هنر
سال:1392 | دوره:1 | شماره:1 |تعداد مقالات:8

یکی از دوره های شکوفایی هنر ایران، دوران سلجوقی است. دوره ای که هنرهای گوناگون پس از ظهور اسلام متناسب با تفکرات و اعتقادات اسلامی شکل گرفت و رشد کرده و مراحل تحول و تطور خود را گذراند. در این دوره علاوه بر تحولات هنری گوناگون شاهد اوج گیری و گسترش زبان و ادبیات فارسی، همراه با اندیشه های فلسفی و عرفانی هستیم. درباره هنر عصر سلجوقی کتاب های بسیاری می توان یافت. هر چند تاکنون اثری با تمرکز بر مبانی و اصول حاکم بر طرح و نقش عصر سلجوقی، نگاشته نشده است.این مقاله، ضمن نگاهی به ادبیات و هنر دوره سلجوقی ویژگی ها و چگونگی شکل گیری آن، به بررسی یکی از آثار پراهمیت و قدیمی ترین نسخه شاهنامه فردوسی، معروف به «کاما» می پردازد و این شاهنامه را به عنوان یکی از اولین نمونه های تصویرگری شاهنامه معرفی کند. تاکنون درباره شاهنامه «کاما» تنها یک مقاله در سال 1352 توسط دکتر غروی نگاشته شده است که گرچه مفید است اما کافی نیست. شاهنامه «کاما» در موسسه کاما در شهر بمبئی نگهداری می شده حداقل تا زمان نگارش مقاله دکتر غروی یعنی سال 1352، اما اکنون با توجه به پی گیری های انجام شده دیگر هیچ مدرک و نشانی از آن در دست نیست. متاسفانه تنها منابع موجود برای بررسی چند تصویر مربوط به کتاب «معرفی نسخه های شاهنامه فردوسی» است.

هنر دوران ساسانی به عنوان چکیده ای از هنر تمامی اعصار ایران به شمار می رود. بیشترین مشخصه هنر ساسانی نقوش تزئینی آن است و یکی از تجلیات این نقوش در منسوجات ساسانی است که تاثیر عمیقی بر هنر ادوار و ملل مختلف تاریخ گذاشت. در دوره صفویه نیز به علت حمایت حاکمان وقت، صنعت نساجی به ویژه قالی بافی از پیشرفت چشمگیری برخوردار بوده است. قالی های سده دهم هجری در زمره باشکوه ترین نمونه های باقی مانده آن دوره است. بیشتر شهرهای صفوی پیشرفت قابل توجهی در پارچه بافی داشته اند. شماری از مستشرقان بهترین منسوجات را متعلق به کاشان دانسته اند. در تحقیق حاضر به رمز و ماهیت نمادشناسانه نقوش خواهد پرداخت. رمز یا نماد بیانی ادراکی و مشهود است که باید جایگزین چیزی مخفی و مکتوم شود و این ماهیت در نقوش هر دو دوره کاملا قابل مشاهده است. در این مقاله، با استفاده از روش های تاریخی، توصیفی و تطبیقی، سعی در ردیابی عناصر نقوش منسوجات ساسانی با توجه به کیفیات فرمی و محتوایی آن ها، در منسوجات دیگر دوره درخشان فرهنگ و هنر ایران، یعنی دوران طلایی صفوی شده است که به عنوان دوره اوج درخشش هنر پارچه بافی ایران به شمار می رود.در انتها این پژوهش به بررسی علمی و نمادشناسانه و تطبیقی نقوش منسوجات در دوره پرداخته و با ذکر مقایسه ای عناصر با یکدیگر تاثیرپذیری عصر صفوی از این نقوش اشاره کرده است. نتیجه ای که در این نوشته حاصل شده آن است که بیشتر نقوشی که به عنوان نقوش تزیینی در پارچه های صفوی مورد استفاده قرار گرفته اند همان اشکال ساسانی است که با کیفیت فرمی و محتوایی متفاوتی به کار رفته اند.

