عرفانیات در ادب فارسی (ادب و عرفان (ادبستان)
سال:1392 | دوره:4 | شماره:1 (پیاپی 16) |تعداد مقالات:8

در این مقاله، به بررسی تطبیقی روایت های نظامی در هفت پیکر با چند اثر تاریخی پرداخته شده است. سوال اصلی این است که روایت های نظامی در هفت پیکر تا چه میزان با واقعیت های تاریخی مطابقت دارد و مهمترین هدف این تحقیق، تعیین بهره گیری نظامی از متون تاریخی و تعیین تصرف هایی است که وی در بیان حوادث تاریخی داشته است.این تحقیق با استفاده از روش تحلیل محتوای کیفی انجام شده و بررسی ها نشان داده است که نظامی، بخشی از هفت پیکر را با عنایت به متون تاریخی بازآفرینی کرده و بخش دیگری از آن حاصل اندیشه ورزی ادبی و تصرفاتی است که او با بهره گیری از تخیل شاعرانه خود در وقایع تاریخی پدید آورده است.

پژوهش حاضر، کوششی است در راستای شناخت ماهیت تاریخی حب عذری و بازتاب آن در منظومه غنایی لیلی و مجنون. عشق عفیفانه به عنوان حد اعلای عشق انسانی، چه در ادبیات عرفانی و چه در ادبیات غنایی از جایگاه ارجمندی برخوردار است. این نوع از عشق، با وجود مصادیق اندک تاریخی - ادبی، همچنان در عرصه عرفان جلوه گری می کند و گاه بهانه ای می شود برای وصول به دریای معرفت حقیقی. این عشق، سرآغازی است برای شیوه جدیدی از دلبستگی که موجب تزکیه روح عاشق و به تبع آن، تاثیرپذیری متون صوفیه از متون عاشقانه می شود.

ارزش های اجتماعی در جوامع انسانی تاثیر بسیار دارد و معیارهای فرهنگی هستند که مردم با توجه به آنها خوبی و بدی، زیبایی و جذابیت و مطلوبیت پدیده ها و اشخاص را ارزیابی می کنند.در این جستار تلاش کرده ایم تحول معیار ارزش های اجتماعی را در مدایح شاعران ایرانی - عربی و پارسی گوی - از قرن اول تا نیمه دوم قرن پنجم هجری نشان دهیم.به همین منظور با بررسی مدایح این دوره، معیار ارزش های اجتماعی را دسته بندی و سپس نتیجه گیری کرده ایم. نتایج به دست آمده نشان می دهد که در سه قرن اول هجری، نژاد مهمترین معیار ارزش های اجتماعی است. در قرن چهارم هر چند دین و جهاد با کفار اهمیت و ارزش بسیار دارد ولی باز هم در مرتبه بعد از نژاد قرار می گیرد. از نیمه اول قرن پنجم به بعد دین و دینداری به عنوان برترین معیار ارزش های اجتماعی در صدر و جنگجویی و عدالت در مرتبه بعدی قرار دارند. دلایل عمده تحول معیار ارزش های اجتماعی در این دوره عبارتند از: رشد و گسترش دین اسلام، روی کار آمدن حکومت های غیر ایرانی و جنگ ها و شورش ها و ناامنی های حاصل از حمله های پی در پی زرد پوستان آسیای مرکزی به ایران.

یکی از کارآمدترین ابزار برای توضیح مفاهیم عرفانی، «تصویر» است. تجربیات وصف ناپذیر روحانی و امور ناشناخته عارفانه، به وسیله تصاویر ادبی قابلیت تجسم و انتقال می یابند. نقش طبیعت و عناصرش در انواع تصویرپردازی به خصوص تصویرسازی عرفانی، همواره قابل توجه بوده است. پدیده های متعدد و متنوع طبیعی، کارکردی بی نظیر در ملموس ساختن امور ماورایی دارند؛ کاربرد طبیعت در تصویر، یکی از بارزترین شگردهای عرفانی - ادبی مولانا به شمار می رود. هدف این پژوهش، تحلیل انواع تصاویر مرتبط با طبیعت در غزل مولوی است؛ در جریان تحقق این مقصود، مخاطب از مهمترین نمودهای اجزاء طبیعت و دلایل توجه مولوی به هر پدیده آگاه می گردد و با برجسته ترین شیوه های تصویرپردازی شاعر با استفاده از این عناصر آشنا می شود. در میان این دسته از تصویرها، تشبیه پربسامدترین و برجسته ترین صورت خیال است و نماد و استعاره، به ویژه استعاره مصرحه، به ترتیب، پس از آن قرار می گیرند. از میان عناصری نیز که مستقیما یا گاهی با واسطه از طبیعت گرفته شده اند، نمود آسمان و اجرامش بارزتر است. آب و پدیده های وابسته به آن، گل ها، گیاهان، درختان و میوه ها و نیز حیوانات و پرندگان، عناصر پرکاربرد دیگرند.

