تاریخ پزشکی
سال:1391 | دوره:4 | شماره:13 |تعداد مقالات:8

«وبا» یکی از مهم ترین بیماری های شایع در ایران دوره قاجار بود که به صورت اپیدمی های متعدد بروز می کرد و تلفات زیادی به بار می آورد. برخی از سیاحان که در آن دوره به ایران آمده بودند، به ویژه سیاحان پزشک، جنبه های گوناگون این بیماری اعم از شیوع، درمان، قرنطینه و نحوه مواجهه حکومت و مردم با آن را بررسی کردند که حاصل این مطالعه از حیث تاریخ پزشکی جالب توجه است.

بهداشت عمومی یا پزشکی پیشگیری، شاخه ای از علم پزشکی است که هدف آن حفظ و افزایش سطح سلامت افراد جامعه به صورت کلی است. دانشمندان ایرانی به ویژه در طی قرون وسطی که بر محافل علمی جهان، سیطره داشتند، نقش مهمی در پیشبرد دانش پزشکی ایفا کرده اند. جرجانی را یکی از دانشمندان بزرگ ایران و جهان در سده های پنجم و ششم هجری و احیاکننده علم پزشکی می دانند. ذخیره خوارزمشاهی، معروف ترین اثر جرجانی، به فارسی نوشته شده است. پیش از جرجانی، حتی بعد از او هم کتاب جامعی از این دست در هیچ کشوری نوشته نشده است. یکی از موضوعاتی که در طب سنتی ایران به آن پرداخته شده است، طب پیشگیری است. در طب سنتی ایران، پیشگیری از ابتلا به بیماری و حفظ سلامت افراد بر درمان تقدم دارد و بدین سبب اهمیت بسیاری دارد. مبحث سته ضروریه یا اصول شش گانه پیشگیری که در کتب حکمای طب سنتی ایران و از جمله در تالیفات جرجانی است، عبارتند از: هوا، حرکت و سکون، خواب و بیداری، خوردنی و آشامیدنی، استفراغ و احتقان و اعراض نفسانی. از دیدگاه جرجانی پیشگیری مقدم بر درمان بوده و ساده تر و کم هزینه تر است.

زمینه و هدف: طب سنتی و از جمله حجامت یکی از روش های بکار گرفته شده در معالجه برخی از بیماری ها در ایران و بسیاری از کشورهای جهان است. ما در این مقاله تنها حجامت را از دیدگاه شاعران فارسی زبان ارزیابی و بررسی می کنیم و به هیچ وجه از حسن و زیان این روش درمانی سخنی به میان نمی آوریم.بررسی زوایای مختلف علمی آن تنها از عهده صاحب نظران علوم پزشکی برمی آید، اما بررسی آن از دیدگاه ادبی نیز قابل توجه است. امروزه برخی حجامت را یک روش سنتی و کارآمد برای درمان برخی بیماری ها پذیرفته اند، اما برخی پزشکان به دلایل گوناگون مخالف حجامت هستند. به هر حال هدف نهایی این تحقیق انعکاس دیدگاه ادبا و شعرای فارسی زبان درباره حجامت است.بررسی دیدگاه شاعران کهن ایرانی در باره حجامت بسیار قابل توجه است. تاکنون درباره حجامت مقالات متعددی نوشته و منتشر گردیده است، اما بررسی آن از دیدگاه شاعران کهن تاکنون سابقه نداشته است.روش: روش تحقیق ما بدین صورت است که به دیوان شاعران مطرح کهن مراجعه و ابیات مربوط به حجامت و فصد را یادداشت و به تحلیل آن ها پرداخته ایم.نتیجه گیری: تا آنجا که بررسی ما نشان می دهد، اغلب شعرا و ادبای فارسی زبان (و گاه عرب زبان) که از حجامت و فصد سخنی به میان آورده اند، آن را یک شیوه درمانی کارآمد و لازم الاجرا در درمان برخی از بیماری ها دانسته اند. ارزیابی چگونگی نگرش شاعران به مقوله حجامت می تواند فتح بابی برای متخصصین این امر باشد، چون بسیاری از علوم مدرن، بر اساس نظریه ادبا و دانشمندان کهن علم سنتی پایه ریزی می شود. در واقع کتاب قانون و شفای ابوعلی سینا و ذخیره خوارزمی و کتب علمی دیگر که هر کدام منبع ارزشمند و مهمی هستند، هنوز هم برای علم مدرن جایگاه و کارایی خود را حفظ کرده اند.