دیوار بعضی از بقاع و امامزاده های ایران منقش به تصاویری از صحنه های به شهادت رسیدن امام حسین (ع) و یارانش در واقعه کربلا است. این نقاشی دیواری ها که به دیوارنگاره های عاشورایی معروف است بیشتر، از دوره قاجار به جای مانده اند. نقاشی روی دیوار از گذشته های دور در ایران مرسوم بوده است و در طول ادوار مختلف، عوامل اجتماعی موجب فراز و فرودهایی در تحولات آن گردیده است.پژوهش حاضر از نظر هدف بنیادی، و از نظر روش توصیفی - تحلیلی است. اطلاعات ضروری تحقیق به صورت اسنادی و کتابخانه ای جمع آوری شده است. محدوده پژوهش از نظر زمانی اواخر دوره قاجار و از نظر مکانی سرزمین ایران خاصه شمال کشور می باشد. یافته های تحقیق از منظر جامعه شناسی هنر نشان می دهد در اوایل دوره قاجار به سبب نیاز حکومت به مردم برای تحکیم قدرت، مناسک و مراسم مذهبی از جمله دیوارنگاره های عاشورایی را مورد پشتیبانی قرار داد.اگر چه نقاشی از سوی فقه اسلامی مورد ملامت قرار گرفته بود، ولی صدور فتاوی بعضی از علمای مذهبی در مورد رفع منع شبیه خوانی و شبیه سازی در مراسم مذهبی، باعث رونق و گسترش دیوارنگارهای عاشورایی گردید.اواخر دوره قاجار با ورود صنعت چاپ و گسترش مطبوعات و آشنایی با فرهنگ غرب از یک سو، و تغییر معادلات اقتصادی و سیاسی از سوی دیگر باعث مهاجرت مردم از روستاها به شهرهای بزرگ می گردد، درنتیجه ذایقه مردم تحت تاثیر شرایط اجتماعی تغییر پیدا می کند و با مظاهر دنیای جدید خود را وفق می دهد و کم کم دیوارنگاره های عاشورایی که به صورت یک سنت و عادت واره در بین توده مردم رواج پیداکرده بود از رونق می افتد.

در گذشته تولید کتاب در ایران به صورت دست نوشته صورت می گرفت. با ورود صنعت چاپ در دوره صفویه انتشار مکتوبات گسترش یافت و در دوره قاجار به اوج خود رسید؛ ولی چاپ سربی، نسبت به همتای خود، چاپ سنگی، از اقبال خوبی برخوردار نشد. به همین دلیل نوشته حاضر در نظر دارد با مرور تاریخچه حضور چاپ سربی و سنگی در ایران، به مطالعه شرایط و اتفاقات تاریخی - اجتماعی پیرامون این دو گونه خاص از صنعت چاپ پرداخته و استفاده جدی از آن ها را در چاپ کتب فارسی اوایل دوره قاجار بررسی و دلایل تاریخی - اجتماعی عدم تداوم، در بکارگیری چاپ سربی را ذکر نماید.این مقاله از نظر هدف بنیادی و از نظر روش توصیفی تحلیلی است و به شیوه کتابخانه ای جمع آوری شده است.یافته های تحقیق نشان می دهد که عدم تمایل ایرانیان آن دوران به چاپ با حروف سربی، که بسیاری از منابع تاریخی و تخصصی هم به آن اشاره کرده اند، می تواند به علل زیر باشد:- عدم زیبایی حروف سربی نسبت به خوشنویسی.- در دسترس بودن چاپ سنگی نسبت به چاپ سربی.- وابستگی به واردات قطعات دستگاه چاپ.- در انحصار بودن صنعت چاپ سربی به دستگاه حاکمیت.