آثار ماندگار عرفانی چه در حوزه شعر و چه در نثر اغلب با استفاده از هنرهای بیانی و زبانی و به شیوه ادبیات شکل گرفته است. اشعار و امثال و گفتار و کلمات قصار و تمثیلات و تلمیحات و تعبیرات بسیار جذاب و زیبا و حکایت های بسیار کوتاه و پرمعنا از ویژگی های مشترک ادبیات و عرفان است. صرف نظر از تفاوت در نوع نگرش و سویه نگاه به پدیده ها در ادبیات و عرفان، اساس کنش ها و روش ها در هر دو غالبا همسان است و بنیاد بسیاری از متون مهم ادبی و عرفانی را عنصر عاطفه و اندیشه و تخیل تشکیل می دهد. در حوزه زبان نیز بین عرفان و ادبیات تقریبا اشتراک نظر وجود دارد. جلوه های موسیقایی و بن مایه های بلاغی به طور تمام عیار و بسیار طبیعی در آثار منثور عرفانی نیز به کار گرفته شده است. تعریف دکتر شفیعی کدکنی از عرفان، به عنوان نوعی نگرش هنری به دین ناشی از این واقعیت ها است.

در این پژوهش تلاش شده است تا ضمن تفکیک نظرات گوناگون پیرامون معنای لغوی و اصطلاحی مدخل «استبطان»، به جایگاه علمی و اصطلاحی معنای آن در زمینه ادبیات عرفانی و قرآنی پرداخته شود. در این جستار نشان داده شده است که معنای مفهومی و اصطلاحی «استبطان» در حقیقت به معنای «دیدن ماهیت ذات اشیاء» و یا مساله «بینندگی و دیدن ماهیت الاشیاء» است و از جایگاه ارزنده ای در ادبیات عرفانی برخوردار است؛ به ویژه آنکه برخی از فیلسوفان غرب درباره آن به ابهام افتاده، و به طور کلی با بیان نظراتشان، منکر شناخت و ماهیت ذات اشیاء جهان پیرامون خود شده اند؛ بنابراین سه محور اساسی این پژوهش، عبارت اند از:1- بررسی معنای لغوی و اصطلاحی مدخل «استبطان» و تفکیک نظرات پیرامون آن.2- جایگاه کاربردی معنای مفهومی و اصطلاحی واژه «استبطان» در میان برخی از شواهد ادبی و عرفانی و قرآنی.3- تحلیل و بررسی معنای اصطلاحی مدخل «استبطان» از منظر ادبیات عرفان اسلامی.

در کتاب روضه خلد مجدخوافی داستان های بسیاری مربوط به تصوف و زهد وجود دارد. از هجده باب این کتاب، یک باب کاملا به اهل تصوف، و دو باب به زهد و بی وفایی دنیا اختصاص دارد. شایان ذکر است که داستان های پراکنده و معدود دیگری نیز با موضوع زهد و تصوف در سایر باب های این کتاب وجود دارد. مجد خوافی به منبع هیچ یک از این داستان ها اشاره نکرده است. ما توانسته ایم منبع سی و یک حکایت صوفیانه را از منابع عربی و فارسی قبل و بعد از مجد خوافی را در این مقاله استخراج کنیم.

تصوف یکی از مهمترین نحله های فکری تاثیرگذار در طول تاریخ ادبی ایران محسوب می شود. با این که متصوفه یک جریان اعتقادی - اجتماعی به حساب می آید، به علل مختلف در طول تاریخ حیات خود دچار تناقضات فکری و اعتقادی شده و متحول گردیده اند. در این جستار، با ارائه نمونه های احوال مختلف صوفیان، علل و مبانی اختلافات فکری و آرای آنان بازیابی شده و مورد بررسی قرار گرفته است.