دارالفنون نخستین مدرسه دولتی در ایران بود که علوم نوین به سبک اروپایی در آن تدریس می شد. این نهاد به منظور هدفمند ساختن تشکیلات علمی - فرهنگی کشور به شیوه اروپایی تاسیس شد تا زمینه ساز توسعه علوم جدید شود اما به دلیل دخالت و نفوذ کشورهای استعماری، هدف و انگیزه ابتدایی تشکیل آن به درستی تامین نگردید.برخی از محصلین که در این مدرسه پرورش یافتند، بعدها در اشاعه علوم نوین تاثیر به سزایی بر جای گذاردند. میرزاکاظم محلاتی یکی از این دانش آموختگان بود که به عنوان نخستین معلم ایرانی، در کنار معلمین فرنگی، سال ها، داروسازی و علوم طبیعی را در دارالفنون تدریس کرد. وی به مدت چهار دهه با بهره گیری از کتب تالیفی خود و به کارگیری روش های آزمایشگاهی، چندین نسل از داروسازان اولیه کشور را تربیت کرد او برخلاف استاد ایتالیایی خود (مسیو فکتی)، از نظر روش تدریس و عملکرد در دارالفنون مورد تحسین بسیاری بود و تنها پس از فوت او بود که مجددا از معلمین فرنگی برای تدریس این دو رشته در دارالفنون استفاده شد. با توجه به تدریس عملی و آزمایشگاهی میرزا کاظم و تاثیر این روش در انتقال صحیح مفاهیم داروسازی به محصلین و تربیت نخستین نسل های داروسازان جدید در ایران به مدت سی و پنج سال و تالیف کتب داروسازی و شیمی وابسته به طب و داروسازی و همچنین سرپرستی لابراتوار دارالفنون و کنترل داروهای شیمیایی وارداتی به کشور، می توان میرزاکاظم محلاتی را بنیانگذار داروسازی نوین دانست. در این پژوهش برآنیم تا با بهره گیری از منابع و برخی کتب درسی وی، نقش ارزنده میرزا کاظم محلاتی را در شکل گیری داروسازی نوین در ایران عهد ناصری را بررسی و ارزیابی کنیم.

انقلاب مشروطه یکی از چشمگیر ترین تحولات دوران معاصر ایران بود که در شرایط اجتماعی، سیاسی و فرهنگی کشور تاثیر زیادی داشت. زنان نیز به مثابه نیمه خاموش جامعه از این تاثیرات دور نمانده و وارد عرصه های گوناگونی شدند. در واقع، این جنبش مشروطیت بود که با به چالش کشیدن برخی از باورهای سنتی، زنان را از هویت خود آگاه ساخت و این نیمه فراموش شده جامعه را به عرصه های مختلف زندگی کشاند. یکی از این عرصه ها روزنامه نگاری بود. دکتر کحال - اولین زن چشم پزشک ایران-اولین روزنامه اختصاصی زنان به نام «دانش» را در تهران منتشر کرد. این نشریه در سال 1328ه.ق./1910م. انتشار یافت و سی شماره از آن، در مدت نزدیک به یک سال، در اختیار خوانندگان قرار گرفت.در این نوشتار کوشش شده است تا با بررسی و تحلیل شماره های موجود این نشریه، به معرفی آن پرداخته و با تحلیل موضوعات مندرج در آن، تاثیر مطالب و مقالات این نشریه در ارتقای بهداشت و سلامت عمومی جامعه، ارزیابی شود. این بررسی نشان می دهد که این نشریه در روند نوعی گفتمان خاص موسوم به «پزشکی شدن» که از نشانه های مدرنیسم در جامعه است، موثر بوده است.

دانش دندان پزشکی بدون شک از کهن ترین دست آوردهای بشری است که به مرور بر اساس آزمون و خطا و پژوهش های دانشمندان جهان شکل گرفته است. هدف از این مقاله معرفی دست آوردهای ایرانیان گذشته، از دوران باستان تا دوران مغول، در شکوفایی علم دندان پزشکی است. رشد دانش دندان پزشکی را در ایران می توان به دو دوره پیش از اسلام و پس از اسلام تقسیم کرد. دو منبع مهم دانش دندان پزشکی در دوران پیش از اسلام تعالیم مربوط به کتاب اوستا و دست آوردهای دانشگاه جندی شاپور پیش از اسلام است. پیشرفت زیاد علم دندان پزشکی پس از اسلام در ایران مدیون دانشمندان و پزشکان ایرانی از جمله رازی، اهوازی، ابن سینا و سایرین است که در آثار خود فصولی را به بهداشت و درمان بیماری های دهان و دندان اختصاص داده اند. هم چنین دین اسلام نیز دستوراتی در زمینه بهداشت دهان و دندان دارد و مسلمانان را به مسواک زدن و پاک نگه داشتن دندان ها تشویق می کند. در تمامی دوران تاریخ ایران دستورات بهداشتی در زمینه دهان و دندان وجود داشته و در حوزه درمان، انواع درمان های دندانی در ایران قدیم انجام می شده است. به این ترتیب می توان ادعا کرد دانش دندان پزشکی در ایران دارای پیشینه ای کهن است.