یکی از راه های تبیین و تشریح جایگاه پوشاک و لباس در فرهنگ ما، بررسی بازتاب و اتعکاس این موضوع در تاریخ و ادبیات ایران است. مساله ای که اگر به درستی شناخته شود؛ به درک و تعمیق این مهم در تاریخ و فرهنگ ما و گسترش فرهنگ سازی موثر در این زمینه منجر خواهد شد. بنابراین پژوهش در ادبیات و لباس؛ بعنوان گذشته؛ حال و آینده این فرهنگ می تواند در زمینه جمع آوری مستندات تاریخی لباس و پوشاک در ایران و ایجاد ذهنیت هایی برای طراحان و سازندگان کارساز و راهگشا باشد. مقاله حاضر که با رویکردی توصیفی تحلیلی و استفاده از مستندات کتابخانه ای تهیه شده به دنبال پاسخ به این سوال است که اساسا بازتاب پوشاک و لباس در ادبیات فارسی دارای چه ویژگی هایی است؟ و این ویژگی ها به خصوص در دیوان غزلیات حافظ چه ابعادی دارد؟ لذا، بعد از مقدمه ای کوتاه، با ارائه نمونه هایی از اشعار که بیانگر نگاه ها و زوایای متفاوت ادیبان و شاعران دوره های مختلف به این مقوله است؛ به دیوان حافظ می پردازد و دو یافته مهم یا دو محور اصلی این ادبیات را یعنی استفاده ابزاری شاعر از موضوع لباس برای بیان مقصود خود و دیگری طرح ماهیت و موجودیت واقعی لباس را مطرح و با مباحثی از قبیل انواع پوشاک؛ معانی و مفاهیم؛ جایگاه و تکرار و تنوع لغات و اصطلاحات مربوط به لباس در این اثر را بررسی و سپس به نتیجه گیری می انجامد.

چادر زنان که امروزه به عنوان حجابی کامل در اکثر جوامع اسلامی مورد قبول واقع شده است؛ در ایران دارای پیشینه ای سه هزار ساله است. بنابر شواهد تاریخی، این نوع پوشش در ایران برای اولین بار در میان زنان پارسی استفاده می شده است. زنان ایرانی در دوره باستان پوشیدگی کامل را نشانه تشخص و ادب؛ نهایت آراستگی و متانت می دانستند. پس از اسلام آوردن ایرانیان؛ در قرون اولیه اسلامی اکثر زنان ایرانی؛ چه آنان که مسلمان شده بودند و چه زنان معتقد به ادیان الهی دیگر؛ برای پوشاندن خود از چادری استفاده می کردند؛ که در ابتدا به رنگ سفید بود. در ایران به تدریج با توجه به دوره های تاریخی؛ این چادر سفید به رنگ های آبی نیلی؛ چهارخانه و در اواسط قاجاریه به رنگ سیاه درآمد. استفاده از چادر سیاه تا دوره پهلوی اول؛ عمده ترین حجاب بیرونی زنان محسوب می شد که در آن تغییراتی نیز به وجود آمده بود. با کشف حجاب اجباری توسط رضا شاه؛ زنان مجبور به کنار گذاردن آن شدند و با کناره گیری رضا شاه؛ در دوره پهلوی دوم بعضی از زنان دوباره به چادر رو آوردند اما مانند گذشته استفاده از آن رایج نشد. پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران چادر مانند دوره های تاریخی پیش از پهلوی در میان همه زنان ایرانی باز هم چندان مورد استقبال قرار نگرفت؛ اما امروزه در عرصه های سیاسی و اجتماعی؛ چادر همچنان حجابی کامل قلمداد می شود.نوع تحقیق صورت گرفته در این پژوهش از نظر هدف کاربردی و از نظر نوع؛ توصیفی و تحلیلی است. از روش و ابزار تحقیقات اسنادی و کتابخانه ای در جهت جمع آوری داده ها؛ استفاده شده است.حاصل این تحقیق گواهی می دهد که چادر در طول تاریخ از نظر شکل و رنگ متناسب با فرهنگ دوران خود شکل های متفاوتی گرفته است و نکته قابل توجه دیگری که از این تحقیق می توان استنباط کرد این است که؛ چادر پوششی که زنان ایرانی از دوره باستان از آن استفاده می کردند بعدها؛ الگوی مناسبی برای حجاب زنان مسلمان شده است.

