال این مقاله، دست یافتن به این صورت بندی کامل جهت احصا تمام توانش های تبیینی و استلزام های تجربی نظریه، امری تاریخی و منوط به بروز نظریه موفق بعدی است. بنابراین تنها «پس از تصمیم گیری» و اتخاذ موضع می توان یک نظریه را به نحوی موجه بدیل دانست. بنابراین ادعای نسبی گرا دچار تهافت (ناسازگاری) است زیرا نخست باید اعتبار تصمیم دانشمندان را پذیرفته باشد تا بتواند بدیل بودن را به نظریه ای نسبت دهد.

پژوهش حاضر با هدف بررسی تطبیقی نظریه ی حدوث و قدم عالم از دیدگاه توماس آکویناس و محمد حسین طباطبایی با روش توصیفی-تحلیلی و به صورت کیفی نگاشته شده است. نتایج حاصله این است که هر دو فیلسوف دیدگاه الوهی داشته و تفکر در دین را جایز می-شمارند و بر اساس واقع گرایی خود مهم ترین بخش فلسفه را وجود مطلق و بحث از خداوند متعال می دانند. اگرچه ازلی بودن عالم با کمک استدلالات فلسفی برای آکویناس، مانند سایر فلاسفه، اثبات شده بود، ولی به دلیل کاتولیک بودن و تأسی از وحی الهی، در بحث آفرینش، عالم را حادث زمانی می داند، و به توجیه آن دلایل می پردازد به این صورت که خداوند ازلی و دارای اراده ی آزاد و مختار است؛ و جهان که معلول اوست حادث زمانی است. محمد حسین طباطبایی در این مقال دیدگاهی دوبعدی دارد، از طرفی، همانند صدرالمتألهین، بنابر اصل حرکت جوهری معتقد است عالم حدوث تجددی و در نتیجه حدوث زمانی دارد؛ از طرف دیگر به دلیل این که عالم معلول ضروری علت تامّه ی خود یعنی خداوند است، پس حادث علّی است. بنابراین، دو فیلسوف در حدوث زمانی عالم متفق-القول اند اما مبنای اندیشه ی عقلانی طباطبایی نسبت به تعبد آکویناس برتر است و نظریّه ی حدوث علّی طباطبایی تا حدی به اصل بهره-مندی در آفرینش آکویناس شباهت دارد.

تلفیق تکاملی گسترش یافته نظریه ای است که برای افزایش قدرت تبیینی نظریه ی تلفیق تکاملی در مقابل پیچیده گی های تکاملی از یک سو و از دیگر سو توان ارائه ی تبیین درباره ی کشفیات جدید در زیست شناسی تکاملی پیشنهاد شده است. این نظریه در دو بخش مطرح شده که در بخش نخست نیاز به بازنگری و ضرورت گسترش در چارچوب های مفهومی حاکم بر این نظریه را داده است. بازنگری چارچوب های مفهومی شامل حذف اصل دگمای مرکزی و تعدیل در صورتبندی نظریه ی ژن محوری می شود. در بخش دوم ضرورت گسترش در دو نوع تفکر غالب در مبانی نظریه ی تلفیق تکاملی مطرح شده است: گسترش تفکر تکامل محور به تفکر تکامل-تکوین محور و پذیرش علیت متقابل بجای علیت یکطرفه. می توان با بررسی مهم ترین پیش فرض ها و ادعاهای این نظریه ی جدید، برخی از استعاره ها، تمثیل ها و تعابیر مهم آن را برای تبیین این نظریه معرفی کرد. این که این نظریه ی جدید تا چه حد می تواند مورد پذیرش قرار گیرد بستگی به آن دارد که بنیان گذاران آن از «قابلیت گسترش پذیری» چه تعریفی در سر داشته و بیشتر آن را در کدام قسمت اجزای نظریه ی تلفیق تکاملی لازم می بینند.