از پزشکان معروف ایران در دوران بعد از اسلام علی بن عباس مجوسی اهوازی است که در اثر معروف خود کامل الصناعه بابی را به اخلاق پزشکی اختصاص داده و پندنامه ای را به نگارش درآورده که از سوگندنامه بقراط جامع تر است و به نظر می رسد که اهوازی با توجه به تعالی اسلامی، اصولی به آن افزوده است. این تعالیم به مرور زمان کامل تر شده و امروزه به صورت منشور حقوق بیماران مطرح است. هدف مطالعه مروری و تحلیلی حاضر، مقایسه پندنامه علی بن مجوسی اهوازی با منشور حقوق بیماران ابلاغ شده از سوی وزارت بهداشت و درمان جمهوری اسلامی ایران به مراکز درمانی است. در این مقاله به منظور مقایسه ای جامع، هفت رویکرد (ویژگی ها و نحوه رفتار پزشک، ارائه خدمات و تصمیم گیری پزشک برای درمان، ارائه اطلاعات و تصمیم گیری بیمار، رازداری، حریم خصوصی، موارد حاد پزشکی و اطلاعات کامل و به روز پزشک) در نظر گرفته شده که بر اساس این رویکردها ارزیابی و مقایسه انجام شده است. قسمت عمده موضوعات پندنامه و منشور با همدیگر همخوانی دارد اما مطالب دیگری که در پندنامه به آن ها اشاره شده ولی در منشور ذکر نشده بیشتر مسائلی از قبیل رفتار شخصی و ویژگی های شخصیتی خود پزشک هستند. همچنین مطالب جامع و با جزئیات بیشتر منشور هم که در پندنامه وجود ندارد، در مورد مسائلی است که به اقتضای زمان کامل تر و جامع تر شده است.

محوطه باستانی شهر سوخته در 56 کیلومتری شهرستان زابل واقع شده و بدون شک جزو شهرهای بسیار پیشرفته زمان خود بوده است. در شهرهای پیشرفته سواد و بهداشت اهمیت خاصی دارد. با توجه به تنها لوح نوشته ای (لوح نوشته آغاز دوران ایلامی) که در شهر سوخته به دست آمده است، می توان نتیجه گرفت در آن مقطع زمانی توانایی نوشتن و خواندن وجود داشته است. با این دستاورد می توان مساله پیرچشمی را در آن زمان بررسی کرد. به طور کلی انسان در مقطعی از سن برای انجام کارهای نزدیک با مشکلی از بینایی مواجه می شود. حکیم زنده نام نظامی می فرماید:پس از پنجه نباشد تندرستی           بصر کندی پذیرد پای سستی بنابراین برای این که انسان ازعهده انجام کارهای نزدیک خود برآید یا باید از وسایلی استفاده کند که بینایی او را تقویت کنند (مانند عینک در دنیای امروز) یاآن کارها را انجام ندهد. در چنین شهری بعید به نظر می رسد که افراد بالای پنجاه سال به علت مشکلات بینایی قادر به انجام کارهای نزدیک خود نبوده اند، قطعا برای حل مشکلات بینایی اقداماتی صورت گرفته است. علاوه بر بحث بینایی ازآنجایی که مردم شهر باسواد بوده اند می توان گفت مساله بهداشت نیز در این شهر به خوبی رعایت می شده و مردمان این شهر از طول عمر خوبی بهره مند بوده اند، خصوصا این که اعمال شگفت انگیزی چون جراحی جمجمه نیز در این شهر صورت گرفته است. موضوع کشف عینک استخوانی بر روی صورت جسدی از هزاره چهارم و سوم در یانیک تپه آذربایجان نشان داد که بشر در هر مقطع زمانی برای رفع این مشکل اقداماتی را انجام داده است، بنابراین در شهر سوخته نیر قطعا اقداماتی انجام شده است. بحث روش های مورد استفاده در شهر سوخته برای رفع مشکلات بینایی با آقای دکتر سجادی مسوول کشفیات باستان شناسی این شهر مطرح گردید و چنین نتیجه گیری شد که از دیدگاه بینایی نیز می توان به کشفیات شهر سوخته توجه داشت. در همین ارتباط، اشیایی چون خط کش اندازه گیری با دقت نیم میلیمتر، پارچه ریز بافت و چشم مصنوعی که در کشفیات باستان شناسی در این شهر به دست آمده است، از نظر علوم بینایی و بینایی شناسی هم بررسی شد.