از نیمه دوم قرن بیستم، با گسترش شهرها و روند روزافزون تردد در فضاهای بین شهری، فضاهای گذری یا مکان های بین شهری، به میزان قابل توجهی افزایش یافته است. مکان هایی که هر چند به نظر بی اهمیت می آیند ولی امکان مشخص کردن جایگاه حساس و مهم آنان در زندگی شهری امکان پذیر می باشد. مکان هایی نظیر ایستگاه های مترو و ترمینال ها که در طول شبانه روز محل تردد جمع کثیری از دانشجویان و افرادی است که درصدد استفاده بهینه از زمان خود به صورت مطالعه، انجام پروژه های کاری و یا شنیدن فایل های صوتی می باشند. در عین حال حمل تمامی ابزار و وسایل مورد نیاز آنان در فضاهای گذری امری دشوار و یا حتی در مواردی غیرممکن می باشد. از این رو نیاز به داشتن پوشاک و وسایل مجهز به تکنولوژی هوشمند، روز به روز افزایش می یابد.در سال های اخیر طراحان مد که در زمینه طراحی لباس های فوق مدرن و هوشمند فعالیت دارند، سعی دارند تا حد امکان باعث رفع مشکلاتی نظیر حمل وسایل ضروری و کاربردی در فضاهای گذری گردند و از احساس نگرانی و اضطراب صاحبان آنان جلوگیری نمایند. تهران نیز با توجه به جمعیت و تردد شهروندان خاصه دانشجویان در اماکن عمومی آن، نیازمند توجه طراحان لباس های فوق مدرن و هوشمند می باشد. این تحقیق سعی دارد به این مساله با تمرکز بر نیاز دانشجویان به حفاظت و حمل راحت تر و سبک تر وسایل ضروری آنان بپردازد. این پژوهش از نظر هدف کاربردی، و از نظر روش توصیفی تحلیلی است. ابزار گردآوری داده ها به روش کتابخانه ای و میدانی، به صورت تهیه پرسشنامه می باشد. تعداد نمونه تحقیق 150 نفر است که با استفاده از فرمول کوکران محاسبه شده است. این تحقیق نشان می دهد با توجه به پیشرفت تکنولوژی و مهاجرت جوانان به کلان شهرها و تردد در مکان های بین شهری از جمله ترمینال ها و ایستگاه ها، نیاز به وسایل و پوشاکی مجهز به تجهیزات و تکنولوژی هوشمند که آن ها را در برابر حوادث احتمالی محافظت نماید امری ضروری است و شهروند تهرانی که در یکی از بزرگترین کلان شهرهای دنیا زندگی می کند بدون پوشاک مجهز به امکانات رفاهی و محافظتی در برابر آسیب های احتمالی، دیگر قادر به ادامه زندگی امن و راحت نمی باشد.

امروزه تفکر خلاق هنرمند همراه با تکنولوژی، عرصه را برای ظهور پارچه های جدیدی فراهم ساخته است که عرضه پارچه با سطح فلزی و یا کاربرد لیزر در منسوجات امری طبیعی جلوه می کند. ابداع تکنیک های جدید و پیشرفته در صنعت نساجی نیز نقش موثری در این تولیدات دارد. تنوع و گستردگی در تولید پارچه های نوین عامل مهمی در تجلی خلاقیت هنرمندان است. در این میان، هنرهای دستی هم از جایگاه خاصی برخوردار هستند و آنجا که سنت و تکنولوژی در هم می آمیزد، ظرافت و خلاقیت را به اوج رسانیده و در نهایت، پارچه ای خلق می شود که احساسی از مدرنیته همراه با سنت را در مخاطب به وجود می آورد. در این مقاله، به معرفی چند نمونه از تکنیک های مدرن و کاربردی در مراحل تکمیل پارچه و بررسی پارچه های طراحی شده با این روش ها پرداخته شده است. تحقیق حاضر از نظر هدف کاربردی و از نظر روش، توصیفی تحلیلی می باشد که برای جمع آوری اطلاعات از شیوه کتابخانه ای استفاده شده است. بررسی پارچه های طراحی شده توسط هنرمندان طراح پارچه و لباس نشان می دهد که علی رغم به کارگیری ابزار مشابه در مرحله تکمیل، نمونه هایی متفاوت از نظر ظاهر و جنسیت به دست می آید.